Στις δύο προηγούμενες συνέχειες μιλήσαμε για την ακολουθία του εσπερινού και φθάσαμε ως την ψαλμωδία του θεοτοκίου τροπαρίου στο τέλος των στιχηρών τροπαρίων των επιλυχνίων ψαλμών.
Στο σημείο αυτό γίνεται η είσοδος του εσπερινού, η λιτανευτική δηλαδή με λαμπάδες και θυμιάματα επίσημος είσοδος του ιερατείου στο άγιο βήμα. Στην παλαιά εποχή ήταν πραγματική είσοδος, για πρώτη φορά, των ιερέων στο θυσιαστήριο για την προσφορά του θυμιάματος και το άναμμα και την ευλογία των εσπερινών φώτων. Θυμίαμα προσφέρετο και στον ιουδαϊκό ναό κατά την ώρα της εσπερινής προσευχής. Από εκεί προήλθε και συνεχίσθηκε από την χριστιανική Εκκλησία το έθος της προσφοράς του θυμιάματος. Το δε άναμμα των εσπερινών φώτων είχε πάρει στην χριστιανική Εκκλησία ένα νέο χριστιανικό νόημα. Ο Χριστός είναι το φως που έλαμψε στους εσχάτους καιρούς μέσα στη σκότη της ειδωλολατρείας και χάρισε το φωτισμό στην εν σκότει και σκιά καθημένη ανθρωπότητα. 1 Αυτός είναι το φως του κόσμου˙ ο ακολουθών τον Χριστό δεν θα περιπατήση στα σκότη αλλά θα έχη το φως της ζωής. Τα διεκήρυξε ο ίδιος.2 Ακριβώς δε από αυτούς τους λόγους του Κυρίου ενεπνεύσθη και ο ποιητής του αρχαίου ύμνου που ψάλλεται κατά την ώρα αυτή, του τόσο γνωστού «Φώς ιλαρόν». Ήδη ο μέγας Βασίλειος γνώριζε αυτόν τον ύμνο και τον ωνόμαζε «αρχαία φωνή».3 Αρχαία και για την εποχή του, τον Δ’ αιώνα. Τον έψαλλαν και τότε οι χριστιανοί την ώρα που υπεδέχοντο το εσπερινό φως. Οι πιστοί, που ήσαν συνηθροισμένοι «περί την ηλίου δύσιν», ανήγοντο στο ιλαρό φως της αγίας δόξης του αθανάτου, ουρανίου και μακαρίου Θεού Πατρός, τον Ιησού Χριστό, και υμνούσαν το τρισήλιο φως της τριαδικής Θεότητος, τον Πατέρα, τον Υιό και το άγιο Πνεύμα. Υμνούσαν τον ζωοδότη Χριστό, τον Υιό του Θεού, το «φως το εκ φωτός», που είναι άξιος να δοξολογήται από τον κόσμο πάντοτε, σε κάθε στιγμή και ώρα, με φωνές χαράς και ευφροσύνης.
Τον θαυμάσιο αυτόν ύμνο θα ακούσωμε και τώρα:
ΦΩΣ ΙΛΑΡΟΝ, Ήχος Β΄, Αρχαίο Μέλος, Κατά το Πατμιακό Τυπικό (video YouTube)
«Φώς ιλαρόν αγίας δόξης
αθανάτου Πατρός,
ουρανίου, αγίου, μάκαρος,
Ιησού Χριστέ˙
ελθόντες επί την ηλίου δύσιν,
ιδόντες φώς εσπερινόν,
υμνούμεν Πατέρα, Υιόν και άγιον Πνεύμα, Θεόν.
Άξιόν σε έν πάσι καιροίς υμνείσθαι
φωναίς αισίαις,
Υιέ Θεού, ζωήν ο διδούς,
δι’ ό ο κόσμος σε δοξάζει».
Την είσοδο των ιερέων στο άγιο βήμα ακολουθεί η ψαλμωδία του «προκειμένου». Προκείμενο είναι στίχος ψαλμού, που κατά τον αρχαίο τρόπο της ψαλμωδίας των ψαλμών εψάλλετο προ του ψαλμού – έκειτο προ του ψαλμού – και επανελαμβάνετο μετά από κάθε στίχο του. Κατ’ άλλη ερμηνεία προκείμενο ωνομάζετο ολόκληρος ο ψαλμός, γιατί εψάλλετο – έκειτο προ – των αναγνωσμάτων. Οποιαδήποτε όμως και αν είναι η προέλευσις του ονόματός των, στο σημείο αυτό της ακολουθίας του εσπερινού εψάλλοντο τα προκείμενα, οι ψαλμοί αυτοί, σήμερα δε μόνο ο καίριος στίχος, το αρχικό προκείμενο. Κάθε ημέρα της εβδομάδος έχει το ιδικό της προκείμενο διαλεγμένο, προφανώς, γιατί οι συντάκται των ακολουθιών μας διέκριναν κάποια σχέσι του ψαλμού ή του στίχου του προκειμένου προς το θέμα της ημέρας. Γιατί κάθε ημέρα έχει το ιδιαίτερο εορτολογικό της θέμα, ανεξάρτητα από το λειτουργικό έτος και τα ειδικά θέματα των επί μέρους εορτών του. Κάθε εβδομαδιαίος κύκλος είναι και μία περίληψις του όλου έτους, ένα μικρό εορτολόγιο, μία μικρογραφία του ετησίου εορταστικού κύκλου. Η Κυριακή είναι η ημέρα του Κυρίου, της αναστάσεως το εβδομαδιαίο Πάσχα. Η Δευτέρα είναι αφιερωμένη στους αρχαγγέλους και αγγέλους, στον κόσμο των