Πληροφορίες για τον Άγιο Ιωάννη τον Προδρομο έχουμε απ την Καινή Διαθήκη και τον Εβραίο ιστορικό Ιώσηπο (Αρχαιολ. XVIII, 5, 2). Σ′ αυτόν επίσης αναφέρονται σαν μία μεσσιανική μορφή και τα λεγόμενα Μανδαϊκά Κείμενα. Ο Ιωάννης παρουσιάζεται ως προφήτης της αναμενόμενης ημέρας της κρίσης του Κυρίου και της εγκαθίδρυσης μίας νέας τάξης πραγμάτων κηρύττοντας στην έρημο της Ιουδαίας «μετανοείτε• ήγγικε γαρ η βασιλεία των ουρανών» (Ματθ. 3, 2). Ερμηνεύει το έργο του σαν μία προετοιμασία για την έλευση του Μεσσία, κατά την πρόρρηση του Ησαΐα: «ετοιμάσατε την οδόν του Κυρίου». Γι′ αυτό κι ονομάστηκε Πρόδρομος. Καταγόταν από ιερατική οικογένεια (οι γονείς του αναφέρονται ως Ζαχαρίας και Ελισάβετ), και φαίνεται να μη συμπαθούσε ιδιαίτερα το πολιτικό αλλά και θρησκευτικό κατεστημένο της εποχής του. Η ζωή και η εμφάνισή του επίσης δείχνουν την αντιθεσή του προς την πολιτιστική διαφθορά της κοινωνίας του.
Εκτός από την προφητική του παρουσία, ο Ιωάννης βάπτιζε, και γι′ αυτό έχει μείνει γνωστός στην ιστορία ως Βαπιστής. Σύμφωνα με τον Ιώσηπο, το βάπτισμα του Ιωάννη είχε την ηθική σημασία των καθαρμών, όπως γινόταν και από ορισμένα εθνικά θρησκευτικά κινήματα της εποχής του (νεοπυθαγόριοι). Στην Καινή Διαθήκη όμως το βάπτισμα του Ιωάννη είχε και μεσσιανικό η εσχατολογικό χαρακτήρα και δεν ήταν μόνο αποκαθαρτικό των αμαρτιών: «βάπτισμα μετανοίας τω λαώ λέγων εις τον ερχόμενον μετ′ αυτόν ίνα πιστεύσωσι» (ΙΙραξ. 19, 4). Με το βάπτισμά του προετοίμαζε το λαό για να δεχθεί τον Μεσσία.
Η σημασία του έργου του Βαπτιστού Ιωάννου βρίσκεται στο γεγονός ότι από τη διδασκαλία του προήλθε το χριστιανικό κίνημα. Στο Ευαγγέλιο του Ευαγγελιστή Ιωάννη (1:6 κ.εξ.) διαφαίνεται ότι οι πρώτοι μαθητές του Ιησού βγήκαν από τη διδασκαλία του Βαπτιστή. Πράγματι την εποχή αυτή αλλά και την περίοδο μετά τη ζωή και το έργο του Χριστού υπήρχε στην Παλαιστίνη κάποια κίνηση παράλληλη προς τη χριστιανική με κεντρική τη μορφή του Ιωάννη. Ο Ίδιος ο Χριστός αξιολογεί τη μορφή του Ιωάννη με τα λόγια: «Αμήν λέγω υμίν, ουκ εγήγερται εν γενντοίς γυναικών μείζων Ιωάννου του Βαπτιστού…» (Ματθ. 11:11 κ.εξ.).
Στα Μανδαϊκά κείμενα ο Ιωάννης εμφανίζεται σαν θεία μεσσιανική μορφή με στόχους σωτηριολογικούς, κάτι δηλ. σαν τον Ιησού Χριστό. Όμως ο ίδιος ο Ιωάννης αναγνωρίζει την ανωτερότητα του Χριστού: «Ούτος (ο Ιωάννης) ήλθεν εις μαρτυρίαν, ίνα μαρτυρήση περί του φωτός» (Ιωάν. 1:8).
