(Στο Μητροπολίτη Δημητριάδος κ. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ, που έχει τη χρι¬στιανική υπομονή να με διαβάζει)
Συχνά στον καιρό μας εκφράζεται το αίτημα για ποιότητα ζωής. Άραγε, ένα τέτοιο αίτημα είναι δυνατό να υλοποιηθεί, χωρίς ποιότητα των ανθρώπων; Σ’ αυτό το ερώτημα θα προσπαθήσουμε ν’ απαντήσουμε με τα κείμενα που ακολουθούν.
Αν θέλαμε να βρούμε έναν προσφυή* χαρακτηρισμό για την εποχή μας, θα την ονομάζαμε εποχή των μεγάλων προβλημάτων. Να μιλήσουμε μήπως, για την αλόγιστη καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, τη μόλυνση, τις άθλιες συνθήκες ζωής στις μεγαλουπόλεις, την υπερκατανάλωση και τον αυτοματισμό των πάντων, για τη μοναξιά, την αλλοτρίωση, την αποπροσωποποίηση των ανθρώπινων σχέσεων, για τη διαρκώς αυξανόμενη ανηθικότητα και εγκληματικότητα, για το μαρασμό της νεότητας μέσα σε μια μαραμένη οικογένεια ή μήπως για τα εκπαιδευτικά αδιέξοδα και τη «διέξοδο» των ναρκω¬τικών;
* Προσφυής: Ο ταιριαστός σε κάτι, ο κατάλληλος, ο επιτήδειος, ο πρόσφορος.
Θ’ αδικούσαμε, οπωσδήποτε, την εποχή μας, αν θα λέγαμε πως δεν έγιναν προσπάθειες, για να βρεθούν κάποιες λύσεις. Προσπάθειες έγιναν και γίνονται πολλές για τη θεραπεία των μεγάλων νοσημάτων του πολιτισμού μας, χωρίς, όμως, να έχουν όλες τελεσφορήσει ή να διαφαίνεται πως στο άμεσο μέλλον θα υπάρξει δυνατό¬τητα να φτάσουμε σε κάποιο ικανοποιητικό αποτέλεσμα. Και τούτο γιατί συχνά οι λύσεις που υιοθετούνται μοιάζουν με τις προσπάθειες του χτίστη να χτίσει το σπίτι, αρχίζοντας από τη στέγη. Με άλλα λόγια, αγωνιζόμαστε για ποιότητα ζωής, χωρίς όμως πρώτα να έχουμε δια¬σφαλίσει την ποιότητα των ανθρώπων.
Η ποιότητα, όμως, του ανθρώπου αποτελεί το θεμέλιο πάνω στο οποίο μπορεί να στηριχθεί και να στεριώσει η ποιότητα της ζωής. Συχνά, μάλιστα, συγχέουμε την ποιότητα αυτή με την οικονομική άνοδο. Όμως, την ποιότητα ζωής δεν καθορίζει το κατά κεφαλήν εισόδη¬μα. Ίσως, μάλιστα, η ποιότητα της κεφαλής να είναι ευ¬θέως αντίστροφη του εισοδηματικού κεφαλαίου. Όταν αναφερόμαστε σε ποιότητα ζωής, κυρίως την τοποθε¬τούμε σ’ ένα πνευματικό, ηθικό και αισθητικό επίπεδο. Μια ζωή ομορφιάς σ’ εσωτερική κι εξωτερική διάσταση, όπου ο άνθρωπος θα είναι απόλυτα εναρμονισμένος με τον εαυτό του και το περιβάλλον του. Όμως, δε νοείται πνευματική ζωή χωρίς πνευματικούς ανθρώπους, δε νοείται αισθητική κοινωνία με αναίσθητους ανθρώπους. Και δεν είναι δυνατόν ο άνθρωπος να ωριμάσει πνευμα¬τικά, ν’ απολαύσει σε βάθος στιγμές ανώτερης πνευματι¬κής βίωσης, ν’ αποκτήσει αυτοσεβασμό, ευσυνειδησία, εσωτερική πειθαρχία και πίστη σε κάποιες ηθικές αξίες, αν δεν καλλιεργήσει μέσα του ένα στοιχείο ανθρωπιάς, που θα τον ανεβάζει πιο πάνω από το επίπεδο της απαν¬θρωπιάς, στο οποίο είναι καθηλωμένος σήμερα.
