-Αφήσαμεν ακόμη ένα σώμα του κόσμου μας, είπα προς τον μαθητήν μου, οπού πρέπει να προτιμηθή απ’ όλα τα άλλα, δια το όφελος οπού μας προξενεί και την μεγαλοπρέπειάν του, επειδή και αν έλειπεν αυτό, καθώς προείπαμεν, δεν ήτον τρόπος να κατοικηθή κανένα άλλο σώμα του ουρανού μας. Και τί εχρησίμευαν πλέον αν δεν ήτον κατοικημένα; Προσέτι είναι δίκαιον να έχη την προτίμησιν ο Ήλιος από τα άλλα σώματα, ωσάν οπού είναι το μέγιστον αυτών και χτυπά εις τα μάτια μας περισσότερον. Ενθυμάσαι πως είπα ότι ο Ζεύς είναι χίλιες φορές μεγαλύτερος από την Γην μας˙ ο Ήλιος όμως είναι μεγαλύτερος από τον Δία χίλιες φορές, άρα ο Ήλιος είναι μεγαλύτερος από την Γην ένα μιλιούνι φορές. Όθεν ο Ήλιος είναι το μέγιστον σώμα του κόσμου μας, αφού είναι μεγαλύτερος και από τον μεγαλύτερον πλανήτην.
-Σας άκουσα να λέγετε, αυθέντη μου, με διέκοψε το παιδί, πως η περιφέρεια της Γης περιέχει εννέα χιλιάδες και τετρακόσια μίλια. Όταν λοιπόν τα πολλαπλασιάσω με ένα μιλιούνι, εβγαίνει η περιφέρεια του Ηλίου εννέα χιλιάδες και τετρακόσια μιλιούνια μίλια, το οποίον είναι αληθινά μία μεγαλειότης ακατάληπτος.
-Δεν ήτον χρεία να πολλαπλασιάσης, απεκρίθην, επειδή περιέχοντας εννέα χιλιάδες και τετρακόσια μίλια η περιφέρεια της γηΐνης σφαίρας και όντας ο Ήλιος ένα μιλιούνι μίλια μεγαλύτερος, ημπορούσες να ειπής ευκολώτερα πως είναι μεγαλυτέρα η περιφέρειά του εννέα χιλιάδες και τετρακόσια μιλιούνια μίλια από την περιφέρειαν της Γης.
-Συγχωρήσετέ με, απεκρίθη το παιδί˙ έτζι εστοχάσθηκα πρώτον να το ειπώ. Εθαύμασα όμως εις τον τόσον αριθμόν των μιλίων, δια τούτο ηθέλησα να βεβαιωθώ εις την αρχήν με τον λογαριασμόν της θαυμασίας περιφερείας του. Πλην, δεν θαυμάζω τόσον εις την μεγαλειότητά του, όσον εις εκείνο οπού λέγουν πως είναι μία φωτία, και σχεδόν κοντεύω να το πιστεύσω, με το να βλέπω, όταν συμμαζώνη τινάς τας ακτίνας του Ηλίου με ένα γυαλί εις ένα και το αυτό μέρος, όλα τα καυστικά σώματα ημπορούν ν’ ανάψουν.1 Δεν ημπορώ να καταλάβω, πώς ένα σώμα, οπού αδιακόπτως καίει από έξι χιλιάδες χρόνους και εδώθε, να μην κατακαύση το παν, ή, τουλάχιστον, απ’ ολίγον ολίγον να μην ημπορή να λιγοστεύση η ζωηρότης του;
-Έχεις δίκαιον, είπα˙ αν όλοι οι άνθρωποι ηθέλαμεν συμπεράνει τούτου από τα αποτελέσματα της φωτιάς μας, τότε δεν είναι μόνον ακατάληπτον να νοήση κανείς μίαν τόσην άπειρον φωτιάν ωσάν τον ή Ήλιον, άλλ’ από πού να ευρεθούν τότε ξύλα, κάρβουνα γης, πίσσα, θειάφι, ή άλλα καυστικά σώματα δια να τον θρέψουν˙ ή, και αν ευρίσκοντο τοιαύτα σώματα, πόσον καιρόν ήθελε βάλει εις το να τα κατακαύση, ή τουλάχιστον, καθώς είπες, πώς να μην χάση κομμάτι από την λάμψιν του; Ίσως είναι, είπα γελώντας, παρόμοιος με έναν σωρόν αναλυμένου μετάλλου, καθώς το μάλαγμα οπού δεν χάνεται ποτέ ο όγκος και η βαρύτης του με το