ουρανών. Η Τρίτη στον Πρόδρομο και Βαπτιστή του Χριστού, τον πρώτο μετά την Θεοτόκο άγιο και, κατά την μαρτυρία του Κυρίου, τον μεγαλύτερο άνθρωπο που γεννήθηκε ποτέ από γυναίκα.4 Η Τετάρτη στην Θεοτόκο και στο πάθος του Κυρίου, γιατί θεωρείται ως ημέρα της προδοσίας του Ιούδα και της επιβουλής κατά του Χριστού των Ιουδαίων˙ είναι ημέρα νηστείας. Η Πέμπτη είναι αφιερωμένη στους αποστόλους και μαθητάς του Χριστού, στους οποίους μεταγενεστέρως προσετέθη και ο ιδιαιτέρως από το λαό τιμώμενος άγιος, ο Νικόλαος. Η Παρασκευή είναι η ημέρα του σταυρικού πάθους του Χριστού, ημέρα νηστείας. Και το Σάββατο καθιερώθη στους αγίους μάρτυρας και τους κεκοιμημένους πιστούς. Είναι η ημέρα των μνημοσύνων των. Τα θέματα αυτά επηρεάζουν την υμνογραφία της ημέρας, όσες φορές δεν εορτάζεται καμμία μεγάλη εορτή, ή δεν συμπίπτει η μνήμη μεγάλου αγίου. Ειδικά δε τα προκείμενα προσαρμόζονται προς τα θέματα αυτά και με την εναλλαγή των μας υπενθυμίζουν κάθε φορά το ειδικό νόημα του μικρού εβδομαδιαίου εορτολογικού κύκλου. Έτσι παραδείγματος χάριν το προκείμενο του εσπερινού του Σαββάτου αναφέρεται στο θέμα της Κυριακής, την ανάστασι του Χριστού. Είναι ο 1ος στίχος του 92ου ψαλμού «Ο Κύριος εβασίλευσεν ευπρέπειαν ενεδύσατο» και ψάλλεται σε ήχο πλ. β΄. Κατά τον ερμηνευτή των ιερών μας ακολουθιών Συμεών τον Θεσσαλονίκης, το προκείμενο αυτό ομιλεί για την ανάστασι˙ γιατί ο Χριστός νίκησε το θάνατο και εβασίλευσε και ντύθηκε «ευπρέπειαν», την αφθαρσία της φύσεως μας, και εστερέωσε την οικουμένην που πίστευσε στην ανάστασί Του.5 Αυτό το προκείμενο θα ακούσωμε τώρα να επαναλαμβάνεται με τους αναστασίμους στίχους του:
«Ο Κύριος εβασίλευσεν, ευπρέπειαν ενεδύσατο.
Ενεδύσατο ο Κύριος δύναμιν και περιεζώσατο.
Και γαρ εστερέωσε την οικουμένην,
ήτις ου σαλευθήσεται».
Εκτός από τα προκείμενα αυτά των καθημερινών υπάρχουν και τα μεγάλα προκείμενα που ψάλλονται κατά τους εσπερινούς των μεγάλων δεσποτικών εορτών, το «Τις Θεός μέγας…» από τον 86ο ψαλμό και το «Ο Θεός ημών εν τω ουρανώ και εν τη γη πάντα όσα ηθέλησεν εποίησεν» από τον 113ο ψαλμό. Προκείμενα πανηγυρικά, που ψάλλονται σαν θριαμβευτικά θούρια στον βαρύ ήχο.
«Τις Θεός μέγας ως ο Θεός ημών;
συ εί ο Θεός ο ποιών θαυμάσια μόνος.
Εγνώρισας εν τοις λαοίς την δύναμίν σου,
Και είπα˙ Νύν ηρξάμην,
αύτη η αλλοίωσις της δεξιάς του Υψίστου».
«Ο Θεός ημών εν τω ουρανώ και εν τη γη
πάντα όσα ηθέλησεν εποίησεν.
Εν εξόδω Ισραήλ εξ Αιγύπτου,
οίκου Ιακώβ εκ λαού βαρβάρου.
Η θάλασσα είδε και έφυγεν,
ο Ιορδάνης εστράφη εις τα οπίσω».
Εκτός από τα πανηγυρικά αυτά προκείμενα έχομε και τα μεγάλα προκείμενα των κατανυκτικών εσπερινών των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Είναι δύο και ψάλλονται στον πλ. ήχο εναλλάξ κατά τις Κυριακές αυτές. Μας μεταφέρουν σε άλλη ατμόσφαιρα. Στην πένθιμη και γεμάτη κατάνυξι και συντριβή περίοδο των Νηστειών.
«Μη αποστρέψης το πρόσωπόν σου από του παιδός σου,
ότι θλίβομαι˙
ταχύ επάκουσόν μου,
πρόσχες τη ψυχή μου και λύτρωσαι αυτήν».6
«Έδωκας κληρονομίαν
τοις φοβουμένοις το όνομά σου, Κύριε».7
(18 Ιουλίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Ησ. 9, 2 Λουκ. 1, 79.
2. Ιω. 8, 12.
3. Περί αγίου Πνεύματος 29.
4. Ματθ. 11, 11. Λουκ. 7, 28.
5. Διάλογος…, κεφ. 337.
6. Ψαλμ. 68, 18 – 19.
7. Ψαλμ. 60, 6β.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Παράβαλε και:
Εσπερινός (Μέρος Α’) – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο, video).
Εσπερινός (μέρος B’) – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο και video).
