…Μετά από τα εορτολογικά θέματα, που εξετάσαμε εξ αφορμής των εορτών του κινητού εορτολογικού κύκλου, θα στρέψωμε την προσοχή μας προς τις ακολουθίες της ημερονυκτίου προσευχής της Εκκλησίας μας. … Θα τις εξετάσωμε συστηματικά και αναλυτικά σε σειρά εκπομπών. Γιατί είναι πράγματι μία σοβαρά έλλειψις να μη γνωρίζωμε το περιεχόμενο και το νόημα των ακολουθιών αυτών, που καθημερινώς τελεί η Εκκλησία μας, και να μη αντλούμε από αυτές εκείνο που ζητεί από ημάς εκείνη. Αν σήμερα πολύ ολίγοι από τους χριστιανούς δείχνουν ενδιαφέρον για την παρακολούθησί των, αυτό δεν οφείλεται μόνο στην έλλειψι ή στην ελάττωση της πίστεως των πολλών, ούτε στην ακαταλληλότητα των ακολουθιών αυτών λόγω της απηρχαιωμένης μορφής των, ώστε να μιλήσουν στον σύγχρονο άνθρωπο. Γιατί πρέπει να ομολογήσωμε ότι και από ανθρώπους που δεν τους λείπει ούτε η πίστις ούτε η διάθεσις, πολλές φορές ξεφεύγει το νόημα όλων αυτών των ιερών πραγμάτων. Είτε από την έλλειψι των καταλλήλων γνώσεων, είτε από την συνήθεια και την φυσιολογική φθορά, με πολλή δυσκολία ο πιστός σήμερα συλλαμβάνει την έννοια των ιερών ακολουθιών. Με την ελπίδα λοιπόν ότι η εκπομπή μας θα προσφέρη μία χρήσιμη και απαραίτητη βοήθεια στην κατανόησι και συμμετοχή μας στις ακολουθίες αυτές αρχίζει την νέα σειρά, που θα διακόπτεται πότε – πότε με την παρεμβολή επικαίρων εορτολογικών θεμάτων.
Αρχίζομε με την ακολουθία του εσπερινού. Με αυτή, γιατί είναι η πρώτη από την σειρά των ακολουθιών της ημέρας. Στο σημείο αυτό η Εκκλησία μας ακολούθησε τον παμπάλαιο εβραϊκό τρόπο του χωρισμού του εικοσιτετραώρου. Πρώτο μέρος του θεωρείται η νύκτα και δεύτερο η ημέρα. Γιατί έτσι παρουσιάζει την διαδοχή της περιόδου του σκότους και του φωτός το πρώτο κεφάλαιο της Γενέσεως. Στο σκότος που εκάλυπτε την άβυσσο ο δημιουργικός λόγος του Θεού έφερε το φως. «Και εγένετο εσπέρα και εγένετο πρωΐ…»1 . Από το εσπέρας λοιπόν αρχίζει και η σειρά των προσευχών του νυχθημέρου. «Εσπέρας και πρωΐ και μεσημβρίας διηγήσομαι και απαγγελώ και εισακούσεται (ο Θεός) της φωνής μου», λέγει ο ψαλμωδός.2
Παντού και πάντοτε οι άνθρωποι συνήθιζαν να προσεύχωνται στην έναρξι της νυκτός και στην αρχή της ημέρας. Το ίδιο και οι Εβραίοι, μέσα στο περιβάλλον των οποίων γεννήθηκε ο Χριστιανισμός. Προσηύχοντο ιδιωτικά στις ώρες αυτές˙ αλλά και μέσα στον ναό των Ιεροσολύμων ειδικές ακολουθίες και θυσίες ετελούντο καθημερινώς το βράδυ και το πρωΐ. Έτσι οι πρώτοι χριστιανοί βρήκαν να υφίσταται μία σχετική παράδοσις και την ακολούθησαν. Αφού μάλιστα είχαν την πεποίθησι ότι αυτοί τώρα είναι ο νέος Ισραήλ , ο νέος περιούσιος λαός του Θεού, οι κληρονόμοι των επαγγελιών του Θεού, συνέχισαν την λατρεία εκείνη που παρέλαβαν από τον παλαιό λαό, τους Εβραίους. Έτσι έχομε όχι μόνο ακολουθίες στις ίδιες ώρες που είχαν εκείνοι, αλλά και εσωτερικές ομοιότητες μεταξύ της νέας λατρείας και της παλαιάς. Κοινό μάλιστα υμνολογικό βιβλίο και για τον παλαιό Ισραήλ και για την Εκκλησία ήσαν οι ψαλμοί του Ψαλτηρίου της Παλαιάς Διαθήκης, που πολλές φορές, συνεχίζοντας την παλαιά παράδοσι, οι χριστιανοί τους έψαλλαν στους ιδίους καιρούς της προσευχής στους οποίους τους χρησιμοποιούσαν και οι Εβραίοι. Όλα όμως τα παλαιά λειτουργικά στοιχεία πήραν νέο νόημα μέσα στην Εκκλησία. Κέντρο τώρα ήταν ο εν Τριάδι Θεός και η δοξολογία απευθυνόταν προς Αυτόν και μάλιστα προς τον μονογενή Υιό, τον Κύριο και Σωτήρα του κόσμου. Νέα στοιχεία εκόσμησαν τις ακολουθίες αυτές. Ευχές και ύμνοι καθαρώς χριστιανικοί. Και η παλαιά λατρεία μεταμορφώθηκε σε νέα, «εν πνεύματι και αληθεία» κατά το παράγγελμα του Χριστού.3
Έτσι λοιπόν γεννήθηκε μαζί με τις άλλες ακολουθίες και η ακολουθία του εσπερινού. Ετελείτο στους ενοριακούς ναούς, αλλά και στα μοναστήρια. Εκεί βρήκε και την πλήρη της ανάπτυξι, γιατί οι μοναχοί διέθεσαν όλο τους τον χρόνο και όλες τις πνευματικές των δυνατότητες για να λαμπρύνουν την λατρεία του Θεού, που ήταν το κύριο, καμμία φορά και το μοναδικό τους έργο. Η σημερινή μας ακολουθία του εσπερινού είναι η ακολουθία των μοναστηρίων και μάλιστα της μονής του αγίου Σάββα των Ιεροσολύμων, το τυπικό της οποίας σήμερα ακολουθεί όλος ο ορθόδοξος κόσμος.