ανάλυμα της φωτιάς. Πλην, απ’ αυτά όλα δεν ηξεύρομεν τίποτες δια αληθινόν. Εις το μέγαν Δημιουργόν τα πάντα είναι εύκολα, και οι άνθρωποι δεν αμαρτάνουν αν ερευνούν το αποτέλεσμα και τον λόγον του, ο οποίος είναι πολλά μακριά από την περιωρισμένην διάνοιάν τους. Δια τούτο λοιπόν οι ειδωλολάτραι, οπού δεν είχον καμίαν ιδέαν θρησκείας, επίστευαν τον Ήλιον ως δημιουργόν. Βλέπομεν, τέλος πάντων, ότι δεν ημπορούμεν να δώσωμεν κανένα είδος φωτιάς εις τον Ήλιον, οπού να μη κινδυνεύση να σβησθή. Όθεν, Εκείνος οπού τον έκτισεν, οπού δεν αφήνει τον Ερμήν ν’ ανάψη, μήτε τον Κύριον να μεταμορφωθή εις έναν σωρόν κρύσταλλα, Εκείνος ηξεύρει και την άσβεστον φλόγα του Ηλίου ποίου είδους είναι. Αν δεχθώμεν την υπόθεσιν αυτήν, ήγουν πως ο Θεός δεν έκτισε τίποτες του κόσμου, οι πλανήται πρέπει να αφορούν εις ένα τέλος και μίαν αιτίαν. Αμή, πες με, διατί άλλο εκτίσθησαν; Κατά το παρόν ημείς δεν ηξεύρομεν να ωφεληθώμεν τίποτες απ’ αυτούς˙ όθεν πρέπει να ερευνήσωμεν εις τους ιδίους την αιτίαν δια την οποίαν εκτίσθησαν. Και δεν βλέπομεν άλλην οπού να μας πληροφορήση τόσον, παρά αν ειπούμεν πως είναι κατοικημένοι. Συμπεραίνομεν έτι, ότι, αφού είναι κατοικημένοι, εκτίσθησαν δι’ αυτό, και ότι έχουν οι κάτοικοί τους μίαν παρομοίαν φύσιν και διάνοιαν με ημάς, και τελευταίον, ότι, άνθρωποι μιας παρομοίας φύσεως με την εδικήν μας, ήθελαν γενεί στάκτη και κονιορτός εις ένα λεπτόν κατοικούντες τον Ερμήν, ή ήθελαν ξεπαγιάσει εις τον Κρόνον. Το συμπέρασμα εις όσα είπαμεν επομένως είναι ότι ο Ήλιος δεν είναι τοιαύτη φωτία, οποίας λογής είναι αυτή οπού καίει εις την Γην μας.
-Όλα αυτά είναι εύληπτα, απεκρίθη ο νέος˙ όμως εγώ ενοστιμεύομουν να μάθω, ποίαν θέρμην ήθελε δώσει ο Ήλιος αντί φωτιάς, η οποία να μην έχη το αποτέλεσμά της δια να μην μεταμορφωθούν εις στάκτην οι πτωχοί κάτοικοι του Ερμού ζεσταινόμενοι και οι του Κρόνου να μην καταντήσουν να γένουν κρύσταλλα υστερούμενοι;
-Τώρα θέλεις ακούσει, απεκρίθην. Δεν είδες μίαν μηχανήν, η οποία με το ήσυχον τρίψιμον μια γυαλίνης σφαίρας εβγάνει φωτίαν από τον εαυτόν της και την διαμοιράζει και εις τα άλλα σώματα οπού δεν ετρίφθησαν;
-Ομιλείτε περί της ηλεκτρικής μηχανής, αυθέντη μου; Είπε.
-Ναι, απεκρίθην˙ δι’ αυτήν λέγω, η οποία με ένα ήσυχον τρίψιμον εβγάνει από τον εαυτόν της φως και φωτίαν, χωρίς να αναφθή από άλλην φωτιάν. Αυτό το φως και η φωτία προέρχεται από μίαν ύλην, οπού ονομάζεται ηλεκτρική, ήτις εξαπλώνεται εις όλον τον κόσμον, από τον Ήλιον έως εις τον Κρόνον, και ευρίσκεται μέσα εις όλα τα σώματα, και με την κίνησιν οπού δέχεται από την τρίψιν, αποτελεί φως και φωτιά. Ημείς συμπεραίνομεν ότι και ο Ήλιος είναι μία ηλεκτρική σφαίρα, η οποία δια της περί τον άξονα κινήσεώς της, ωσάν εις ηλεκτρικόν σώμα, τρίβεται και αποτελεί φως και ζέστην.
