Είναι εκπληκτικά εντυπωσιακό, άλλ’ είναι αληθινό και είναι δυνατό ν’ αρχίσεις ν’ απαριθμείς την προσφορά της εκκλησίας στον υπόδουλο ελληνισμό, αντλώντας επιχειρήματα και από τα ίδια τα κείμενα των επικριτών της εκκλησίας. Έτσι θα διάβαζες σ’ ένα επικριτικό έργο και τα εξής: «Αντεθνική δύναμις ( η Εκκλησία) κατά το έσχατον ψυχορράγημα της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Εχρειάσθη η πικρά δοκιμασία της τουρκοκρατίας δια να δημιουργηθούν πάλιν, χάρις εις την θερμουργόν πνοήν και την πατρικήν στοργήν του κατωτέρου ιδία κλήρου άλυτοι δεσμοί μεταξύ Εκκλησίας και Έθνους» (Α. Διομήδη, βυζαντιναί μελέται, τόμ. 11, σελ. 382).
Σε άλλο βιβλίο θα υπογράμμιζες τα εξής: «Είναι ανάγκη όμως να διαχωρίσουμε το ρόλο του κληρικού κατεστημένου που στη πλειοψηφία του ήταν ρόλος αντιδραστικός και ανασταλτικός απέναντι του έθνους από το ρόλο του κατώτερου κλήρου που ζει και τυραννιέται μαζί με το λαό και που εκπροσωπεί τα αληθινά δόγματα του χριστιανισμού. Η σύνδεση της ορθοδοξίας με τον απελευθερωτικό αγώνα γίνεται μακριά από το πατριαρχείο. Τη σύνδεση αυτή πραγματοποιούν οι κατώτεροι και μέσοι κληρικοί στον υπόδουλο Μορηά και Ρούμελη. Η ορθοδοξία στάθηκε «κιβωτός» της εθνότητας, μα τα κλειδιά της δεν τάχε στο πατριαρχείο, άλλ’ οι ψυχές των απλών κληρικών, αυτών που υπέφεραν και σκοτώνονταν δίπλα στο ποίμνιό τους» Γ. Κατσούλη, το κατεστημένο στη Νεοελληνικήν Ιστορίας, σελ. 14.
Και ενός άλλου σύγχρονου συγγραφέα που γράφει «ακολουθώντας τη μέθοδο, που απορρέει από τη μαρξιστική σκέψη», θ’ αποδεχόσουν πλήρως τη γνώμη του για την προσφορά της εκκλησίας: «Η θέση και η στάση της εκκλησίας στους πρώτους αιώνες της άλωσης, που αντικαθιστά στη συνείδηση των ελλήνων τη χαμένη αυτοκρατορία και γίνεται το πολιτικό όργανο της συνοχής του υπόδουλου ελληνισμού, παρέχει κάποια πραγματική βάση στο νοσταλγικό αυτό όνειρο. Το χριστιανικό στοιχείο ή ακριβέστερα η ιδέα της ορθοδοξίας, που ήταν πάντα κυριαρχικό στη βυζαντινή ιδεολογία, συνδέεται τώρα άρρηκτα με την ιδέα του γένους. Η εθνική ιδέα βρίσκεται περισσότερο παρά ποτέ συνδεδεμένη με τη χριστιανική ορθοδοξία.
Η εκκλησία, όταν πέρασε το πρώτο χτύπημα της κατάκτησης, θα συνεχίσει το έργο της ανασυγκρότησης της πνευματικής ζωής των ελλήνων (προσπάθεια για να συμφιλιωθούν και να ενοποιηθούν τα δύο ρεύματα για τη δημιουργία ενός πολιτισμού αληθινά εθνικού, το ορθόδοξο χριστιανικό και ανανεωτικό). Παρά τις διαμάχες ανάμεσα στο πατριαρχείο και στην κάστα των αρχόντων της Κων/πόλεως η εκκλησία παραμένει σ’ όλη την περίοδο από το 15ο ως τέλος του 17ου αιώνα η κατευθυντήρια δύναμη του έθνους. Επικεφαλής της εθνικής αντίστασης σ’ όλες τις μορφές της, εργαζόμενη για το σταμάτημα των εξισλαμισμών, συμμετέχοντας σ’ όλες τις εξεγέρσεις ακόμα και διευθύνοντάς τες (έχει να δείξει μεγάλο αριθμό νεομαρτύρων, που είναι σύγχρονα και ήρωες της χριστιανικής πίστεως και της εθνικής αντιστάσεως) ρυθμίζει επίσης την πνευματική ζωή!». Ν. Σβορώνου, επισκόπηση της νεοελληνικής Ιστορίας, σελ. 10, 22 και 49.
