Στις μεγάλες ιστορικές στιγμές φαίνεται εύκολα ποιος είναι ήρωας: την ώρα του κινδύνου ο άνανδρος αγοράζει δεκανίκια, ο γενναίος αποκτά φτερά. Όμως στο επίπεδο της καθημερινής ζωής και μάλιστα ισοπεδωμένης, όπως η δική μας, δεν είναι εύκολο να διακρίνεις τον ήρωα μέσα στους αφανείς. Σε μια εποχή που όλοι μιλούν για διαφάνεια, μόνο οι ήρωες παραμένουν στην αφάνεια.
Ο ηρωισμός είναι μια ιδιότητα που έχει αποδοθεί σήμερα, στις περισσότερες περιπτώσεις, σε λάθος πρόσωπα. Είναι ακόμη μια αρετή, για την οποία μιλάμε όλο και λιγότερο, διακατεχόμενοι από κάποιο πλέγμα ενοχής. Ί¬σως, όμως, και γιατί θεωρείται ιδιότητα «ξεπερασμένη», «ανεδαφική», «επικίνδυνη» -ιδίως αυτό. Ίσως γιατί αυ¬τοί που τη διαθέτουν γίνονται ενοχλητικοί σ’ αυτούς που δεν την διαθέτουν και ακόμη σε κάποια κατεστημένα συμφέροντα.
Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο προβάλλονται καθημερινά κοινά και κενά «πρότυπα» ηρώων, βολικά, ακίνδυνα και εξυπηρετικά. Σήμερα ήρωες είναι ο Ράμπο, ο Ρόκυ ή ο Κόναν ο Βάρβαρος. Το να επιχειρήσουμε, όμως, να συ¬γκρίνουμε τους παραπάνω με τον Λεωνίδα, που έπεσε στις Θερμοπύλες, θα ήταν ιεροσυλία. Αλλά στην εποχή μας οι Θερμοπύλες δε χρειάζονται φύλακες. Η Ιθάκη προσφέρεται χωρίς ταξίδι. Η συνείδηση δεν έχει αδαμα¬ντίνη. Όλα λειτουργούν ομαλά και ο ηρωισμός αποτε¬λεί παραφωνία.
Αυτό δεν είναι λόγος να μη θυμόμαστε τι, τέλος πά¬ντων, υπήρξε σ’ αυτό τον κόσμο και ειδικά σ’ αυτό τον τόπο ηρωισμός. Αντίθετα, μ’ ό,τι πιστεύουν σχεδόν όλα τα παιδιά των 12 και 13 ετών, ήρωας δεν είναι ο πανύ¬ψηλος άνδρας με τους εξογκωμένους και υπερτροφικούς μυς, αυτός που μπορεί να χειρίζεται με άφθαστη δεξιο¬τεχνία το τόξο, το στιλέτο, το οπλοπολυβόλο, το αυτό¬ματο «ούζι» ή το πιστόλι «μάγκνουμ». Όπως δεν ήταν ήρωας ο στρατιώτης που σκότωνε γυναικόπαιδα στο Βιετνάμ και την Αλγερία ή σκοτώνει σήμερα στην Πα¬λαιστίνη και την Αφρική. Ήρωας είναι αυτός, που ανε¬ξάρτητα από σωματική διάπλαση ή φύλο, υπερασπιζό¬ταν την πατρίδα του, πολεμώντας εναντίον Περσών, Τούρκων ή Γερμανών κατακτητών.
Ο ηρωισμός είναι μια λεπτή και δυσπρόσιτη έννοια. Ήρωας δεν είναι αυτός, που γνωρίζοντας πως είναι πα¬ντοδύναμος, επιτίθεται κατά των αδυνάτων. Αυτός ονο¬μάζεται πολεμοχαρής, αιμοδιψής, αδίστακτος κατακτη¬τής. Δεν μπορεί να είναι ήρωες οι μεγάλοι σφαγείς της ιστορίας, που επειδή σκότωσαν χιλιάδες ή εκατομμύρια εξαγνίστηκαν στο αίμα και βρήκαν καταξίωση στην ιστο¬ρία, ενώ αυτός που σκοτώνει μόνον έναν θεωρείται δο¬λοφόνος. Πρέπει να ξαναβρούμε τα σωστά μέτρα, για να μετράμε πιο σωστά τα ηθικά μεγέθη. Γιατί ήρωας είναι εκείνος, που ξέροντας την αδυναμία του, διαλέγει να θυ¬σιαστεί για το καλό της πατρίδας και των συνανθρώπων του αντί να τραπεί σε φυγή για να σωθεί ο ίδιος. Ήρω¬ες ήταν οι Τριακόσιοι Σπαρτιάτες, όχι ο στρατός του Χίτλερ.
