Άρθρον 1. – Ο σκοπός οπού απ’ αρχής κόσμου οι άνθρωποι εσυμμαζώχθησαν από τα δάση την πρώτην φοράν, δια να κατοικήσουν όλοι μαζί, κτίζοντες χώρας και πόλεις, είναι δια να συμβοηθώνται και να ζώσιν ευτυχισμένοι, και όχι να συναντιτρώγωνται ή να ρουφά το αίμα τους ένας.
Τότε έκαμαν βασιλέα δια να αγρυπνή εις τα συμφέροντά των, δια να είναι βέβαιοι εις την απόλαυσιν των φυσικών δικαίων, τα οποία δεν έχει την άδειαν να τους τα αφαιρέση κανένας επί της γης.
Άρθρον 2. – Αυτά τα Φυσικά Δίκαια είναι: πρώτον, το να είμεθα όλοι ίσοι και όχι ο ένας κατώτερος από τον άλλον˙ δεύτερον, να είμεθα ελεύθεροι και όχι ο ένας σκλάβος του αλλουνού˙ τρίτον, να είμεθα σίγουροι εις την ζωήν μας, και κανένας να μην ημπορή να μας την πάρη αδίκως και κατά την φαντασίαν˙ και τέταρτον, τα κτήματα οπού έχομεν κανένας να μην ημπορή να μας εγγίζη, άλλ’ είναι ιδικά μας και των κληρονόμων μας.
Άρθρον 3. – Όλοι οι άνθρωποι, Χριστιανοί και Τούρκοι, κατά φυσικόν λόγον είναι ίσοι. Όταν πταίση τινάς, οποιασδήποτε καταστάσεως, ο Νόμος είναι ο αυτός δια το πταίσμα και αμετάβλητος˙ ήγουν δεν παιδεύεται ο πλούσιος ολιγώτερον και ο πτωχός περισσότερον δια το αυτό σφάλμα, άλλ’ ίσια ίσια.
Άρθρον 4. – Ο Νόμος είναι εκείνη η ελευθέρα απόφασις, οπού με την συγκατάθεσιν όλου του λαού έγινεν˙ ήγουν θέλομεν ότι ο φονεύς να φονεύεται˙ αυτός λέγεται Νόμος, και είναι ο ίδιος δια όλους μας εις το να παιδεύση. Και πάλιν άλλος, οπού υπερασπίζεται˙ ήγουν όλοι θέλομεν να εξουσιάζωμεν τα υποστατικά μας, κανένας λοιπόν δεν έχει την άδειαν να μας πάρη δυναστικώς τίποτες˙ αυτός είναι Νόμος, επειδή μοναχοί μας τον δεχόμεθα και τον θέλομεν. Ο Νόμος έχει πάντοτε να προστάξη ό,τι πράγμα είναι δίκαιον και ωφέλιμον εις την συγκοινωνίαν της ζωής μας και να εμποδίζη εκείνο οπού μας βλάπτει.
Άρθρον 5. – Όλοι οι συμπολίται ημπορούν να έμβουν εις αξίας και δημόσια οφφίκια. Τα ελεύθερα γένη δεν γνωρίζουν καμίαν αξίαν προτιμήσεως εις τας εκλογάς των, παρά την φρόνησιν και την προκοπήν˙ ήγουν, καθένας, όταν είναι άξιος και προκομμένος δια μίαν δημοσίαν δούλευσιν, ημπορεί να την αποκτήση. Εξ εναντίας δε, μην όντας άξιος, αλλά χυδαίος, δεν πρέπει να τω δοθή˙ διότι, μην ηξεύροντας πώς να την εκτελέση, προσκρούει και βλάπτει το κοινόν με την αμάθειαν και την ανεπιδεξιότητά του.
Άρθρον 6. – Η Ελευθερία είναι εκείνη η δύναμις οπού έχει ο άνθρωπος εις το να κάμη όλον εκείνο, οπού δεν βλάπτει εις τα δίκαια των γειτόνων του. Αυτή έχει ως θεμέλιον την φύσιν, διατί φυσικά αγαπώμεν να είμεθα ελεύθεροι˙ έχει ως κανόνα την δικαιοσύνην, διατί η δικαία ελευθερία είναι καλή˙ έχει ως φύλακα τον Νόμον, διατί αυτός προσδιορίζει, έως που πρέπει να είμεθα ελεύθεροι. Το ηθικόν σύνορον της Ελευθερίας είναι τούτο το ρητόν: «Μην κάμης εις τον άλλον εκείνο οπού δεν θέλεις να σε κάμουν».