Κοντολογής: από τα προηγούμενα συνάγεις ότι η εκκλησία εδημιούργησε άλυτους δεσμούς με το έθνος, ότι είχε ελληνική ευαισθησία και συνέχισε την αρετή της ελληνικότητας της εκκλησίας του βυζαντίου (τη διάσωση – διάδοση των αρχαίων κλασσικών κειμένων στα μοναστήρια από τους μοναχούς). Συνάγεις ότι στάθηκε «κιβωτός» του ελληνισμού, ότι οι κληρικοί της υπέφεραν και σκοτώθηκαν δίπλα στο ποίμνιό τους, ότι αγωνίστηκε η εκκλησία να συντηρήσει την ελπίδα και το όραμα μιας εθνικής αποκαταστάσεως, ότι ανασυγκρότησε και ρύθμισε την πνευματική ζωή, ότι αγωνίστηκε να σταματήσει πληγές, όπως τον εξισλαμισμό, ότι ήταν επικεφαλής στις εθνικές αντιστάσεις διευθύνοντας εξεγέρσεις, ότι έδωσε τους νεομάρτυρες και ήταν κατευθυντήρια δύναμη του έθνους.
Ας μη ξεφεύγει από την προσοχή σου ότι τα χρόνια εκείνα οι Τούρκοι μπορούσαν να στρατοπεδεύσουν στη Βιέννη! Οι πρεσβευτές των μεγάλων κρατών της Ευρώπης έτρεμαν, όταν έμπαιναν στο παλάτι του Πατισάχ˙ οι αυλικοί του σουλτάνου μπορούσαν να σέρνουν τους απεσταλμένους των μεγάλων κρατών στο τραπέζι σαν ζητιάνους, που τους ελεούσαν ή και τους κρατούσαν αιχμαλώτους, όπως την πενταμελή αποστολή του βασιλιά της Βοημίας και Ουγγαρίας Λαδίσλαου Β’ (επί Σελήμ Α’ 1512 – 1520) εκράτησαν αιχμάλωτη δια δύο χρόνια στο «Χάνι Τατάρων». Και ο σουλτάνος ήταν Μέγιστος των βασιλέων και υπέρτατος μονάρχης των αιώνων, κύριος των δύο ηπείρων και των δύο θαλασσών, αυτοκράτωρ των δύο Ανατολών και των δύο Δύσεων, θεράπων των δύο ιερών πόλεων των θνητών και κόρη οφθαλμού πάσης υφηλίου! Μεγαλώνουν η έκπληξη και ο θαυμασμός σου καθώς η εκκλησία και ο κλήρος δέονταν για τους φανταστικούς «πιστούς και ορθοδόξους βασιλείς των υποδούλων, στους οποίους εύχονταν «νίκας κατά βαρβάρων» να δωρείται ο Θεός. Από την εκκλησία έπαιρναν δύναμη οι υπόδουλοι να παρηγορούν την Παναγία και τους αγίους στα τραγούδια τους˙ στην εκκλησία και στο Πατριαρχείο οι υπόδουλοι εύρισκαν «τόπον καταφυγής».
