Τί σχέση έχει η Μεγάλη ιδέα με την άλωση
της Κων/πόλεως; Για ποιά Μεγάλη Ιδέα μπορούμε να μιλάμε σήμερα;
Όσο μελετάς την άλωση της Κων/πόλεως του 1453 και το Βυζάντιο γενικότερα, τόσο αντικρύζεις τις δυνατές ιδέες του πανταχού παρούσες επιβλητικά. Και δε θα μπορούσες να συμφωνήσεις με τη γνώμη ότι το Βυζάντιο είχε σαπίσει, όταν έπεφτε η Κων/πολη˙ δεν πέφτουν τόσο γόνιμα κι ένδοξα οι σάπιοι καρποί!
Ο Κων/νος Παλαιολόγος «αγωνιστής χωρίς ανάσα» αμφισβήτησε βάσιμα τη νίκη από το Μωάμεθ: «τι γαρ οίδας, ει θαρρών κερδάναι, ευρεθής κερδανθείς;». Και το βλέπεις σαν πνευματικόν αγωνιστή νικητή γίγαντα στην απόφασή του και στην εκτέλεση βράχο να διακηρύσσει: «κοινή γνώμη αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν» ως ανταπόκριση στην πρόκληση εκείνων των καιρών, την ωμή βία και δύναμη πυρός του Μωάμεθ Β’. Το πνεύμα του Κων/νου Παλαιολόγου – της Κων/πόλεως – γνωρίζει να μάχεται και αποφασίζει να μην αυτοκτονεί, ούτε να εγκαταλείπει, ούτε να παραδίνεται, άλλ’ ανεβαίνει μ’ αξιοπρέπεια το δρόμο της θυσίας. Έχεις από το 1453 μια πνευματική λάμψη που τη θαυμάζεις, όσες σελίδες ιστορίας κι αν διάβασες από το βίο άλλων λαών και την παραδέχεσαι με την ελπιδοφόρα ανακούφιση του αγρότη που έσπειρε: το σιτάρι σπάρθηκε – θάφτηκε μέσα στη γη που μαυρίζει φρέσκο – οργωμένη, καλλιεργημένη μα θα φυτρώσει, θα βλαστήσει, θα ξαναφέρει την άνοιξη και τη μεγάλη καρποφορία. Έτσι και η Πόλη έπεσε – χάθηκε μα το πνεύμα της θα ξαναφυτρώσει, θα ξαναφέρει νέα εποχή, νέα πραγματικότητα!
Στα βάθη των χρόνων των αιώνων βρίσκεις πολλά οικουμενικά κράτη και αυτοκρατορίες που κατέρρευσαν, όμως «μαρμαρωμένο βασιλιά» έναν και μοναδικόν τον Κων/νο Παλαιολογο θα αντίκρυζες να ξεχωρίζει για την επιμονή και τη προσήλωσή του στο εθνικό καθήκον του, για την αντρειοσύνη και τη λεβεντιά του, για τη μέχρι θυσίας αντίσταση στον επιδρομέα και για την πίστη του στη Σταυρωμένη αλήθεια».
Για τούτο και ο κόσμος που υποτάχτηκε στο Μωάμεθ Β’ – ας έγινε ραγιάς – έχει μια πίστη μεγάλη, μια πίστη λαόπνευστη, όχι δασκαλόπνευστη ή από κάποιους άλλους σκόπιμα εμπνευσμένη, έχει μια πίστη – μια Μεγάλη ιδέα, «την ανόρθωσιν του πεπτωκότος και πτώσιν του καθεστηκότος» την ανάστασιν νέου κόσμου – συνέχεια του βυζαντίου και την κατάρρευση των Οθωμανών κατακτητών του 1453 μ. Χ.
Σε εντυπωσιάζει η δύναμη της Μεγάλης Ιδέας από την πρώτη γέννησή της, καθώς βλέπεις να διαλύει την απελπισία της αλωσιακής συμφοράς στους ραγιάδες και αντί να ζητούν παρηγοριά, οι ίδιοι παρηγορούν με στίχους λαόπνευστους την κυρά Δέσποινα, την Παναγιά που δακρύζει:
«Σώπασε κυρά Δέσποινα και μη πολυδακρύζεις,
πάλι με χρόνους, με καιρούς, πάλι δικά μας θάναι»!
«Άλλοι εμάς και βάϊ εμάς, πάρθεν η Ρωμανία,
μοιρολογούν τα εκκλησιάς, κλαίγνε τα μοναστήρια
κι Άη Γιάννες ο Χρυσόστομος κλαίει, δερνοκοπιέται.
