Μου κάνει εντύπωση πως έχει δημιουργηθεί στην κοινωνία μας μια ατμόσφαιρα κατευθυνόμενης σκέψης, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να σκοντάφτουν σε πράγματα που πολύ εύκολα θα μπορούσαν μέσα τους να παρακάμψουν. Δεν ξέρω αν οι συνομιλητές μου με καταλαβαίνουν, αλλά κι εγώ, αν και κατανοώ τη σκέψη τους, έχω δυσκολία να μπω στην αντίληψή τους. Έχω την εντύπωση πως περιμένανε εντυπωσιακά επιχειρήματα από μένα, που σε τελική ανάλυση εγώ δεν τους τα έδωσα. Ίσως και να αισθάνονται ότι έντεχνα ξεφεύγω. Ειλικρινά όμως με κανέναν τρόπο δεν θα ήθελα να πέσω στην παγίδα μιας ανούσιας επιχειρηματολογίας που μόνο σκλαβώνει και κυριολεκτικά αδυνατεί να δώσει ανάσα και ψυχή στη σκέψη.
Δεν γνωρίζω αν τελικά τους έχω απογοητεύσει ή αν με ανέχονται από ευγένεια, πάντως δεν θα ήθελα με κανέναν τρόπο να με αντιμετωπίζουν ως σοφό ή διαβασμένο ή έξυπνο και μορφωμένο. Προτιμώ να είμαι αυθεντικός, και ας μην τους πείσω. Είναι πιο σημαντική η αλήθεια ενός ανθρώπου παρά τα επιχειρήματα και οι αποδείξεις του. Είναι καλύτερο να λες αυτά που ζεις και όπως τα ζεις, παρά αυτά που υποτίθεται πως ξέρεις.
Σε κάθε περίπτωση η συζήτηση προχωρεί. Συζήτηση για το Θεό, ο Οποίος, αντί να λυτρώνει, φαίνεται πως συχνά ενοχλεί με κάθε τι που Τον υπενθυμίζει.
Ούτε υπάρχει, ούτε δεν υπάρχει. Είναι!
Θάνος(16): Αν όλα αυτά που προαναφέραμε δεν αποδεικνύουν την μη ύπαρξη του Θεού, υπάρχει κάτι που να αποδεικνύει την ύπαρξη Του, και αν όχι, γιατί δεν υπάρχει;
Απ.: Ο Θεός δεν προσεγγίζεται λογικά. Αν έτσι συνέβαινε, θα Τον ανακάλυπταν οι έξυπνοι, οι μορφωμένοι και οι σοφοί του κόσμου. Συχνά η αλήθεια κρύβεται από τα μάτια «των σοφών και συνετών και αποκαλύπτεται νηπίοις» (Ματθ. Ια’ 25). Υπάρχω σημαίνει βρίσκομαι κάτω από μια αρχή. Εμείς υπάρχουμε γιατί βρισκόμαστε κάτω από Αυτόν. Θεός που αποδεικνύεται πως υπάρχει ή δεν υπάρχει, δεν υπάρχει. Ο Θεός είναι, ονομάζεται στην Παλαιά Διαθήκη με αυτό το όνομα: ο Ων. Από το είναι του Θεού απορρέει η ύπαρξη του κόσμου.
Στην Ορθόδοξη παράδοση, αντί να ψάχνουμε αποδείξεις για την ύπαρξη για την ύπαρξη και ουσία του Θεού, αγωνιζόμαστε για την αποκάλυψη της παρουσίας Του στη ζωή μας και για την κοινωνία Του προσώπου Του. Όταν κανείς ζει την ευλογία της παρουσίας Του και το μυστήριο της κοινωνίας Του, δεν έχει ανάγκη να απαντήσει στο ερώτημα της ύπαρξής Του. Όλα τα σχετικά ερωτήματα εκφυλίζονται πριν λάβουν την απάντησή τους.
