Όλοι οι ιστορικοί συμφωνούν πως με το μαρτύριό του ο Γρηγόριος Ε’ προώθησε την επανάσταση του 21 ανάβοντας τη μαχητικότητα και τον ηρωϊσμό των μαχητών, όπως σου το λέγει και με στίχους ο Βαλαωρίτης:
… Φεγγοβολούν τα πέλαγα στην Τένεδο, στη Σάμο
και κάθε κύμα πούρχεται να ξαπλωθεί στην άμμο,
ξερνώντας αίμα και φωτιά, φωνάζει: «Πολέμαρχοι…
Εκδίκηση… άσπλαγχνη… παντού…. Κρεμούν τον Πατριάρχη!
Πλαταίνει πάντα η ερημιά και το σχοινί σου σφίγγει
του λύκου μας του εφτάψυχου τ’ αχόρταγο λαρύγγι…
(Απόσπασμα από το ποίημα, Ο ανδριάς του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’).
Από το κείμενο του Γιαφτά (= του καταδικαστικού εγγράφου) των τούρκων σημείωσε το εξής: «Ο αλιτήριος εκείνος, όστις είναι πατριάρχης των Ρωμηών, απέδειξε μεν αρχικώς εν τω φανερώ πίστιν, τώρα όμως, ενώ έχων γνώσιν της επαναστάσεως… έπρεπε να καταστήση γνωστόν… ουχί μόνον δεν ημπόδισεν, ουδέ επαίδευσεν τους αφελείς εκείνους υποκινητάς, άλλ’ ίσως και, τιθέμενος επί κεφαλής της επαναστάσεως ετόλμησε να διαπράξη εν τω κρυπτώ δολοπλοκίας και ραδιουργίας…». Ν. Μοσχόπουλου, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως κατά τους τούρκους ιστοριογράφους, σελ. 182. Και οδηγείσαι να συναγάγεις το συμπέρασμα πως το μαρτύριο του Γρηγορίου Ε’ σημαίνει πως ο πατριάρχης δεν κατέδωσε, δεν πρόδωσε, ούτε συνεργάστηκε με τον εχθρό εναντίον της φιλικής εταιρείας, της επαναστάσεως και των υποδούλων.
Αν διαβάσεις το Δζεβδέτ πασά, θα έχεις κρίσεις και «από την άλλη πλευρά του λόφου» για το πόσο γόνιμη στάθηκε η θυσία του Γρηγορίου στους υποδούλους: «Ο απαγχονισμός του πατριάρχου μόνον και μόνον προς εκδίκησιν και προς ικανοποίησιν ψυχικού αισθήματος ήτο την εποχήν εκείνην αντίθετος προς τα συμφέροντα της τουρκικής κυβερνήσεως. Ο απαγχονισμός του πατριάρχου κατετρόμαξεν όλους τους εις το ορθόδοξον θρήσκευμα ανήκοντας χριστιανούς. Οι δε Ρωμηοί ετράπησαν τότε προς την οδόν του αντί πάσης θυσίας αγώνος και ήρχισαν να προπαρασκευάζονται πανταχόθεν με πολλήν εθελοθυσίαν. Και τέλος η κατάστασις αυτή απέληξεν εις την ίδρυσιν του ελληνικού κράτους» Ν. Μοσχόπουλου, ιστορία της ελλην. Επαναστάσεως κατά τους τούρκους.
Θα άξιζε να μελετούσες και τη γνώμη του ίδιου του Γρηγορίου Ε’ – πραγματικά προφητικό: «Ο θάνατός μου ίσως επιφέρει μεγαλυτέραν ωφέλειαν παρά η ζωή μου. Σήμερον (Κυριακήν των Βαΐων 3 Απριλίου 1821) θα φάγωμεν ιχθύας, αλλά μετά τινάς ημέρας, ιχθύες θα μας φάγωσι… Αν το έθνος μου σωθή και θριαμβεύση, τότε πέποιθα θα μου αποδώση θυμίαμα επαίνου και τιμών, διότι εξεπλήρωσα το χρέος μου… Υπάγω όπου με καλεί ο νούς μου, ο μέγας κλήρος του έθνους και ο πατήρ ο ουράνιος ο μάρτυς των ανθρωπίνων πράξεων». Και όταν άλλοι προέτρεπαν να φύγει απαντούσε: «Και εγώ ως κεφαλή του Έθνους και ημείς η Σύνοδος οφείλομεν να αποθάνωμεν δια την κοινήν σωτηρίαν. Ο θάνατος ημών θα δώση δικαίωμα εις την χριστιανωσύνην να υπερασπίση το Έθνος εναντίον του τυράννου˙ άλλ’ αν υπάγωμεν ημείς να θαρρύνωμεν την επανάστασιν, τότε θα δικαιώσωμεν τον σουλτάνον αποφασίσαντα να εξολοθρεύση όλον το έθνος» Διον. Κόκκινου, η Ελληνική επανάστασις, τόμ. 1ος, σελ. 266.