Η ποιότητα ζωής πραγματώνεται μέσα στις ανώτερες αυτές πνευματικές σφαίρες, που προϋποθέτουν ποιότητα ανθρώπου. Τούτο συμβαίνει, γιατί ο άνθρωπος είναι εκείνος που δημιουργεί, εκείνος που βελτιώνει• είναι το κύτταρο της αλλαγής. Η ζωή του εξαρτάται από αυτόν, τη ζει και τη διαμορφώνει, στο μέτρο που μπορεί να γνω¬ρίζει τους κοινωνικούς και ιστορικούς νόμους, που κα¬θορίζουν την εξελικτική πορεία της ανθρωπότητας. Οι εξωτερικές επιδράσεις δεν δρουν εξουσιαστικά πάνω στον άνθρωπο• του προσφέρουν περιθώρια ελευθερίας κινήσεων. Ο άνθρωπος δεν είναι δέσμιος ενός άτεγκτου ντετερμινισμού- είναι σε θέση ν’ αλλάξει, να βελτιώσει τις καταστάσεις. Αυτή η βελτίωση, όμως, δεν είναι δυ¬νατό να υπάρξει ανεξάρτητα από το άτομο του. Η ποιό¬τητα των ανθρώπων είναι σχήμα ευθέως ανάλογο με την ποιότητα της ζωής. Δεν μπορεί το ένα να είναι «αρνητι¬κό», τη στιγμή που το άλλο είναι «θετικό». Η ζωή ανα¬πόφευκτα θ’ ανακλά την ανθρώπινη ψυχή, το δημιούρ¬γημα το δημιουργό. Εδώ ισχύει το λαϊκό: «Ό,τι σπείρεις, θα θερίσεις». Ο άνθρωπος είναι ο γεωργός• δεν μπορεί συνεπώς να «σπείρει» ποιότητα, αν δε διαθέτει ποιότητα. Είναι παράλογο να ζούμε άστατα και ανούσια και ταυτόχρονα ν’ απαιτούμε μια τέλεια οργανωμένη κοινωνία.
Η θέση αυτή αποδεικνύεται, αν στρέψουμε λίγο το βλέμμα μας στο παρελθόν. Ένας σημαντικότατος λόγος της παρακμής και κατάρρευσης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας θεωρείται από πολλούς ειδικούς ο ηθικός ξεπεσμός των ανθρώπων μετά τις μεγάλες κατακτήσεις. Η ατομική έφερε και την ομαδική εξαχρείωση. Ακολούθως, μέσα στο κοινωνικό τέλμα ήταν δύσκολο να επιβιώσουν ατομικές περιπτώσεις ποιότητας. Αντίθετα, λαοί που έζησαν αιώνες στυγνής δουλείας, πάλεψαν και κέρδισαν τη| λευτεριά τους, όταν το κάθε άτομο, επηρεαζόμενο από ένα νέο ηθικό μήνυμα, αποφάσισε και τόλμησε να ζει ελεύθερα.
Από αυτά τα παραδείγματα φαίνεται ότι η ζωή των ανθρώπων επηρεάζει τη ζωή της ομάδας και συνακό¬λουθα η ποιότητα τους την ποιότητα ζωής του ευρύτερου συνόλου. Αυτός ο νέος άνθρωπος και η ποιότητα της προσωπικότητας του είναι αποτέλεσμα της παιδείας, του βαθμού συνειδητότητας έναντι των κοινωνικών ευθυνών κι ενός επίπονου κι επίμονου αγώνα για την τελείωση του χαρακτήρα του, την καταξίωση της υπόστασης του, την πραγμάτωση της αληθινής του φύσης, που τόσο επι¬τυχημένα εκφράζει η πασίγνωστη φράση του Μενάν¬δρου: «Ώς χαρίεν έστ’ άνθρωπος, όταν άνθρωπος η».