-Μην κλαίς, Άη Γιάννη μου, και μη δερνοκοπιέσαι η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο»!
Η Μεγάλη ιδέα εκφράστηκε δυνατά και συγκεκριμένα και σε πολλούς θρύλους π.χ. και θα σηκωθεί ο βασιλιάς και θα μπεί στην Πόλη από τη Χρυσόπορτα και κυνηγώντας με τα φουσσάτα του τους Τούρκους, θα τους διώξει ως την Κόκκινη Μηλιά. Και θα γίνει μεγάλος σκοτωμός, που θα κολυμπήσει το μουσκάρι στο αίμα!
Η μεγάλη ιδέα εκφράστηκε και με ποικίλες ερμηνείες προφητειών για απελευθέρωση, όπως π.χ. το 1789 από τον Πανταζή το Λαρισαίο εξηγείται κείμενο της αποκαλύψεως του Ιωάννου: «είτις έχει ους, ακουσάτω. Είτις εις αιχμαλωσίαν απάγει, εις αιχμαλωσίαν υπάγει˙ είτις εν μαχαίρα αποκτέννει, δει αυτόν εν μαχαίρα αποκτανθήναι. Ώδε εστίν η υπομονή και η πίστις των αγίων» (Αποκάλυψις Ιωάννου, κεφ. ιγ’, στ’ 9-10). Και η εξήγηση ως εξής:
«Εδώ προλέγει ο άγιος την εκδίκησιν, όπου έχει να ποτίσει ο Θεός εις τους αιμοβόρους Αγαρηνούς, την σφαγήν δηλαδή και την αιχμαλωσίαν και την ολόκληρον αυτών φθοράν, όπου μέλλουν να δοκιμάσουν από τους ξανθούς, μάλιστα όταν ήθελε παρθεί υπ’ αυτών, η Βασιλεύουσα και ούτω θέλει γίνει η αντάμειψις εις αυτούς δια τας αιχμαλωσίας και αιματοχυσίας και αφανισμούς, όπου έκαμαν εις τους Χριστιανούς, των οποίων τότε η υπομονή και η πίστις εις αυτάς τας αιχμαλωσίας και αιματοχυσίας εδείχθη˙ αυτήν την εκδίκησιν εις το δέκατον όγδοον κεφάλαιον σαφέστερον προλέγει ο άγιος! (Αποστ. Δασκαλάκη τα αίτια και οι παράγοντες της Ελληνικής επαναστάσεως σελ. 15).
Τη μεγάλη ιδέα θεμελίωσαν ο Κων/νος Παλαιολόγος και ο Γεώργιος Σχολάριος – Γεννάδιος. Ο Παλαιολόγος εμπνέοντας με το πνεύμα του αγώνα και της θυσίας και ο Γεννάδιος καθώς τράβηξε το δρόμο της προσαρμογής και διατηρήσεως σε καιρούς σκληρούς. Ο βασιλιάς πεθαίνει, μα το γένος ζει˙ ζητάει τη σωτηρία του και τη διαιώνιση της φυλής μας στην ορθοδοξία. Το γένος βυθίστηκε με την ορθοδοξία σε πένθος αιώνων της τουρκοκρατίας κι έτρεξε στο στάδιο του μαρτυρίου˙ θεωρήθηκε ότι χάθηκε μα το διατήρησε η μεγάλη ιδέα που εκφράστηκε σαν ηθική και πνευματική σύνθεση ορθοδοξίας και ελληνισμού. Μεγάλη ιδέα σήμαινε διατήρηση του γένους, εφόσον υπήρξαν ορθόδοξοι ανεξάρτητα από τόπο και από χρόνο.
Αν το γένος έμενε ορθόδοξο και χωρίς γεωγραφική ύπαρξη ζούσε˙ αν έμενε ορθόδοξο γεωγραφική ύπαρξη θ’ αποκτούσε, η διατήρηση ήταν η πρώτη μορφή της μεγάλης ιδέας. Σιγά – σιγά φανερώθηκε και η άλλη μορφή της μεγάλης ιδέας, η ανάκτηση και δέθηκε μαζί με την πρώτη μορφή και μαζί έφτασαν ως το 1821. Αυτή την ιστορικήν αλήθεια δεν την έπλασαν με τη φαντασία τους ευφάνταστοι δάσκαλοι. Αυτή την ιστορικήν αλήθεια της μεγάλης ιδέας σαν διατήρηση της ορθοδοξίας και ανάκτηση των εδαφών της βυζαντινής αυτοκρατορίας τη βίωσε αιώνες ο λαός μας. Αυτήν τραγουδούσε κι ο λαϊκός στιχουργός Τσοπανάκος στα Δερβενάκια και σ’ όλο το Μοριά:
«Δώστε την Πόλιν των Ξανθών
και την Ελλάδα των Γραικών.