Αναγνωρίζεις ότι πρόκειται για εθελοθυσία και έσχατη καρτερία ενσυνείδητα με στόχο το καλό του γένους. Το μαρτύριο του Γρηγορίου Ε’ δε θα μεγάλωνε τη μανία αίματος των τούρκων, αλλά θα την εξουδετέρωνε, ίσως και θα την εξαντλούσε. Το μαρτύριο του Γρηγορίου Ε’ θα απέβαινε η ευνοϊκότερη παγκόσμια Διακήρυξη του Δικαίου του Αγώνα του 21 και θα συγκινούσε παγκόσμια τις συνειδήσεις των ισχυρών.
Σύμφωνο θα σ’ έβρισκε και του Δημ. Φωτιάδη η κρίση για τη σημασία του μαρτυρίου του Γρηγορίου Ε’: Όμοια αναμφισβήτητο στέκεται πως ο τραγικός θάνατός του πρόσφερε σημαντική υπηρεσία στην εθνεγερσία. Οι τύραννοι ούτε ποτέ ήξεραν κι ούτε πρόκειται ποτέ να μάθουν τη μεγάλη αλήθεια, πως πιο ακαταμάχητοι, κι απ’ αυτούς τους ήρωες είναι οι μάρτυρες. Η αγχόνη που πήρε τη ζωή του, αντί ν’ απελπίσει το αγωνιζόμενο έθνος, αντίθετα χαλύβδωσε την απόφασή του να ζήσει ελεύθερο ή να πεθάνει» Δημ. Φωτιάδη, η επανάσταση του 21, τόμ. 1ος, σελ. 410.
Οι αγωνιζόμενοι Έλληνες πρώτα και οι ελεύθεροι, μα και του αλύτρωτου Ελληνισμού ύστερα τοποθέτησαν το Γρηγόριο Ε’ στη θέση του «υπέροχου ανθρώπου και άξιου Έλληνα»˙ τη θυσία του Γρηγορίου Ε’ θεώρησαν προϋπόθεση για την ανάσταση της Ελλάδας. Και τον έλαβαν τύπο και υπογραμμό στη συμπεριφορά τους κι άλλοι Ιεράρχες το 21 και στους άλλους αγώνες αργότερα, όπως ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος το 1922 και άλλοι ως τους πιο πρόσφατους καιρούς μας.
Κοντολογής θ’ ανέφερες την κρίση του ξένου ιστορικού TH. GORDON για θαυμασμό και εκτίμηση προς το Γρηγόριο Ε’: «Βυζαντινός πατριάρχης ένας ηλικιωμένος ιεράρχης, άψογης ζωής και τρόπων, που η ευσέβεια και οι αρετές του επέβαλαν τη γενική εκτίμηση: πράγματι η εξαίρετη εντύπωση που υπήρχε γι’ αυτόν ήταν κατά τη διάρκεια της μακράς ζωής του η αιτία για τις επανειλημμένες προαγωγές του στη Μητρόπολη και στον πατριαρχικό θρόνο της ανατολής». TH. GORDON, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως, τόμ. 1ος, σελ. 132.
Το Γρηγόριο Ε’ τον έχεις για ήλιο στον αγώνα του 21. Τις επικρίσεις και τις κατηγορίες εναντίον του θα θεωρούσες σύννεφα που περνούν από κάτω – βρίσκονται πιο κοντά στο κεφάλι μας – σκεπάζουν τον ήλιο˙ άλλ’ ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ παραμένει ήλιος στον αγώνα του 21.
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