Την εποχή της τουρκοκρατίας, που πολλοί απλοί ραγιάδες λύγιζαν και γίνονταν μουσουλμάνοι για να νιώσουν κάποια ελευθερία, ν’ αποφύγουν τους κόπους και τις κακώσεις της δουλείας, ν’ απολαύσουν τα ασελγή δίκαια της πολυγαμίας, να διαφυλάξουν τα υπάρχοντά τους από τους άρπαγες τούρκους, για νάχουν την ελευθερία να ντυθούν και να τραφούν σαν άνθρωποι, για ν’ απολαύσουν τα παιδιά τους τα δικαιώματα του πολίτη και για ν’ αποφύγουν πότε – πότε τη θανατική ποινή ή και για να βρουν διέξοδο στην απελπισία της δυστυχίας» Μ. Φ. Ζαλλώνη, Σύγγραμμα περί των Φαναριωτών, σελ. 93).
Την εποχή που οι τούρκοι γιόρταζαν πανηγυρικά την εξωμοσία των χριστιανών, σύμφωνα και με τη μαρτυρία του Βαυαρού JOHANN SCHLTBERGER Απ. Βακαλόπουλου, πηγές της ιστορίας του νέου ελληνισμού, τόμ. Ι σελ. 102, οι ορθόδοξοι πατριάρχες, Αρχιερείς, ιερείς και μοναχοί έγιναν «οι εκατοντάφθαλμοι Άργοι της αμιγούς διατηρήσεως της θρησκευτικής και εθνικής των Ελλήνων συνειδήσεως» Χρ. Παρασκευαΐδη, Μελέτιος Πηγάς, σελ. 31.
Εδίδασκαν οι άνθρωποι της εκκλησίας την απέραντη πίστη στη θρησκεία του Χριστού, έτσι όπως σου την εκφράζει και ο Κοσμάς ο Αιτωλός: «Και διατέ έφερε ο Θεός τον Τούρκον και δεν έφερεν άλλο γένος; Δια ιδικόν μας συμφέρον, διότι τα άλλα έθνη θα μας έβλαπταν εις την πίστιν, ο δε Τούρκος άσπρα άμα του δώσεις, κάμνεις ό,τι θέλεις» Απ. Βακαλόπουλου, Ιστορία του νέου Ελληνισμού, τόμ. Δ’ σελ. 438.
Προσεύχονταν και κήρυτταν οι κληρικοί της εκκλησίας όπως ο Ηλίας Μηνιάτης, το 1688 στον Ελληνικό ναό της Βενετίας:
«Έως πότε πανακήρατε κόρη, το τρισάθλιον γένος των Ελλήνων έχει να ευρίσκεται εις τα δεσμά μιας ανυποφέρτου δουλείας; Έως πότε να του πατή τον ευγενικόν λαιμόν ο βάρβαρος; Εύσπλαγχνε Μαριάμ, παρακαλούμεν σε δια το χαίρε εκείνο, οπού μας επροξένησε την χαράν, δια τον αγγελικόν εκείνον ευαγγελισμόν, οπού εστάθη της σωτηρίας μας το προοίμιον˙ χάρισε εις το γένος μας την προτέραν τιμήν˙ σήκωσέ το από την κοπρίαν της δουλείας… «. Λόγος Δ. Μπαλάνου της 23/3/1939 στην Ακαδημία Αθηνών.
Η πιο ηρωική ώρα της εκκλησίας έρχεται ως αντιστάθμισμα της πιο ζοφερής περιόδου της τουρκοκρατίας: «Αντετάσσετο εις το γκιαούρ (=άπιστε) του Τούρκου, το «σκύλλε αβάφτιστε» του ραγιά. Αυτοί (=οι ιεράρχαι) συνετήρησαν την αγίαν φλόγα και της θρησκείας και της εθνικής παιδείας, δι’ αυτών (των Ιεραρχών) εζωπυρούτο το εθνικόν αίσθημα, δι’ αυτούς ενεκαρτέρησεν ο ελληνισμός εις τα ανέκφραστα δεινά του. Και αυτοί επλήρωσαν και πληρώνουν το τίμημα της φιλοπατρίας εις τα ευρωτιώντα δεσμωτήρια, εις τον βράχον της εξορίας, εις τον σταυρόν του μαρτυρίου» Λόγος Σπ. Μαρινάτου της 24/3/1956 στην Ακαδημία Αθηνών.