Τί ο θαυμαστός εκείνος
Βασιλεύς ο Κωνσταντίνος
συνάζει στράτευμα πολύ,
εις την Επτάλοφον ναρθεί.
Νεκροί θε ν’ αναστηθούν
μεσ’ στην Αγιά – Σοφιά να μπουν!
Χαίρε ώ Αγιά Σοφιά!
Με τα άγια, τα θεία.
Τούρκοι γιατί είσαστε στραβοί;
Δεν κυττάτε τα κιτάπια
οπού να σας βγουν τα μάτια,
που γράφουν κι αναγνώνουνε
και την Τουρκιά τη διώχνουνε»!
ελεύθερο κράτος μετά το 1821 ο Ελληνισμός δικαίωσε κατά ένα μέρος τη μέχρι τότε πίστη των ραγιάδων στη Μεγάλη ιδέα και την εγκολπώθηκε – όπως διακηρύχτηκε με τα λόγια του Ιωάν. Κωλέττη, πρωθυπουργού το 1844, στην ελληνική εθνοσυνέλευση – σαν ωλοκληρωμένον όρον και πολιτικόν σύστημα απηρτισμένον. Με τη μεγάλη ιδέα βάση, διαμόρφωσε σε τελική σύνθεση τον πόθο να ελευθερωθούν τα υπόδουλα τμήματα του ελληνισμού και τις αντιφατικές πολλές φορές τοποθετήσεις των νεωτέρων ελλήνων απέναντι στους διαφόρους ιδεολογικούς, πνευματικούς και πολιτικούς προσανατολισμούς. Η μεγάλη ιδέα εκίνησε τις καρδιές και καθοδήγησε τη θέληση επισήμων και αφανών και εμψύχωσε όλους τους αγώνες του έθνους, γιατί απέβλεπε σε συγκεκριμένο μεγαλουργό στόχο: ανάμνηση και ανάκτηση των εδαφών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Δεν έζησε – διαπιστώνεις μελετώντας τη νεώτερη ιστορία του ελληνισμού – παθητικά ή υποτονικά το όραμα της μεγάλης ιδέας ο ελληνισμός, μα το δέχτηκε δυναμικά και τόκανε πρώτη μέριμνα στους αγώνες του. Θαυμάζεις τη δύναμη της μεγάλης ιδέας, όταν αναλογιστείς πως μ’ αυτήν αντιμετώπισε ο ελληνισμός Ρουμανικό – Νοτιοσλαβικό – Βουλγαρικό, Πανσλαβιστικό και Ψευτο – Μακεδονικό εθνικισμούς με τρόπο υπέρτερο και ακαταγώνιστο. Με τη μεγάλη ιδέα εμψυχωτή εξηγείς το διπλασιασμό του 1912 το πλησίασμα της κορυφής του ιδανικού!
Μετά το 1922 – το χρόνο της πιο μεγάλης εθνικής απογοητεύσεως – πως θα παρακολουθήσεις και πως θα εκφράσεις την πίστη στη Μεγάλη ιδέα; Να ξεχάσεις τη μεγάλη ιδέα; Και τι προτείνεις νάχει ο ελληνισμός; Νάχει μια μικρή ταπεινή ιδέα ή να μην έχει καμιάν ιδέα;
Το 1922 – καθώς πέρασαν και περνούν τα χρόνια – θα το θεωρούσες σαν οδυνηρή, έστω εξουθενωτική καμπή της μεγάλης ιδέας, όχι όμως και συντελεστή αφανισμού της. θυμήσου και τη γνώμη: «Τα έθνη δεν φονεύονται ούτε δια της πείνης, ούτε δια των χρεωκοπιών, ούτε δια της ήττης, φονεύονται δια της ιδέας» (Πολύβ. Δημητρακοπούλου, Σιδηρά και Χρυσή Διοθήκη, σελ. 174). Σκέψου και την κρίση: «οι λέξεις, να πάρουμε την Πόλη, είναι σύμβολο που δε σημαίνει να ξαναφτειάσουμε τη βυζαντινή αυτοκρατορία, παρά να είμαστε δυνατοί» (Ίωνος Δραγούμη, όσοι ζωντανοί, σελ. 18). Σημείωσε προσεκτικά τη γνώμη του Μικρασιάτη ιστορικού Π. Καρολίδη, που διατυπώθηκε μετά το 1922: η μεγάλη ιδέα είναι και έσται επί μακράν ανάγκη ιστορική, ης δεν δύναται ν’ απαλλαγή το ελληνικόν γένος, χωρίς ν’ αρνηθή ή να καταστρέψη την ιστορικήν αυτού ζωτικότητα. Και να λάβεις υπόψη σου και την εγκύκλιο του υπουργού Παιδείας το 1930 Γεωργίου Παπανδρέου: «Η Μεγάλη Ιδέα, ιδεώδες του α’ αιώνος ελευθέρου ελληνικού κράτους και τώρα να νοηθή ως ιδεώδες εθνικής αναγεννήσεως, λαϊκής ευημερίας και δημιουργίας ανωτέρου νεοελληνικού πολιτισμού (Κ. Βουρβέρη, το πρόβλημα του μαθήματος της Ιστορίας εις τα δημοτικά σχολεία και τα γυμνάσια, σελ. 50).