Το θέμα της ακολουθίας του εσπερινού είναι ανάλογο με την ώρα κατά την οποία τελείται˙ δοξολογία προς τον Θεό για την παρέλευσι της ημέρας, δέησι για την εσπέρα και την νύκτα˙ γιατί απ’ Αυτόν έχει ο άνθρωπος την ύπαρξι και από Αυτόν περιμένει την προστασία και την βοήθεια. Δική Του είναι η ημέρα και η νύκτα. «Σή εστιν η ημέρα και σή εστιν η νύξ».4 Και προς Αυτόν ανεβαίνει η προσευχή του ανθρώπου – του κτίσματος – προς τον δημιουργό, την ώρα που ο ήλιος γνωρίζει την δύσι του και απλώνει το εσπερινό φως και που θέτει σκότος και γίνεται νύξ.
Με βάσι λοιπόν τα θέματα αυτά εκλέγονται τα στοιχεία που απαρτίζουν την ακολουθία του εσπερινού. Και μετά από την συνήθη ευλογία της ενάρξεως και την τριπλή πρόσκλησι για προσκύνησι του Χριστού («Δεύτε προσκυνήσωμεν και προσπέσωμεν τω βασιλεί ημών Θεώ») αρχίζει η ψαλμωδία του περιφήμου 103ου ψαλμού, του προοιμιακού. Λέγεται «προοιμιακός» γιατί αποτελεί το προοίμιον του εσπερινού, αλλά και όλης της προσευχής του νυχθημέρου που αρχίζει με τον εσπερινό. Και περιγράφει την δημιουργία του κόσμου, που δείχνει την μεγαλωσύνη και την μεγαλοπρέπεια του θείου δημιουργού. Του δημιουργού, που φορεί το φως σαν ιμάτιο, που τέντωσε σαν σκηνή τον ουρανό και περπατά πάνω στις νεφέλες. Που εδημιούργησε τους αγγέλους και εθεμελίωσε την γη. Που έβαλε όρια στην θάλασσα και έκτισε τα βουνά. Που έκαμε να αναβλύσουν οι πηγές και οι ποταμοί. Που ποτίζει την γη με την βροχή Του. Που είπε και φυτρώνουν τα χόρτα και τα δένδρα και γέμισε την γη με πτηνά και ζώα. Και όλα αυτά για την απόλαυσι και την χαρά του ανθρώπου. Να όμως που ο ήλιος βασιλεύει και άνθρωποι και ζώα ζητούν την ανάπαυσί των. Και πάλι ανατέλλει και ξαναρχίζει η κίνησις της ζωής. «Ως εμεγαλύνθη τα έργα σου, Κύριε, πάντα εν σοφία εποίησας˙ επληρώθη η γη της κτίσεώς σουυ!» Και συνεχίζει ο ποιητής να περιγράφη τα μεγάλα έργα του Θεού. Την θάλασσα και τα εν αυτή, την γη και την άρρητο πρόνοια και παντοδύναμο προστασία του Θεού. Τον θαυμαστό αυτόν ψαλμό θέτει στο στόμα μας η Εκκλησία την ώρα της δύσεως του ηλίου, γιατί σ’ αυτήν αναφέρονται οι χαρακτηριστικές του φράσεις: «ο ήλιος έγνω την δύσιν αυτού˙ έθου σκότος και εγένετο νύξ». Την ώρα, που αφού στο φως της ημέρας και στην επαφή του με την δημιουργία κατά την διάρκεια της ημέρας ο άνθρωπος γνώρισε τα θαυμάσια έργα του Θεού, έρχεται τώρα στην ώρα της περισυλλογής, στην ώρα της καταπαύσεως των έργων του, έρχεται αν τα αναπολήση, να αναλογισθή τις ευεργεσίες του Θεού κατά την ημέρα και να δοξολογήση το όναμα του Θεού.