Η Ορθόδοξη Εκκλησιαστική συνείδηση παρουσίασε τον Τίμιο Πρόδρομο σαν το συνδετικό κρίκο των δύο κόσμων, της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, γιατί στο πρόσωπό του συγκεντρώνονται όλα τα χαρακτηριστικά, τόσο των προφητών και των δικαίων, όσο και των μαρτύρων και αποστόλων της περιόδου της Καινής Διαθήκης. Είναι ο μοναδικός Προφήτης που προφητεύτηκε από την Παλαιά Διαθήκη (Μαλαχ. 3:1), και μάλιστα «περισσότερον προφήτου» (Λουκ. 7:26), όπως ο ίδιος ο Ιησούς τον αποκάλεσε. Φώτισε τους «καθημένους εν χώρα και σκια θανάτου» ανθρώπους της εποχής του, ώστε να μπορέσουν να αναγνωρίσουν στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού τον αναμενόμενο Μεσσία και να πιστεύσουν σ′ Αυτόν. «Δείκνυσι παρόντα, ον πόρρωθεν προμελετά ο νόμος και οι προφήται, τον ένα και μόνον Θεόν», όπως λέγει ο Κλήμης ο Αλεξάνδρεας. Έγινε για τους δικαίους «ο επίγειος άγγελος», για τους αποστόλους ο πρώτος κήρυκας της Βασιλείας των Ουρανών, για τους μοναχούς ο υιός της ερήμου, για τους μάρτυρες εκείνος που σφράγισε με το αίμα του την απόλυτη πίστη του στον
Χριστό.
Ο Μαρτυρικός θάνατος του Ιωάννη περιγράφεται στα τρία πρώτα Ευαγγέλια, και ιδίως από τον Μάρκο, με ιδιαίτερη δραματικότητα. Οι Ευαγγελιστές παρουσιάζουν τον Ιωάννη να ελέγχει την ανήθικη συμπεριφορά του βασιλιά Ηρώδη Αντίπα, ιδιαίτερα του γάμου του με την Ηρωδιάδα, που τη χώρισε από τον αδερφό του Φίλιππο και την παντρεύτηκε ο ίδιος. Ο ιστορικός Ιώσηπος λέει πως ο Ηρώδης φοβήθηκε ότι θα ξεσπάσει πολιτική επανάσταση από το κίνημα του Βαπτιστή κι έκρινε φρόνιμο να αποφύγει κάτι τέτοιο με το να συλλάβει και να φυλακίσει τον Ιωάννη στα μπουντρούμια του παλατιού του στη Μαχαιρούντα, στο νοτιότερο σημείο της Νεκράς Θάλασσας.
Όπως κι αν έχει το πράγμα, οι Ευαγγελιστές βασίζονται στην παράδοση θέλοντας να αποδώσουν την πραγματικότητα, και παρουσιάζουν την εικόνα της θανάτωσης του Ιωάννη ως εξής: Ο Ηρώδης γιόρταζε τα γενέθλιά του δίνοντας ένα μεγάλο γεύμα στους άρχοντες της Ιουδαίας. Προς τιμή των καλεσμένων χόρεψε η Σαλώμη, και μόλις η κοπέλα τελείωσε το χορό της, ο Ηρώδης συγκινημένος τη ρώτησε με ποιό τρόπο θα ήθελε να την ανταμείψει. Αυτή σε συννενόηση με τη μητέρα της ζήτησε το κεφάλι του Ιωάννη «επί πίνακι». Στο επάνω μέρος του παλατιού συνεχίζεται το γλέντι και ο χορός, και μέσα σ′ αυτήν την ατμόσφαιρα όλης της αφρόκρεμας των διεφθαρμένων της Γαλιλαίας λαμβάνεται απόφαση για την τύχη του πιο αξιόλογου μετά τον Ιησού Χριστό ανθρώπου της εποχής.