Οπωσδήποτε δεν θα ειρωνευόσουν τη μεγάλη ιδέα με τον τρόπο του σύγχρονου λαϊκού τραγουδιού «γύρνα πίσω Αποστόλη.. δεν την παίρνουμε την Πόλη». Θα την αντίκρυζες με εθνική ευαισθησία και με σύγχρονη παγκόσμια ρεαλιστική ενημέρωση. Σε μια εποχή που όλοι οι μεγάλοι μας θεωρούν (ή και μας θέλουν) μικρό –περιθωριακό κράτος και οι ίδιοι οι κατακτητές του 1453 έδωσαν συγκεκριμένα αιματηρά δείγματα, επανειλημμένα και πολλαπλά, των επιδιώξεων της αλαζονείας τους ζητώντας να μας εξουθενώσουν, θα συμφωνούσες νάχουμε οι Έλληνες σαν αντίρροπο ισοστάθμισμα στα βάθη της ψυχής μας μια μεγάλη εθνική ιδέα.
Σήμερα που διεθνώς – παρόλην την προσπάθεια και την προπαγάνδα για άνοιγμα των συνόρων κι ελεύθερη επικοινωνία σ’ όλους τους τομείς, όλων των λαών – έχουμε πιο βέβαιη την πραγματικότητα των πατρίδων και όχι του διεθνισμού, δε θεωρείς καλύτερο νάχει και η Ελλάδα ξεκαθαρισμένη μια μεγάλη ιδέα για να ζήσει ως Ελλάδα; Σήμερα που και στο σοσιαλιστικό κομμουνιστικό χώρο είναι γεγονός πλέον η σύγκρουση λαών και πατρίδων λ.χ. Κίνας με Βιετνάμ, γεγονός εξίσου αληθινό με τη συναδέλφωση ατόμων και λαών, δεν κρίνεις ασφαλέστερο να ξαναπαρουσιάζεται στο εθνικό αίσθημα η μεγάλη ιδέα για να γίνει συνείδησή μας;
Και να δώσεις οπωσδήποτε πολυσήμαντο – πλουραλιστικό ειρηνικό περιεχόμενο στη μεγάλη ιδέα˙ ειρηνικό περιεχόμενο δόθηκε και αρχικά από το Γεώργιο Σχολάριο – Γεννάδιο και τους άλλους πατριάρχες της Κων/πόλεως: η ιδέα της μεγάλης ορθοδοξίας. Μένοντας ορθόδοξος ο Έλληνας και χωρίς γεωγραφική ύπαρξη ζει˙ μένοντας ορθόδοξος ο Έλληνας γεωγραφική ύπαρξη αποκτά. Στοχάζεσαι και ζεις Ελληνικά σημαίνει στοχάζεσαι και ζεις ορθόδοξα˙ στοχάζεσαι και ζεις ορθόδοξα, σημαίνει στοχάζεσαι και ζεις Ελληνικά. Μεγάλη ιδέα συνεπάγεται πρώτα – πρώτα σύνθεση ελληνισμού και ορθοδοξίας˙ και αυτή τη σύνθεση κρίνεις σαν καλύτερη ιδέα για να συντηρεί, να συνταράζει και να ενθουσιάζει κράτος και λαό δίνοντας συγκεκριμένο μεγάλο εθνικό πλαίσιο να διατηρείται και να μεγαλουργεί η σύγχρονη Ελλάδα στον αιώνα!
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