Άρθρον 7. – Το δίκαιον του να φανερώνωμεν την γνώμην μας και τους συλλογισμούς μας, τόσον με την τυπογραφίαν, όσον και με άλλον τρόπον˙ το δίκαιον του να συναθροιζώμεθα ειρηνικώς˙ η ελευθερία κάθε είδους θρησκείας, Χριστιανισμού, Τουρκισμού, Ιουδαϊσμού και τα λοιπά, δεν είναι εμποδισμένα εις την παρούσαν διοίκησιν.
Όταν εμποδίζωνται αυτά τα δίκαια, είναι φανερόν πως προέρχεται τούτο από Τυραννίαν, ή πως είναι ακόμη ενθύμησις του εξοστρακισθέντος Δεσποτισμού, οπού απεδιώξαμεν.
Άρθρον 8. – Η σιγουρότης είναι εκείνη η διαφέντευσις, οπού δίδεται από όλον το έθνος και τον λαόν εις τον κάθε άνθρωπον δια την φύλαξιν του υποκειμένου του, των δικαίων του και των υποστατικών του˙ ήγουν, όταν βλάψη τινάς ένα μόνον άνθρωπον, η πάρη αδίκως τίποτες απ’ αυτόν, όλος ο λαός πρέπει να σηκωθή κατ’ επάνω εκείνου του δυνάστου και να τον αποδιώξη.
Άρθρον 9. – Ο Νόμος έχει χρέος να διαφεντεύη την κοινήν ελευθερίαν όλου του έθνους και εκείνην του κάθε ανθρώπου, κατοίκου εις ταύτην την αυτοκρατορίαν, εναντίον της καταθλίψεως και της δυναστείας των διοικητών˙ όταν αυτοί διοικούν καλώς, να τους διαφεντεύη˙ ει δε κακώς, να τους αποβάλλη.
Άρθρον 10. – Κανένας άνθρωπος να μην εγκαλήται εις κριτήριον, να μη φυλακώνεται κατ’ άλλον τρόπον, παρά καθώς διορίζει ο Νόμος˙ ήγουν, όταν πταίση ο άνθρωπος και όχι κατά την φαντασίαν και θέλησιν του κριτού. Κάθε κάτοικος όμως, όταν κραχθή εις την κρίσιν, ή κατά νόμον πιασθή από τους υπηρέτας του κριτηρίου, πρέπει να υποταχθή ευθύς˙ και να πηγαίνη να κριθή˙ διατί, αν αντισταθή και δεν θέλη να πηγαίνη εις την κρίσιν, γίνεται πταίστης˙ και αρκετόν σφάλμα είναι, όταν ο Νόμος κράζη κανέναν άνθρωπον και εκείνος αντιστέκεται με το κακόν και δεν υπακούη να πηγαίνη, όντας σίγουρος, ότι δεν παιδεύεται, αν είναι αθώος.
Άρθρον 11. – Κάθε δυναστικόν επιχείρημα, οπού ήθελαν κάμει εναντίον ενός ανθρώπου, οπού δεν έπταισε, και χωρίς προσταγήν του Νόμου θέλουν να τον καταδικάσουν, εκείνο φαίνεται πως είναι μόνον από το κεφάλι του κριτού και έργον τυραννικόν. Ο άνθρωπος λοιπόν, τον οποίον θέλουν να δυναστεύσουν με αυτόν τον τρόπον, έχει δίκαιον και άδειαν να αντισταθή εξ όλης του της δυνάμεως, να το αποβάλη με βίαν και να μην υποταχθή.
Άρθρον 12. – Εκείνοι οπού εκδίδουν προσταγάς, ή οπού ήθελε τες υπογράψουν, ή οπού ήθελε τες εκτελέσουν, ή οπού ήθελε βάλουν άλλους να τες τελειώσουν, λέγοντές τες πως είναι πράγματα αναγκαία, χωρίς να έχη την είδησιν η διοίκησις, είναι πταίσται και έχουν να τιμωρώνται αυστηρώς.
Άρθρον 13. – Κάθε άνθρωπος οπού φαίνεται πως είναι αθώος, αν τον συκοφαντήσουν πως έπταισεν, εν όσω να βεβαιωθή πως είναι πταίστης, πως είναι ανάγκη να πιασθή από τους ανθρώπους του κριτηρίου, κάθε αυστηρότης, καθώς δέσιμον, υβρισμοί, δαρμοί, οπού δεν είναι αναγκαία δια την κατακράτησιν του ανθρώπου εκείνου, εν όσω να κριθή, να είναι εμποδισμένα, και μόνον αφού αποδειχθή πταίστης, τότε να γίνεται αρχή της τιμωρίας εις το υποκείμενόν του, καθώς διαλαμβάνει ο Νόμος.