Θα πω κάτι που ίσως λίγο σας δυσκολέψει, αλλά όμως είναι πολύ σημαντικό. Η γνώση μας για τους λόγους των όντων και για το μυστήριο του Θεού είναι πολύ περιορισμένη. Πολύ λίγα γνωρίζουμε, διότι και πολύ λίγα μπορούμε να χωρέσουμε. Αλλά αυτά που κατέχουμε είναι ό, τι μας χρειάζεται. Η ουσία του Θεού είναι αμέθεκτη, ενώ οι άκτιστες ενέργειές Του μεθεκτές. Εμείς δεν γνωρίζουμε ούτε κατανοούμε την ουσία Του, μόνο μυστηριακώς και μυστικώς κοινωνούμε τη φύση Του, γινόμαστε «κοινωνοίθείας φύσεως» «(Β’ Πετρ. α’ 4). Έτσι ζούμε την αποκάλυψή Του, και την χάρι και την παρουσία Του.
Δήμος»(17) : Είπατε τη λέξη μυστήριο, όπως και τη λέξη αποκάλυψη. Μήπως όλα αυτά είναι λεκτικά επινοήματα για να δικαιολογήσουμε ό, τι μας υπερβαίνει;
Απ. : Θα το δεχόμουν κάτι τέτοιο αλλάζοντας τη λέξη επινοήματα με τη λέξη εργαλεία. Πράγματι υπάρχει μια αλήθεια που μας υπερβαίνει, όπως και γεγονότα που παραπέμπουν στην υποψία της. Υπάρχουν όμως και αποκαλυπτικές εμπειρίες που την επιβεβαιώνουν. Αυτά είναι τα σημεία ή τα θαυμαστά γεγονότα. Η λέξη λοιπόν μυστήριο περιγράφει κάτι που δεν γίνεται αντιληπτό άμεσα με τις αισθήσεις ούτε προσιτό με τη φυσική ευφυΐα, ούτε ερμηνεύεται με τις γνώσεις και τον γραπτό λόγο. Δεν είναι κάτι που κατακτάται, αλλά κάτι που χαρίζεται. Για να το δεχτείς πρέπει να σμικρύνεις, να ταπεινωθείς. Είναι στενό το πέρασμα της εισόδου σε αυτό. Γι’ αυτό η Εκκλησία, μιλάει πολύ για ταπείνωση.
Θάνος(18) : Μα η ταπείνωση έχει μια αρνητική έννοια. Δεν σημαίνει υποτέλεια, ηττοπάθεια, μειονεξία, χαμήλωμα απαιτήσεων, έλλειμμα ελευθερίας;
Απ. : Το εντελώς αντίθετο. Το εγώ είναι όπως ο καταρράκτης στο μάτι. Όσο μεγαλύτερος είναι, τόσο περιορίζει την όραση. Το ίδιο συμβαίνει και με το λεγόμενο «οπτικόν της ψυχής», δηλαδή την δυνατότητα να εισχωρεί κανείς στην αλήθεια των όντων. Ο ταπεινός άνθρωπος είναι σοφός και ελεύθερος, γιατί δεν εμποδίζεται από το εγωιστικό θέλημά το, από την ευαισθησία των δικαιωμάτων του, από την εμπάθεια της γνώμης του. Είναι μικρός, γι’ αυτό περνάει από παντού και χωράει παντού. Η ηττοπάθεια, η μειονεξία και τα άλλα είναι εκφράσεις του εγωισμού. Ο ταπεινός και στην θέση του τελευταίου να είναι, δεν μειονεκτεί, δεν υποφέρει, δεν συγκρίνεται. Τοποθετείται στον παρονομαστή και χαίρεται την δόξα τον άλλων που βρίσκονται στον αριθμητή, ως δική του δόξα.