Η σύλληψη και η μαρτυρική εκτέλεση του Ιωάννη δημιούργησε πραγματικό πνευματικό σάλο. Ωστόσο το κήρυγμά του είχε ριζώσει και ο δρόμος για τον Σωτήρα είχε ανοιχθεί. Οι Συνοπτικοί Ευαγγελιστές θεωρούν το γεγονός της θανάτωσης του Βαπτιστή ως μήνυμα προς τον Ιησού για να αρχίσει τη δική του δράση. Γι′ αυτό και οι τρεις γράφουν περίπου τα εξής: «Μετά δε το παραδοθήναι Ιωάννην ήλθεν ο Ιησούς εις την Γαλιλαίαν κηρύσσων το ευαγγέλιον της βασιλείας του Θεού και λέγων ότι πεπλήρωται ο καιρός και ήγγικεν η βασιλεία του Θεού…» (Μαρκ. 1:14 και πρλλ).
Η σύνθεση της σχετικής εικόνας εικονογραφεί το κείμενο από το Ευαγγέλιο του Μάρκου: «Και ευθέως αποστείλας ο βασιλεύς σπεκουλάτωρα επέταξεν ενεχθήναι την κεφαλήν αυτού. Ο δε απελθών απεκεφάλισεν αυτόν εν τη φυλακή, και ήνεγκε την κεφαλήν αυτού επί πίνακι και έδωκεν αυτήν τω κορασίω, και το κοράσιον έδωκεν αυτήν τη μητρί αυτής». Μέσα στο κτίριο που παριστάνει το παλάτι του Ηρώδη με ενσωματωμένη φυλακή στα υπόγειά του λαμβάνει χώρα το μαρτύριο του Αγίου. Ο στρατιώτης που έχει σύρει το ξίφος απ τη θήκη του έχει καταφέρει το χτύπημα πάνω στο λαιμό του Προδρόμου και ετοιμάζεται να αποτελειώσει με δεύτερη προσπάθεια το έργο του. Ο Άγιος με τα χέρια δεμένα, γονατιστός και σκυμμένος πάνω από το δίσκο δέχεται με πρόσωπο που φανερώνει εσωτερική γαλήνη και ταπεινοφροσύνη καρτερικά το μαρτύριό του. Φοράει σκουροπράσινο χιτώνα και από κάτω μηλωτή, όπως βρίσκουμε στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (3:4): «Είχε το ένδυμα αυτού από τριχών καμήλου και ζώνην δερματίνην περί την οσφύν αυτού».
Τα μακριά μαλλιά και γένια του είναι ατημέλητα, και τα γυμνά μέρη του σώματός του εξαιρετικά αδύνατα: ένας αληθινός αθλητής της ερήμου που τρεφόταν με χόρτα και μέλι από αγριομελίσσια εκεί όπου ζούσε.
Μπροστά από τον Βαπτιστή η βασιλοπούλα Σαλώμη κρατεί στα χέρια ασημένιο δίσκο και είναι έτοιμη να παραλάβει την Τίμια Κεφαλή. «Και ηνέχθη η κεφαλή αυτού επί πίνακι» (Ματθ. 14:11). Αυτός ο δίσκος είναι χαρακτηριστικός και στην εικονογράφηση της σκηνής όπου παριστάνεται η «εύρεση της Τίμιας Κεφαλής». Οι εικόνες που δείχνουν τη Σαλώμη να μεταφέρει το κεφάλι του Βαπτιστή «επί πίνακι» μας θυμίζουν αντίστοιχες από το βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης «Ιουδήθ», όπου η ομώνυμη ηρωίδα των Εβραίων κρατεί στα χέρια το κομμένο κεφάλι του στρατηγού Ολοφέρνη. Οι δύο μορφές αντικριστά επιστέφονται με στέμμα: ο μεν Ιωάννης με θεϊκό ολόχρυσο φωτοστέφανο, σημάδι της ουράνιας παρουσίας του, η δε Σαλώμη με βασιλική κορώνα, ένδειξη της επίγειας κυριαρχίας της.