Ο ηρωισμός, τελικά, δεν είναι τίποτε άλλο από την επιβολή και τη νίκη της συνείδησης πάνω στη φωνή του ενστίκτου. Το ένστικτο σε προκαλεί να ζήσεις• η συνεί¬δηση σε καλεί να πεθάνεις. Ας αφήσουμε τις θεωρίες για την ψυχολογία του όχλου και τις ευτελείς ερμηνείες. Δεν έχει να κάνει με κανένα ένστικτο το να μπορείς να δια¬λέξεις ανάμεσα στη ζωή και στο θάνατο και να επιλέγεις το θάνατο. Ίσως για μια πατρίδα, ίσως για μια πολιτική, ίσως για την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Η συνείδηση κι όχι το ένστικτο είναι που ορίζει τον πραγματικό ήρωα. Αυτή είναι που προστάζει τον άνθρωπο ν’ ακολουθήσει μια ανώτερη ηθική συμπεριφορά, που θα ωφελήσει πε¬ρισσότερο τους άλλους παρά τον ίδιο.
Αν δοθεί τέτοια εννοιολόγηση στον ηρωισμό, εξυπα¬κούεται πως οι ήρωες δεν εμφανίζονται μόνο στα πεδία των μαχών αλλά και στα πεδία μάχης της καθημερινής ζωής. Οι τελευταίοι δεν είναι τόσο ξακουστοί, ίσως γιατί πρόκειται για «ήρωες με παντούφλες». Κι όμως η κοινωνική συμβίωση προσφέρει πολλές ευκαιρίες, για ν’ αναδειχτούν ηρωικές προσωπικότητες. Τόσο η πολιτεία όσο και η κοινωνία απέχουν πολύ από το να χαρακτηριστούν τέλειες. Στη σύγχρονη πραγματικότητα συντελού¬νται καθημερινά αδικίες και κατάφωρες παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων, ώστε ν’ αποτελεί ηρωι¬σμό το να παλέψει κανείς και ν’ αντισταθεί σ’ αυτούς που θέλουν να μετατρέψουν την κοινωνία σε αγέλη. Αποτελεί ηρωισμό το να θέλει κανείς να σπάσει τον πάγο της μοναξιάς, τον κλοιό του φανατισμού, ν’ αντισταθεί στη λύσσα των συμφερόντων, να φυτέψει ακόμη κι ένα δέντρο, την ώρα που τα δάση μας πυρπολούνται και τα χωράφια μας δενδροκομούνται. Ήρωες είναι και αυτοί που σε κάποια φάση της ζωής τους προτιμούν ν’ αδικη¬θούν από το ν’ αδικήσουν. Αυτοί, ίσως, να μην ανακη¬ρυχθούν ήρωες• σίγουρα όμως θα καταταχθούν στο χώρο των δικαίων ίσως και των μαρτύρων.
Γενικά οι ήρωες ξεχωρίζουν από τους άλλους ανθρώ¬πους από το ότι έχουν περισσότερο ανεπτυγμένο το αί¬σθημα της προσωπικής ευθύνης, το πνεύμα της αυτοθυ¬σίας και περισσότερο εδραία την πίστη σε κάποια ιδανι¬κά. Σήμερα, όμως, τα πράγματα έχουν, ως προς αυτό, μεταβληθεί ριζικά. Οι ανθρώπινες αξίες έχουν ξεφτίσει. Μέσα στη σημερινή ατμόσφαιρα της διαφθοράς, του ξε¬πεσμού και της αδιαφορίας, εξαίρεση δεν είναι πια ο υπερβολικά ευσυνείδητος αλλ’ ακόμη κι αυτός που έχει τη στοιχειώδη ευσυνειδησία και ευαισθησία. Σπάνια οι άνθρωποι παραιτούνται από αξιώματα και πολύ πιο σπάνια αυτοκτονούν για λόγους ευθιξίας. Γι’ αυτό οι νέοι αυτοκτονούν από απελπισία. Ζούμε σε μια εποχή που η εκτέλεση του καθήκοντος είναι εξαίρεση και συνε¬πώς οι ήρωες είναι κάποιοι απλοί άνθρωποι, που μέσα στο γενικό κλίμα αδιαφορίας και αμοραλισμού, περνάνε για αξιοπερίεργα όντα.