Μην μου πείτε ότι δεν είναι υπέροχο κάτι τέτοιο. Είναι σαν τις μαύρες τρύπες στο σύμπαν, που καθώς μικραίνει η ακτίνα τους, αυξάνει υπερβολικό το βαρυτικό πεδίο γυρώ τους. Καμπυλώνουν το χώρο, ακόμη και τις τροχιές των φωτονίων. Αλλοίμονο αν η ταπείνωση δεν είναι ελευθερία. Ο ταπεινός «πάντα ανακρίνει και επ’ ουδενός ανακρίνεται» (Α’ Κορ. Β’ 15), όλα τα καταλαβαίνει, και αυτόν δεν τον καταλαβαίνει κανείς. Το καταλαβαίνετε αυτό;
Μαρίτα(19) : Όχι, ακριβώς. Δεν είναι εύκολο. Είναι όμως ενδιαφέροντα όλα αυτά. Πως μπορεί ένας που μικραίνει, ένας που περιμένει, πως μπορεί αυτός να κατορθώσει πιο πολλά από έναν που προσπαθεί, που αγωνίζεται;
Απ. : Γιατί λίγο αγώνα έχει να φτάσει κανείς στην ταπείνωση; Αυτό το χαμήλωμα της προσωπικής εικόνας είναι η ψηλότερη κορυφή. Δοκιμάστε να το δείτε. Για να ξεφύγεις από την έλξη του εγωισμού σου πρέπει να αποκτήσεις ταχύτητα διαφυγής. Δεν είναι καθόλου εύκολο. Αλλά είναι μεγαλειώδες. Δυστυχώς, η εποχή μας φτιάχνει πυραύλους που εκτοξεύονται στο σύμπαν και ανθρώπους που παγιδεύονται στις επιτυχίες τους, στη λογική τους, στις ικανότητές τους.
Θάνος(20): Να επανέλθουμε λίγο στο προηγούμενο ερώτημα. Γιατί να μην αποδεικνύεται ο Θεός; Γιατί να ζούμε διαρκώς μέσα στον ωκεανό της ασάφειας και αμφισβήτησής Του;
Απ. : Γιατί αν συνέβαινε αυτό που λες, θα ήταν υποχρεωτικός, κι εμείς σκλάβοι της θεότητάς Του. Δεν θα ήταν ούτε ο Ίδιος ελεύθερος ούτε εμείς. Δεν μας δίνει την ελάσσονα ελευθερία, για να μας χαρίσει τη μείζονα. Φανταστείτε στον σταυρό, όταν Τον προκαλούσαν οι σταυρωτές Του να κατέβει προκειμένου να Τον πιστέψουν, να το έκανε. Ούτε θα Τον πίστευαν, ούτε θα χάριζε το μείζον, την Ανάσταση. Θα φανέρωνε την ανθρώπινη δύναμή Του, όχι την Θεότητά Του. Ο Θεός μας δίνει τόσα σημεία, που όποιος θέλει μπορεί να Τον πιστέψει. Και η θεότητά Του διατηρείται ως μυστήριο, και η ελευθερία μας ως χάρισμα. Δεν μας δίνει την κατανόησή Του, γιατί μας προσφέρει το μυστήριό Του.
Θάνος(21) : Μπορείτε να μας πείτε γιατί δυσκολευόμαστε να τα καταλάβουμε αυτά; Δεν ξέρω και αν τα θέλουμε. Ακούγονται όμορφα αλλά απόμακρα και ίσως όχι ξεκάθαρα.
Απ. : Για τα απόμακρα μάλλον φταίτε εσείς, για το όχι ξεκάθαρα πιθανόν να φταίω κι εγώ. Πώς να μην σας είναι δύσκολο, όταν όλη η παιδεία σας είναι εντελώς αποξενωμένη από αυτά; Σήμερα είμαστε γαντζωμένοι στο «εδώ και τώρα», στην σκληρή πραγματικότητα των γεγονότων και φαινομένων, όχι στην αλήθεια. Δεν μας νοιάζει η αλήθεια. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι η καθημερινότητά μας, η υγεία μας, οι επίγειες επιτυχίες, τα οικονομικά μας, η κοσμική αναγνώριση κ.λπ.