Ο Ρωμαίος στρατιώτης με τα πόδια σε διασκελισμό —πράγμα που δηλώνει δράση— φοράει πλουμιστή στολή, καθώς προέρχεται από το Αυλικό περιβάλλον του βασιλιά, και στο κεφάλι έχει στρατιωτικό κράνος, περικεφαλαία. Τόσο αυτός όσο και η Σαλώμη περιβάλλονται από τα κόκκινα βασιλικά χρώματα σε αντίθεση με τον Πρόδρομο που τα σκούρα χρώματά του εκφράζουν στέρηση και ταπεινότητα. Με τις διαφορετικές χρωματικές αποδώσεις δηλώνονται έτσι και οι διαφορετικοί κόσμοι στους οποίους ανήκουν οι πρωταγωνιστές…
Το οικοδόμημα σε προοπτική στο φόντο της σκηνής είναι ο χώρος μέσα στον οποίο λαμβάνει χώρα το μαρτύριο. Έχει φρουριακή μορφή με πολεμίστρες στην κορυφή, ενώ στην κάτοψή του ανοίγεται τοξοειδής είσοδος με ξύλινη πόρτα που φέρει σιδερένιους μοχλούς και κλειδωνιές. ΙΙιο πάνω στον ίδιο τοίχο η πρόσοψη στολίζεται με πλούσια διακόσμηση. Στη δεξιά πλευρά του κτιρίου δεσπόζει το παράθυρο της φυλακής με τις σιδερένιες αμπάρες του, και πιο ψηλά εικονίζονται δύο μικρά τοξοειδή ανοίγματα. Τέλος, αριστερά στην εικόνα πίσω απ′ το στρατιώτη παριστάνεται βραχώδες έξαρμα.
Εκτιμώντας τη σύνθεση, πρέπει να σημειωθεί ότι αυτό που επιδιώκεται να τονισθεί δεν είναι τόσο το μαρτύριο καθαυτό ούτε και ο τρόπος της εκτέλεσής του, αλλά η ετοιμότητα του Προδρόμου μπροστά στη Θυσία. Ο Ιωάννης προετοίμασε το δρόμο του Χριστού και υπέστη μαρτύριο πριν απ’ αυτόν.
Από το βιβλίο: Οι εικόνες του Δωδεκαόρτου. Αθανασίου Διαλεκτόπουλου
Η/Υ ΠΗΓΗ:
Ιερά Μονή Αγίου Ιωάννου Προδρόμου Καρέα
Παράβαλε και:
29 Αυγούστου – Η Αποτομή της κεφαλής του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου: Υμνολογική εκλογή.
Αγίου Ρωμανού του μελωδού – Κοντάκιον Εις την Αποτομήν του Προδρόμου.
Εγκώμιον εις την Αποτομήν της Κεφαλής του τιμίου Προδρόμου – Οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου.
Λόγος εις τον πάνσεπτον του Χριστού Πρόδρομον και Βαπτιστήν Ιωάννην – του Οσίου Πατρός ημών Γρηγορίου του Παλαμά.
Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος – Φώτη Κόντογλου (και αρχείο mp3).
Συνοπτική αφήγιση για την Αγία Δεξιά του Τιμίου Προδρόμου.
Το Γράμμα του νόμου – π. Δημητρίου Μπόκου.
Λόγος στην αποτομή της κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου – Οσίου Ανδρέου Κρήτης.
Η φυλάκισις και ο αποκεφαλισμός του Προδρόμου – Ιερομ. Κοσμά του Δοχειαρίτου.
Ο Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος: Η Εικόνα του – Χρήστου Γκότση.