Μπορεί να λέμε ότι ο άνθρωπος είναι «δέσμιος» της εποχής του και ότι δεν μπορεί να υπερβεί τα όρια του καιρού του, όμως χωρίς αγώνες για αυτοϋπέρβαση δεν θα είχαμε τις μεγάλες κοινωνικές, πολιτικές και πνευμα¬τικές αλλαγές. Ακόμη και τα πιο μεγάλα ποτάμια αρχί¬ζουν από ένα μικρό ρυάκι. Μπορεί ακόμη να λέμε ότι «ένας κούκκος δε φέρνει την άνοιξη», αλλ’ αυτό δεν εί¬ναι λόγος αυτός ο ένας να μη λαλήσει. Χωρίς αυτή την ατομική αυτενέργεια και προεργασία είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να πετύχουμε τη βελτίωση της ζωής. Για ν’ αλλάξουν οι άνθρωποι τον κόσμο, πρέπει να θέλουν ν’ αλλάξουν τον εαυτό τους. Γιατί, ακόμη κι αν οι περι¬στάσεις είναι πρόσφορες για την υλοποίηση ενός τέτοιου οράματος, ο άνθρωπος που θα είναι ανώριμος να τις υποδεχτεί και να τις υπηρετήσει, θα μεταβάλει και τις πιο ιδανικές συνθήκες σε αρνητικές. Εξαιτίας αυτού πα¬ρατηρούμε συχνά κοινωνίες που είχαν ευνοϊκές συνθήκες ανάπτυξης να παραμένουν στάσιμες, ενώ μια «φούχτα» άνθρωποι, που εκφράζουν μια ποιότητα ήθους, παρά τις τεράστιες δυσκολίες που συναντούν, να κάνουν «θαύμα¬τα», επειδή ακριβώς έκτισαν σε σωστό θεμέλιο, αρχίζο¬ντας τη βελτίωση από τον ίδιο τον εαυτό τους. Την ποιό¬τητα ζωής δε θα την φέρει σαν «από μηχανής θεός» η πολιτεία, αλλ’ εμείς με τη δική μας πολιτεία.
Είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είναι δυ¬νατό να κάνεις καλύτερο τον κόσμο, μεταφέροντας μέσα (του τις αδυναμίες του παλιού. Είναι ουτοπικό να περι¬μένουμε την ειρήνευση του κόσμου, παίρνοντας μέρος σε κάποιες ειρηνιστικές εκδηλώσεις και αποφεύγοντας την (ειρήνευση με το διπλανό μας. Είναι φαιδρό να θέλουμε δημοκρατία, όταν περιοριζόμαστε σε ύμνους γι’ αυτή και δεν την επεκτείνουμε στην προσωπική μας ζωή. Η δημο¬κρατία, ένα πολίτευμα ποιότητας, αρχίζει από την ποιό¬τητα δημοκρατίας που καλλιεργούμε στο σπίτι,-στη δου¬λειά, στο σχολείο.
«Μπορεί να υπάρξει επανάσταση μόνο εκεί που υπάρ¬χει συνείδηση». Αυτό ήταν ένα ωραίο σύνθημα των Γάλ¬λων φοιτητών το Μάιο του 1968. Η συνείδηση δεν δια¬μορφώνεται μόνο από το περιβάλλον αλλά και διαμορ¬φώνει το περιβάλλον. Είναι το έδαφος, που αν καλλιερ¬γηθεί σωστά, μπορεί να δώσει καρπούς ανθρωπιάς, για να θρέψουν όλο τον κόσμο. Αν η καρδιά περάσει στην αρμοδιότητα αποκλειστικά των καρδιολόγων και η ψυχή στην αποκλειστική αρμοδιότητα των ψυχολόγων, η ζωή θα μοιάζει μ’ ένα απέραντο νοσοκομείο, που ο θά¬νατος, όπως λέει ο τίτλος ενός μυθιστορήματος του Γάλ¬λου συγγραφέα Σελίν, θα χορηγείται «επί πιστώσει».
Έχει περάσει πια ο καιρός των μεγάλων επαναστά-οι ων, που έφεραν ριζικές αλλαγές στις κοινωνικο-πολιτικές δομές. Είναι η ώρα των ατομικών, απόλυτα προσω-πικών επαναστάσεων. Τέσσερα χρόνια μας χωρίζουν από το 1984, έτος-σταθμό, λόγω του πασίγνωστου ομώ¬νυμου μυθιστορήματος του Όργουελ. Σ’ αυτό περιγρά¬φεται η ατομική επανάσταση, που κάνει ένας απλός κα¬θημερινός άνθρωπος. Είναι ανάγκη να κατανοήσουμε ότι το «1984» δεν είναι παρελθόν, είναι μια θλιβερή προοπτική, που θα πραγματωθεί, αν ο καθένας μας δεν αρχίσει την επανάσταση από τον εαυτό του, ακολουθώ¬ντας την προτροπή τού «ένδον σκάπτε». Αρκετά σκά¬ψαμε τη γη και την παραμορφώσαμε- καιρός να σκά¬ψουμε τον εαυτό μας και να τον αναμορφώσουμε. Η ποιότητα ζωής περνάει μέσα από τη δική μας ποιότητα.
(13 Αυγούστου 1988)
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε΄
GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997