Μας πείσανε ότι είμαστε ζώα, ίσως πιο εξελιγμένα, ότι ο θάνατος είναι τέλος, ότι βρισκόμαστε ξεχασμένοι σε έναν πλανήτη στο πουθενά του σύμπαντος, πιθανόν κατάμονοι, προορισμένοι να λειτουργούμε ως βιολογικές μηχανές για λίγα χρόνια και μετά να επιστέφουμε στο τίποτα, στο σκοτάδι της απόλυτης ανυπαρξίας. Και αυτό το πιστέψαμε. Μας μαθαίνουν ότι και η επιστήμη το επιβεβαιώνει. Έτσι έχει εξαφανισθεί και κάθε υπαρξιακή αναζήτηση. Δεν μας νοιάζει η αλήθεια. Μας πείσανε ή ότι δεν υπάρχει ή ότι δεν μπορούμε να τη γνωρίσουμε.
Δήμος(22) : Και τι κατάφεραν οι άνθρωποι που ένιωθαν την ανάγκη του Θεού προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους φόβους, τις ανασφάλειες ή να ρυθμίσουν τις σχέσεις τους; Όλη η θεωρία των θρησκειών συνδυάζεται με θρησκευτικούς πολέμους, φανατισμούς, μισαλλοδοξία, διαιρέσεις, όπως και υποκρισία, χλιδή, αντιφατικότητα λόγων και ζωής. Δεν είναι αλήθεια αυτό;
Απ. : Ασφαλώς όχι. Δεν είναι έτσι όλη η ιστορία. Υπάρχει αυτή η παθολογία της θρησκείας, υπάρχει όμως και η υγεία και η δημιουργικότητά της. Ο Παρθενώνας και όλοι οι υπόλοιποι ναοί, ο πολιτισμός και η τέχνη αποτέλεσαν ό, τι καλύτερο για να εκφράσει την ευγένεια και λεπτότητα της θεϊκής αναζήτησης, έστω και αν το θείο εμφανιζόταν με πολύ ανθρώπινα στοιχεία και την παχύτητα των συναφών αδυναμιών και ελαττωμάτων.
Μαρίτα(23) : Όχι. Απλά, κάτι έχουμε ακούσει στα θρησκευτικά. Ή κάτι εδώ κι εκεί. Ίσως ξέρουμε περισσότερα για τη χριστιανική παράδοση.
Απ. : Βλέπετε πως μας μορφώνει η εποχή μας! Μας κάνει να απορρίπτουμε κάτι με βεβαιότητα, χωρίς ούτε να το γνωρίζουμε ούτε και να το υποψιαζόμαστε. Είναι εις βάρος μας αδικία αυτό που γίνεται. Μας στερεί ακόμα και το εσωτερικό ερώτημα. Και για τη χριστιανική παράδοση η γνώση μας είναι περιορισμένη. Και στην Ορθοδοξία υπάρχει παθογένεια. Οι οποίες όμως κηλίδες δεν μπορούν να κρύψουν τη φωτεινότητα του ήλιου.
Υπάρχει μια μέρα αφιερωμένη στους Τρείς Ιεράρχες. Την ονομάζουμε γιορτή των γραμμάτων, επειδή και οι τρεις ήταν σπουδαγμένοι. Σήμερα κατήντησε γιορτή των… αγραμμάτων, γιατί δεν γνωρίζουν τα παιδιά μας ούτε τα ονόματα αυτών των αγίν, ούτε πολύ περισσότερο το ύψος των πνευματικών κορυφών στις οποίες έφτασαν. Εκτός από το κοινωνικό έργο που επιτέλεσαν ή τα φυσικά χαρίσματα και τη μόρφωση που απέκτησαν, οι Τρεις αυτοί Ιεράρχες έφτασαν σε μέτρα μεγάλης αγιότητος, σε πραγματικά ύψη θεϊκής εγγύτητος.