Ο ψαλμός αυτός εψάλλετο άλλοτε ολόκληρος ή απηγγέλλετο μελωδικά. Σήμερα διαβάζεται από τον προεστώτα της εκκλησιαστικής συνάξεως. Μόνο στις μεγάλες εορτές κατά τις ολονύκτιες ακολουθίες μετά την ανάγνωσι των πρώτων στίχων ψάλλονται οι οκτώ τελευταίοι με ειδικά δοξολογικά εφύμνια σε ήχο πλ. δ’ . Η μελωδία των είναι μεγαλοπρεπής, ανάλογη προς την μεγαλοπρέπεια του ψαλμού και μουσικά εξαίρετη, ανάλογη προς το κάλλος της θείας δημιουργίας. Λέγονται «ανοιξαντάρια», γιατί η ψαλμωδία αρχίζει από τον στίχο 28β, που έχει αρκτική φράσι το «Ανοίξαντός σου την χείρα». Την ψαλμωδία αυτή θα απολαύσωμε σήμερα.
Ανοιξαντάρια Θ. Φωκαέως – ψάλλει ο Άρχων Πρωτοψάλτης Θρασύβουλος Στανίτσας (video YouTube)
Ψάλλει ο Άρχων Πρωτοψάλτης Θρασύβουλος Στανίτσας, σε ζωντανή ηχογράφηση από το Καμάρι Κορινθίας στις 06-01-1971.
«Ανοίξαντός σου την χείρα,
τα σύμπαντα πλησθήσονται χρηστότητος˙
αποστρέψαντος δε σου το πρόσωπον, ταραχθήσονται.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Αντανελείς το πνεύμα αυτών και εκλείψουσι
και εις τον χούν αυτών επιστρέψουσι.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Εξαποστελείς το πνεύμα σου και κτισθήσονται
και ανακαινιείς το πρόσωπον της γης.
Δόξα σοι, Πάτερ˙ δόξα σοι, Υιέ˙
δόξα σοι, το Πνεύμα το άγιον.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Ήτω η δόξα Κυρίου εις τους αιώνας˙
ευφρανθήσεται Κύριος επί τοις έργοις αυτού.
Δόξα σοι, άγιε˙
δόξα σοι, Κύριε˙
δόξα σοι, βασιλεύ ουράνιε.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Ο επιβλέπων επί την γην και ποιών αυτήν τρέμειν˙
ο απτόμενος των ορέων και καπνίζονται.
Δόξα σοι, άγιε˙
δόξα σοι, Κύριε˙
δόξα σοι, βασιλεύ ουράνιε˙
δόξα σοι, το Πνεύμα το άγιον.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Άσω τω Κυρίω εν τη ζωή μου,
ψαλώ τω Θεώ μου έως υπάρχω.
Δόξα σοι, τρισυπόστατε Θεότης,
Πάτερ, Υιέ και Πνεύμα,
σε προσκυνούμεν και δοξάζομεν.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Ηδυνθείη αυτώ η διαλογή μου,
εγώ δε ευφρανθήσομαι επί τω Κυρίω.
Δόξα σοι, Πάτερ άναρχε˙
δόξα σοι, Υιέ συνάναρχε˙
δόξα σοι, το Πνεύμα το άγιον,
το ομοούσιον και ομόθρονον˙
Τριάς αγία, δόξα σοι.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Εκλείποιεν αμαρτωλοί από της γης
και άνομοι,ώστε μη υπάρχειν αυτούς.
Δόξα σοι, Πάτερ˙
δόξα σοι, Υιέ˙
δόξα σοι,το Πνεύμα το άγιον˙
Τριάς αγία, δόξα σοι.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Ευλόγει, η ψυχή μου, τον Κύριον.
Ο ήλιος έγνω την δύσιν αυτού˙
έθου σκότος και εγένετο˙ νύξ.
Δόξα σοι, βασιλεύ επουράνιε˙
δόξα σοι, παντοκράτωρ, σύν Υιώ και Πνεύματι.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
Ως εμεγαλύνθη τα έργα σου, Κύριε,
πάντα εν σοφία εποίησας.
Δόξα σοι, Πάτερ αγέννητε˙
δόξα σοι, Υιέ γεννητέ˙
δόξα σοι, το Πνεύμα το άγιον,
το εκ του Πατρός εκπορευόμενον
και εν Υιώ αναπαυόμενον˙
Τριάς αγία, δόξα σοι.
Δόξα σοι, ο Θεός. Αλληλούϊα.
(4 Ιουλίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Γεν. 1, 5. 8. 13 κλπ.
2. Ψαλμ. 54, 18.
3. Ιω. 4, 23 – 24.
Ψαλμ. 73, 16.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