Άρθρον 14. – Κανένας άνθρωπος να μη κρίνεται και να μη τιμωρήται αλλέως, παρά αφού ειπή όλα τα δικαιολογήματά του και αφού κατά τους νόμους κραχθή εις την κρίσιν˙ και τιμωρείται τότε μόνον, όταν είναι ένας νόμος καμωμένος προτού να κάμη εκείνος το πταίσμα. Ο νόμος δε οπού ήθελε τιμωρήσει εγκλήματα άπερ έγιναν εις τον καιρόν, οπού αυτός δεν είχε συστηθή, λέγεται τυραννία. Και το να τιμωρήση ένας νέος νόμος παλαιά εγκλήματα, λέγεται ανομία. Ήγουν, ένας άνθρωπος επήρε (ένα βόδι)˙ δεν ήτον κανένας νόμος οπού το επήρε, δεν ήτον κανένας νόμος οπού εμπόδιζε ταύτην την αρπαγήν˙ εξεδόθη έπειτα νόμος να μην αρπάζη ένας του άλλου πράγματα˙ ο άρπαξ δίδει οπίσω το βόδι, μα δεν παιδεύεται, επειδή αυτός δεν ήξευρε πως η αρπαγή είναι κακή.
Άρθρον 15. – Ο Νόμος έχει να προσδιορίζη παιδείας ακριβώς και αποδεικτικώς αναγκαίας˙ αι παιδείαι αύται να είναι ανάλογοι κατά το έγκλημα και ωφέλιμοι εις την συγκοινωνίαν των πολιτών. Ήγουν, αν έδειρε τινάς έναν άλλον, να δαρθή, μα όχι να αποκεφαλισθή.
Άρθρον 16. – Το δίκαιον του να εξουσιάζη καθένας ειρηνικώς τα υποστατικά του είναι εκείνο το οποίον ανήκει εις κάθε κάτοικον˙ ήγουν, να τα χαίρεται, να τα μεταχειρίζεται κατά την θέλησίν του, να απολαμβάνη τα εισοδήματά του, τον καρπόν της τέχνης του, της εργασίας του και της φιλοπονίας του, χωρίς να ημπορέση ποτέ κανένας να τον πάρη στανικώς μήτε ένα λεπτόν.
Άρθρον 17. – Δεν είναι εμποδισμένον εις τους κατοίκους κανένα είδος εργασίας, τέχνης, γεωργικής, πραγματείας, ή οποιονδήποτε επιχείρημα ωφέλιμον εις την συγκοινωνίαν. Η φιλοπονία όλων των πολιτών ημπορεί να εκτείνεται εις όλας τας τέχνας και μαθήσεις.
Άρθρον 18. – Κάθε άνθρωπος ημπορεί να δουλεύση έναν άλλον ως υπηρέτης, προσφέροντας τον καιρόν του εις χρήσι εκείνου˙ δεν ημπορεί όμως να πωλήση τον εαυτόν του, μήτε άλλος να τον πωλήση, επειδή και το υποκείμενόν του δεν είναι εις μόνην την εξουσίαν του εαυτού του, αλλά και της Πατρίδος. Ο Νόμος δεν γνωρίζει καμίαν υποδούλωσιν μήτε σκλαβίαν και εις τους ιδίους δούλους˙ σώζεται μόνον μία υπόσχεσις, να φροντίζη ο υπηρέτης δια την εργασίαν του και να είναι ευγνώμων προς εκείνον οπού τον πληρώνει μισθόν, όστις δεν έχει άδειαν μήτε να τον υβρίση, μήτε να τον δείρη˙ αναιρεί όμως την συμφωνίαν, τον πληρώνει έως εκείνην την στιγμήν και τον αποβάλλει.
Άρθρον 19. – Κανένας δεν έχει να υστερηθή το παραμικρότερον μέρος των κτημάτων του χωρίς το θέλημά του˙ αν όμως και είναι καμία δημοσία χρεία, ήγουν ζητή η Πατρίς τον κήπον του, δια να κάμη αγοράν ή άλλο κανένα κτίριον, τότε να ξετιμάται ο κήπος, να πληρώνεται ο οικοκύρης, και ούτω να γίνεται η αγορά ή το κτίριον.