Και δεν γίνεται να συμπεράνωμεν αλλέως, παρά έτζι, ήγουν, παρευθύς οπού ημπορεί να ‘γγίξη ο Ήλιος την ηλεκτρικήν ύλην ενός πλανήτου κατ’ ευθείαν γραμμήν, εν τω άμα αυτή πρέπει να βαλθή εις κίνησιν και ενταυτώ έχει το μέρος εκείνο φως.
Δια μέσου τούτου γίνεται εύληπτον εις ημάς το πρόβλημα οπού λέγει: «Με ποίον τρόπον ημπορεί να έρχεται το φως του Ηλίου εις έξι ή επτά λεπτά επάνω εις την Γην, οπού μία σφαίρα κανονιού, αν εξεκουντείτο από τον Ήλιον, δεν ήθελεν έλθει εδώ, παρά εις εικοσιτέσσερις χρόνους; Και πώς φθάνει εις τον Κρόνον το φως του Ηλίου εις ενενήντα έξι λεπτά, οπού η σφαίρα του κανονιού δεν ήθελε φθάσει, παρά εις διακοσίους ογδοήκοντα χρόνους;».
-Όλα όσα είπετε έως τώρα, δια τα αποτελέσματα, την φύσιν και τες ιδιότητες του Ηλίου τα εκατάλαβα, καλύτερα παρά αν ελάμβανα περί αυτού άλλην διδασκαλίαν. Δεν φοβούμαι λοιπόν εις το εξής πλέον, καθώς πρωτύτερα, να σβήση ο Ήλιος, το οποίον ήτον πιθανόν να γένη, αν ήτον ωσάν εκείνην την φωτιάν οπού έχομεν εις το μαγειρείον μας. Μία ηλεκτρική όμως σφαίρα μένει πάντα ηλεκτρική, χωρίς να αποφανή πως έχασε τίποτες από την δύναμίν της. Πλην, παρακαλώ να με ειπήτε ακόμη, αν το μέγα σώμα, ο Ήλιος, ημπορούσε να κατοικηθή.
-Αυτό το σύστημα, απεκρίθην, δεν ημπορεί κανείς σωστά να το δεχθή, με όλον οπού ευκολώτερα δύναται να υποθέση πώς να είναι κατοικημένος ο Ήλιος, παρά να ειπή πως είναι φωτιά. Και τι φοβερή φωτιά, οπού εις μερικά μέρη η ζέστη του απομακρυσμένου πλανήτου μας, καθώς υπό τον ισημερινόν, είναι ανυπόφερτη. Εν τοσούτω ημπορούμεν να δώσωμεν έναν αρκετόν λόγον, αν μας ερωτήσουν: διατί εκτίσθη ο Ήλιος; Αποκρινόμεθα πως εκτίσθη δια να φωτίζη και να ζεσταίνη τους πλανήτας οπού γυρίζουν τριγύρω του. Τούτο αρκεί, βάλωμεν ή δεν βάλωμεν εις αυτόν κατοίκους. Δεν την έκλειψίν του ωμιλήσαμεν πρωτύτερα, ότι γίνεται με το να ευρίσκεται η Σελήνη μεταξύ Ηλίου και Γης. Φαίνεται και ο Ήλιος κόκκινος και μεγάλος όταν ανατέλλη, καθώς και το φεγγάρι, εξ αιτίας της πυκνότητος των αναθυμιάσεων.
Τώρα δε με ελευθερίαν ημπορούμεν να αφήσωμεν την αστρονομίαν, και να έμβωμεν εις άλλα. Όθεν, αν καταλάβης καλά όσα σε εξήγησα, ημπορείς και μόνος σου να προχωρήσης κατόπιν εις τα Στοιχεία της Αστρονομίας του συγγραφέως Φεργγουζών, έως οπού να πλουτίσης απ’ ολίγον ολίγον με μαθηματικάς επιστήμας, και τότε να ημπορής πλεόν να διαβάζης βαθύτερα βιβλία περί αυτής της επιστήμης.
Υποσημείωση
1. Εις την Ευρώπην κατασκευάζουν γυαλιά, τα οποία εις ένα λεπτόν ημπορούν να καύσουν ξύλον και άλλα τοιαύτα.
Από το βιβλίο: Ρήγα Βελεστινλή. Απάνθισμα κειμένων. Έκδοσις της Βουλής των Ελλήνων, Σεπτέμβριος του 1998.
Επιμέλεια και επιλλογή κειμένων, Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Ομοτ. Καθηγητού του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπ. Αθηνών.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