Πιστεύεις ότι με τις εκατοντάδες των επωνύμων και τις χιλιάδες των ανωνύμων Νεομαρτύρων: «η παρουσία του Θεού ήταν στην Ελλάδα αδιάκοπη και η παρουσία αυτή είναι πνεύμα. Πνεύμα Θεού επεφέρετο επάνω της Ελλάδος και όταν ακόμη η «έρημη» γη της ήταν μια «ολόμαυρη ράχη» κατά τον Παναγ. Κανελλόπουλο Λόγος της 23/3/1963 στην Ακαδημία Αθηνών.
Υπολόγισε ως ανεκτίμητη προσφορά της εκκλησίας και την επιτυχημένη άμυνα που ανέταξε στη θυελλώδη προσηλυτιστική εξόρμηση των καθολικών του Παπισμού, που χρησιμοποίησαν διαβρωτική κατήχηση σε συνδυασμό με πλεκτάνες και διπλωματικά διαβήματα προς το σουλτάνο και περιέσφιξαν ασφυκτικά την ορθοδοξία, υποσκάπτοντας την υπόσταση του πατριαρχείου με δημιουργία πάσης φύσεως υποψιών στους τούρκους. Πρόσθεσε και την επιτυχημένη άμυνα στις προσηλυτιστικές προσπάθειες των Διαμαρτυρομένων – Προτεσταντών. Δεν μπορεί να μη συγκινήσει η δραστηριοποίησή της καθώς δικτύωσε τον Ελλαδικό χώρο με πιστούς απεσταλμένους κήρυκες, κινητοποίησε όλες τις ορθόδοξες εστίες από την Αίγυπτο και τους Αγίους Τόπους, ως την Πολωνία και τη Ρωσία, αναγνώρισε ανεξάρτητο και το πατριαρχείο Μόσχας, συνεργάστηκε τέλος με τα πατριαρχεία Αλεξανδρείας, Αντιοχείας και Ιεροσολύμων μην εγκαταλείποντας ουδέποτε την οικουμενικήν αποστολή της.
Κατεξοχήν όμως να θυμάσαι τη διάδοση της παιδείας και τη διατήρηση της Ελληνικής γλώσσας στο κρυφό και στο φανερό σχολείο της τουρκοκρατίας και με το εμπνευσμένο και ζωογόνο κήρυγμα, όπως του Κοσμά του Αιτωλού: «Να σπουδάζετε τα παιδιά σας να μαθαίνουν Ελληνικά, διότι και η εκκλησία μας είναι εις την Ελληνικήν και το γένος μας είναι Ελληνικόν. Και αν δεν σπουδάσεις Ελληνικά αδελφέ μου, δεν μπορείς να καταλάβεις εκείνα, όπου ομολογεί η εκκλησία μας. Καλύτερα αδελφέ μου νάχεις Ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια» Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Ι’. σελ. 349.
Τελευταία θα είχες ν’ αναφέρεις για την εκκλησία ότι διαπότισε και την κοινωνική ζωή των υποδούλων με εκδηλώσεις λατρευτικής ζωής καθημερινά και κατά περιόδους καθώς και με τη διάδοση του πνεύματος του Ευαγγελίου και στην οικονομική – επαγγελματική ζωή, λ.χ. στην οργάνωση των συντεχνιών. Έτσι στο Καταστατικό της συντεχνίας των γουναράδων της Κοζάνης του 1786, όπου υπογράφουν 3 ιερείς ως μάρτυρες μπορείς να διαβάσεις και το εξής άρθρο: «να φυλάττωμεν ως χριστιανοί και να τιμώμεν τας δεσποτικάς όλας εορτάς και τας Κυριακάς» Απ. Βακαλόπουλου, Πηγές της ιστορίας του νέου Ελληνισμού, τόμ. Α’, σελ. 312.
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Πρόσφερε η Εκκλησία στον Ελληνισμό από το 1453 ως το 1821; Τί επικρίσεις δέχτηκε η Εκκλησία; – Ιωάννου Παπαιωάννου.
Περιποιήθηκαν οι Τούρκοι την εκκλησία, το πατριαρχείο και τον κλήρο; – Ιωάννου Παπαιωάννου.