Άρθρον 20. – Κάθε δόσιμον έχει να γίνεται μόνον δια το δημόσιον όφελος και όχι δι’ αρπαγάς ενός του άλλου. Όλοι οι εγκάτοικοι έχουν το δίκαιον να συντρέξουν εις το ρίψιμον του τεφτερίου, ν’ αγρυπνούν εις το σύναγμα των δοσιμάτων, και να παίρνουν λογαριασμόν απ’ εκείνον οπού τα εσύναξε.
Άρθρον 21. – Αι δημόσιοι συνδρομαί και ανταμοιβαί είναι ένα ιερόν χρέος της πατρίδος. Το κοινόν χρεωστεί μίαν βοήθειαν εις τους δυστυχείς εγκατοίκους, τόσον εις το να τους προμηθεύση να έχουν τι να εργάζωνται, όσον και να δώση τρόπον ζωής εις εκείνους, οπού δεν ημπορούν πλέον να δουλεύσουν˙ ήγουν, ένας γεωργός μην έχοντας βόδια κάθεται αργός˙ η Πατρίς έχει χρέος να τον δώση και να τον προσμένη ώστε να τα πληρώση˙ ένας εσακατεύθη εις τον υπέρ Πατρίδος πόλεμον, αυτή πρέπει να τον ανταμείψη και να τον τρέφη εν όσω ζη.
Άρθρον 22. – Όλαι, χωρίς εξαίρεσιν, έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία δια τα αρσενικά και θηλυκά παιδία. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς˙ εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα˙ η δε ελληνική να είναι απαραίτητος.
Άρθρον 23. – Η κοινή επιβεβαίωσις και σιγουρότης του κάθε πολίτου συνίσταται εις την ενέργειαν όλων των πολιτών. Ήγουν, να στοχαζώμεθα πως, όταν πάθη ένας τίποτες κακόν, εγγίζονται όλοι, και δια τούτο πρέπει να βεβαιώσωμεν εις τον καθένα την μεταχείρισιν και την προφύλαξιν των δικαίων του. Αυτή η σιγουρότης θεμελιώνεται επάνω εις την αυτεξουσιότητα του έθνους˙ ήγουν, όλον το έθνος αδικείται, όταν αδικήται ένας μόνος πολίτης.
Άρθρον 24. – Αύτη η αυτεξουσιότης δεν έχει το κύρος, αν τα σύνορα των δημοσίων οφφικίων δεν είναι προσδιωρισμένα από τον Νόμον, και αν δεν είναι αποφασισμένον ρητώς το να δώσουν λογαριασμόν όλοι οι αξιωματικοί.
Άρθρον 25. – Η αυτοκρατορία είναι θεμελιωμένη εις τον λαόν˙ αυτή είναι μία, αδιαίρετος, απροσδιόριστος και αναφαίρετος. Ήγουν ο λαός μόνον ημπορεί να προστάζη και όχι ένα μέρος ανθρώπων ή μία πόλις˙ και ημπορεί να προστάζη δι’ όλα, χωρίς κανένα εμπόδιον.
Άρθρον 26. – Κανένα μέρος του λαού δεν ημπορεί αν ενεργήση την δύναμιν όλου του έθνους, κάθε μέλος όμως του αυτοκράτορος λαού, συναγόμενον, έχει δίκαιον να ειπή το θέλημά του με μίαν σωστήν ελευθερίαν.
Άρθρον 27. – Κάθε άνθρωπος, οπού ήθελεν αρπάσει την αυτοκρατορίαν και την εξουσίαν του έθνους, ευθύς να φυλακώνεται από τους ελευθέρους άνδρας, να κρίνεται, και κατά τον νόμον να παιδεύεται.
Άρθρον 28. – Ένα έθνος έχει το δίκαιον πάντοτε να μετασχηματίση και να μεταλλάξη την νομοθεσίαν του˙ μιας γενεάς πρόσωπα δεν ημπορούν να καθυποτάξουν εις τους νόμους των τα πρόσωπα, οπού θέλουν γεννηθή κατόπιν τους.
Άρθρον 29. – Κάθε πολίτης έχει ένα ίσον δίκαιον με τους άλλους εις το να συντρέξη να κατασταθή ένας νόμος, ή να ονοματίση τους αξιωματικούς, βουλευτάς και επιτρόπους του έθνους.
Άρθρον 30. – Τα οφφίκια της Πατρίδος είναι καθαυτό προς καιρόν, όσον θέλει και κρίνει εύλογον η Διοίκησις˙ αυτά δεν πρέπει να θεωρώνται ως ξεχωρισταί τιμαί, μήτε ως ανταμοιβαί, άλλ’ ως χρέη απαραίτητα των πολιτών εις το να δουλεύσουν την Πατρίδα των.