Μαρίτα(24) : Τι εννοούμε αγιότητα; Τι θα πει άγιος; Δεν το καταλαβαίνουμε.
Απ. : Άγιος δεν είναι ο ενάρετος ή όπως σήμερα λέμε μια ψυχούλα. Άγιος είναι ο άνθρωπος του Θεού. Αυτός που έχει ταυτίσει τη θέλησή του με τη βούληση του Θεού, που επιτρέπει δι’ αυτού να ενεργεί ο Θεός. Δίπλα του το ερώτημα της ύπαρξης του Θεού εκφυλίζεται. Τον βλέπεις και λες «ζει Κύριος». Δεν θαυμάζεις αυτόν, ομολογείς την πίστη σου στον Θεό. Τέτοιοι να γίνουμε όλοι μας πρέπει. Γι’ αυτό είμαστε πλασμένοι. Όχι για να γίνουμε καλοί άνθρωπο ή ολοκληρωμένες προσωπικότητες ή ηθικά πρόσωπα ή πετυχημένοι πολίτες. Είναι πολύ λίγα όλα αυτά, όταν μας προσφέρεται ο δρόμος και η δυνατότητα για το άλλο. Η δύναμη του Θεού υπάρχει για να τη χρησιμοποιούμε στη ζωή μας, και ο κόσμος Του για να τον ζήσουμε, όχι για να τα βλέπουμε από μακριά ή να τα αγνοούμε.
Θάνος(25) : Και γιατί χρειάζεται η Εκκλησία για κάτι τέτοιο;
Απ. : Δεν υπάρχει σοφότερη και λογικότερη οδός από την Εκκλησία. Είναι θεϊκός ο δρόμος της. Μέσα από όλη τη διδασκαλία και ζωή της δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα για τρία πράγματα: για έκταση, ανάταση και έκσταση. Δηλαδή τεντώνει την άνθρωπο στο να φτάσει στο μέγιστο των δυνατοτήτων του, τον μεγαλώνει- αυτό είναι η έκταση-, τον ανεβάζει στην υψηλότερη σφαίρα που μπορεί να φτάσει-αυτό είναι η ανάταση- και τον βγάζει έξω από κάθε περιοριστικό όριο- αυτό είναι η έκσταση. Τον κάνει άγιο που «διασώζει το κατά φύσιν, διαφεύγει το παρά φύσιν και αξιώνεται των υπέρ φύσιν χαρισμάτων και καταστάσεων».
Είναι γεμάτη από τέτοιους αγίους η ζωή της Εκκλησίας. Είναι κρίμα να έχουμε τέτοια παράδοση και να την αγνοούμε. Είναι σαν να έχουμε χρεοκοπήσει, να υπάρχουν καταθέσεις τεράστιες σε δική μας τράπεζα, κι εμείς αδιαφορώντας να επιμένουμε στην τακτική των χρεών και των δανείων. Όπως ζούμε πάνω από πετρέλαιο, φυσικό αέριο και πολύτιμα ορυκτά, κατά τον ίδιο τρόπο πατούμε πάνω σε παράδοση πολιτισμού, σοφίας και μοναδικής εμπειρίας πνευματικής ζωής ασύλληπτης σε αξία. Και δυστυχώς την αγνοούμε. Καιρός να την ανακαλύψουμε. Είναι φοβερό να έχουμε τέτοια κληρονομιά και να έχουμε πνευματικά χρεοκοπήσει.