Λέγονται πολλά σε βάρος των νέων. Ούτε κι απ’ το δικό τους χώρο απουσιάζουν οι ήρωες. Σ’ αυτούς ανή¬κουν τα νέα παιδιά, που παρά το φαρισαϊσμό και την αναξιοκρατία, δε χάνουν τις ελπίδες και τα όνειρα για έναν καλύτερο κόσμο. Και που μάλιστα αγωνίζονται για να τον δημιουργήσουν. Ήρωες είναι και οι οικογενειάρ¬χες, που ενώ ξέρουν ότι η χαμέρπεια οργιάζει και τ’ αλαλάζοντα κύμβαλα θριαμβεύουν, αυτοί τολμούν να «θυ¬σιάσουν» τα παιδιά τους, δείχνοντας τους το δρόμο της αξιοπρέπειας και του αυτοσεβασμού.
Ήρωες είναι και οι αθεράπευτοι ιδεολόγοι, που μέσα σ’ έναν υλιστικό κόσμο εξακολουθούν να έχουν ιδανικά και να προσπαθούν να τα υπηρετήσουν. Αυτοί που τολ¬μούν μπροστά στο κύμα της διαφθοράς να υψώσουν το ανάστημα τους και να πληρώσουν για τις αμαρτίες των άλλων. Ήρωες είναι αυτοί που τολμούν να μη συμφω¬νούν με όλα, ν’ αμφιβάλλουν για τις έτοιμες αλήθειες, που μάχονται εκείνους που έχουν πάντα δίκιο. Γιατί πά¬ντα δίκιο έχουν οι δυνατοί.
Οι νέοι που παλεύουν αναμετρώντας τις δυνάμεις τους απέναντι σε μια εχθρική κοινωνία, που περιφρο¬νούν τους ψεύτικους παραδείσους των ναρκωτικών, που αντιδρούν στις διαφόρων ειδών προπαγάνδες, είναι κι αυτοί ήρωες. Ήρωες είναι κι αυτοί που τολμούν να μην κάνουν αυτό που κάνουν όλοι, που προτιμούν να ζήσουν μόνοι παρά να ζήσουν, όπως όλοι. Επίσης, ήρωες είναι αυτοί που αγοράζουν βιβλία, αντί για παπούτσια «σινιέ», αυτοί που ακόμη βλέπουν όνειρα και το φεγγάρι τις νύχτες κι αυτοί που τολμούν να βγουν στο δρόμο, όταν ακούσουν μια φωνή που ζητάει βοήθεια.
Γιατί, σε τελευταία ανάλυση, ο ηρωισμός του καθενός είναι η ανθρωπιά του. Δεν έχει σημασία, αν γύρω μας οι άλλοι είναι διαβρωμένοι ή πωρωμένοι. Ο Δίαιος και ο Κριτόλαος μπορεί να έφταιξαν, αν όμως εμείς πολεμήσουμε και πέσουμε ευκλεώς, όταν θα θέλουν οι επόμενοι να καυχηθούν, «τέτοιους βγάζει το ανθρώπινο γένος» θα λένε*.
* Παραλλαγή των στίχων του Καβάφη από το περίφημο ποίψι. ι πέρ της Αχαϊκής συμπολιτείας πολεμήσαντες».
Μπορεί οι ήρωες να προχωρούν στα σκοτεινά τώρα και πάντα. Μπορεί να είναι οι μοναχικότεροι άνθρωποι στον κόσμο. Αλλά σίγουρα τώρα, όπως και πάντα οι ήρωες θα είναι οι δυνατότεροι άνθρωποι στον κόσμο
(23 Αυγούστου 1988).
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Προβληματισμοί – ένας διάλογος με τους νέους.» Τόμος Ε΄
GUTENBERG – ΑΘΗΝΑ 1997