Άρθρον 31. – Τα εγκλήματα των Επιτρόπων του Έθνους και των αξιωματικών ποτέ δεν έχουν να μείνουν ατιμώρητα. Κανένας δεν έχει το δίκαιον να στοχάζεται τον εαυτόν του απαραβίαστον περισσότερον από τους άλλους. Ήγουν, όταν σφάλλη μεγάλος ή μικρός, ο Νόμος τον παιδεύει αφεύκτως κατά το σφάλμα του, ας είναι και ο πρώτος αξιωματικός.
Άρθρον 32. – Το δίκαιον του να δίδη ο κάθε πολίτης έγγραφον αναφοράν και να προσκλαίεται δια καμίαν ενόχλησιν, οπού τω γίνεται, προς εκείνους, οπού έχουν την εξουσίαν του έθνους εις το χέρι τους, δεν έχει να εμποδίζεται κατ’ ουδένα τρόπον, μήτε να τον ειπούν πως δεν είναι καιρός ή τόπος, άλλ’ οποίαν ώραν και αν πηγαίνη ο παραπονούμενος πολίτης, να είναι δεκτή η αναφορά του.
Άρθρον 33. – Το να αντιστέκεται ο κάθε πολίτης, όταν τον καταθλίβουν και τον αδικούν, είναι αποτέλεσμα των άνω ρηθέντων δικαίων του˙ διότι κανένας δεν αντιστέκεται, όταν ηξεύρη πως θε να λάβη το δίκαιόν του με την συνδρομήν του Νόμου.
Άρθρον 34. – Όταν ένας μόνος κάτοικος του βασιλείου τούτου αδικηθή, αδικείται όλον το βασίλειον˙ και πάλιν, όταν το βασίλειον αδικήται ή πολεμήται, αδικείται ή πολεμείται κάθε πολίτης. Δια τούτο δεν ημπορεί ποτέ κανείς να ειπή, ότι η τάδε χώρα πολεμείται, δεν με μέλει, διατί εγώ ησυχάζω εις την ιδικήν μου˙ άλλ’ εγώ πολεμούμαι, όταν η τάδε χώρα πάσχη, ως μέρος του όλου οπού είμαι˙ ο Βούλγαρος πρέπει να κινήται, όταν πάσχη ο Έλλην˙ και τούτος πάλιν δι’ εκείνον˙ και αμφότεροι δια τον Αλβανόν και Βλάχον.
Άρθρον 35. – Όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός ή κάθε μέρος του λαού επανάστασιν, να αρπάζη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του, είναι το πλέον ιερόν από όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον από όλα τα χρέη του. Αν ευρίσκωνται όμως εις τόπον, οπού είναι περισσότεροι τύραννοι, οι πλέον ανδρείοι πατριώται, και φιλελεύθεροι πρέπει να πιάσουν τα περάσματα των δρόμων και τα ύψη των βουνών, εν όσω ν’ ανταμωθούν πολλοί, να πληθύνη ο αριθμός των, και τότε να αρχίσουν την επιδρομήν κατά των τυράννων, κάμνοντες εις κάθε δέκα ανθρώπους ένα δέκαρχον, εις τους πενήντα πεντηκόνταρχον, εις τους εκατόν εκατόνταρχον˙ ο χιλίαρχος έχει δέκα εκατοντάρχους και ο στρατηγός τρεις χιλιάρχους, ο δε αρχιστράτηγος πολλούς στρατηγούς.
Τα χρέη των πόλεων, πολιτειών, χωρών, και των κατά μέρος πολιτών, οπού εχρεωστούντο παρθέντα προ πέντε χρόνων και εις αυτό το διάστημα επληρώνετο διάφορον εις τους δανειστάς, η παρούσα Διοίκησις τα αναιρεί, και οι δανεισταί δεν έχουν να ζητούν εις το εξής μήτε κεφάλαιον, μήτε διάφορον από τους χρεώστας, ωσάν οπού επήραν τα δάνειά των, διότι διπλώνουν τα κεφάλαια εις πέντε χρόνους.
Από το βιβλίο: Ρήγα Βελεστινλή. Απάνθισμα κειμένων. Έκδοσις της Βουλής των Ελλήνων, Σεπτέμβριος του 1998.
Επιμέλεια και επιλλογή κειμένων, Πασχάλη Μ. Κιτρομηλίδη, Ομοτ. Καθηγητού του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπ. Αθηνών.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