Θάνος(26) : Ωραία όλα αυτά. Αν όμως κάποιος δεν μπορεί να πιστέψει στο Θεό, τι θα του λέγατε; Αν του έβγαινε πιο εύκολα η αμφισβήτηση από την πίστη, τι θα του συνιστούσατε;
Απ. : Αν δεν θέλει να πιστέψει, δεν θα προσπαθούσα να τον πείσω. Αν πάλι θέλει και δεν γνωρίζει τον δρόμο, η πρόσκληση είναι: «έρχου και ίδε» «(Ιω. Α’ 46). Ο Θεός είναι τόσο αληθινός, που σκοντάφτουμε επάνω Του. Απλά, χρειάζεται να ανοίξουμε την καρδιά μας. Αυτή βλέπει καλύτερα από τα μάτια. Η Εκκλησία είναι τόσο υπέροχος δρόμος για να γνωρίσουμε το Θεό, που είναι ανεπίτρεπτα άδικο για τον εαυτό μας να την αγνοούμε ή να επιμένουμε σε παρεξηγημένη εικόνα γι’ αυτήν. Πρέπει να αποβάλουμε τις προκαταλήψεις μας για να την γνωρίσουμε όλοι μας. Κυρίως εμείς οι Ορθόδοξοι.
Θάνος(27) : Αν υποθέσουμε ότι κάποιος θέλει να γνωρίσει τον Θεό, δεν νομίζετε ότι θα έπρεπε πριν δοκιμάσει το δρόμο Του να βεβαιωθεί για την ύπαρξή Του;
Απ. : Όχι πάντοτε. Σε ορισμένες περιπτώσεις που η πίστη προκύπτει αυθόρμητα, που κάποιοι ξαφνικά αισθάνονται την ανάγκη του Θεού, που ο Θεός αποτελεί μονόδρομο για τη συνέχιση της ζωής, χωρίς να απαντηθεί φιλοσοφικά το ερώτημα της ύπαρξης του Θεού, υπάρχει η βεβαιότητά Του. Τότε η πίστη αποτελεί οδηγό για την πορεία προς Αυτόν. Άλλοτε πάλι ο δρόμος είναι αντίστροφος. Πάντως, όταν κανείς αισθάνεται την εμπιστοσύνη του τρόπου και την γοητευτικότητα του δρόμου της Εκκλησίας, τότε το ερώτημα της ύπαρξης δεν αποτελεί εμπόδιο, αλλά η βεβαιότητα της παρουσίας Του προσδοκώμενο στόχο.
Μαρίτα(28) : Επειδή συχνά δεν αισθανόμαστε αυτή τη φυσικότητα της πίστης, μπορείτε λίγο να μας αναλύσετε την δεύτερη περίπτωση; Τι εννοείτε εμπιστοσύνη στο δρόμο της Εκκλησίας;
Απ. : Και αυτό δεν είναι ευκολότερο από την πίστη. Σήμερα μας έχουν γκρεμίσει και την πίστη στο Θεό και την εμπιστοσύνη στην Εκκλησία. Μας έχουν απαξιώσει τον Θεό ως πρόσωπο και την Εκκλησία ως οδό σωτηρίας. Μας παρουσιάζεται ένας Θεός που υπάρχει μόνο για να Του ρίχνουμε ευθύνες για τα τραγικά γεγονότα της ζωής μας. Τίποτε άλλο. Και την Εκκλησία την κρίνουμε με βάση όχι τη διδασκαλία της- που ούτως ή άλλως αγνοούμε ή αρνούμαστε να ακολουθήσουμε- αλλά με βάση τη ζωή κάποιων πιστών της ή λεγόμενων εκπροσώπων της- που φυσικά και δεν εκπροσωπείται η Εκκλησία από κανέναν.
Συνεπώς ένας σύγχρονος άνθρωπος ξεκινάει με το επιτακτικό ερώτημα που είναι «που είναι ο Θεός;», ή « τι κάνει η Εκκλησία;». Και τα δύο δεν υποβάλλονται με φρόνημα αναζήτησης αλλά με διάθεση εκ προοιμίου απορριπτικής απαίτησης. Και έτσι μένει κανείς απ’ έξω.
Από το βιβλίο: Αν υπάρχει ζωή, θέλω να ζήσω. 100 ερωτήσεις και απαντήσεις περί πίστεως. Νικολάου, Μητροπολίτου Μεσογαίας και Λαυρεωτικής. Νοέμβριος 2013.
