Σ’ ένα πόλεμο, το κύριο αποτέλεσμα μιας δυσάρεστης τροπής είναι ο φόβος το δεύτερο η γελοιοποίηση. Η «Εθνική Άμυνα», που έκανε το παν μέσα στη θαλπωρή της Πόλης, για να βοηθήσει τον Κεμάλ – έστω και άθελά της, – σπάζοντας το ηθικό των στρατιωτών του μετώπου, τώρα σε μια φάση δύσκολων διπλωματικών χειρισμών, συνέλαβε ένα σχέδιο «μεγαλουργό». Όπως απεκάλυψε τρία χρόνια αργότερα ένα μέλος της, ο Ιω. Σιώτης στην εφημ. «Δημοκρατία» της 21 Οκτωβρίου 1924, οι αξιωματικοί της «Εθνικής Άμυνας» είχαν εκπονήσει σχέδιο εθνικής σωτηρίας, σύμφωνα με το οποίο εκαλείτο ο Κωνσταντίνος να αποπέμψει τον πρωθυπουργό και ακολούθως να εφαρμοσθεί ένα σχέδιο «αυτονομικό», με τη σύμπραξη του Υπάτου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη και απαραιτήτως του Αρχιστρατήγου Παπούλα. Όντως, στις 10/23 Δεκεμβρίου 1921 παρουσιάστηκε στον Αναστ. Παπούλα ο Ιω. Σιώτης με την ιδιότητα του «απλού πολίτη» που δήθεν περνούσε από τη Σμύρνη και βολιδοσκόπησε τις διαθέσεις του.
Τότε πήγε στη Σμύρνη και ο μεγαλοεπιχειρηματίας Πρόδρ. Μποδοσάκης – Αθανασιάδης, μυημένος στο αυτονομιστικό κίνημα (που μάλλον ήταν χρηματοδότης του). Συναντήθηκε με τον Αρχιστράτηγο και του υποσχέθηκε ότι θα υποστηρίξει σθεναρά το αυτονομιστικό κίνημα. Παράλληλα, υποσχέθηκε ότι θα διαθέσει το ποσό των 5 εκατ. δραχμών για την οργάνωσή του. Τέλος, πρότεινε να ενεργήσει, ώστε να επισκεφθεί το Μέτωπο ο πατριάρχης Μελέτιος για την τόνωση του ηθικού των μαχητών.9
Το σχέδιο που ανακοινώθηκε στον Παπούλα εκ μέρους των «Αμυνιτών» ήταν μεγαλοφυές σε μέγεθος αβελτηρίας. Ούτε λίγο ούτε πολύ προτεινόταν στον Αρχιστράτηγο να συμπράξει με τους «Αμυνίτες», διότι η Ελλάς με τον Κωνσταντίνο βασιλιά και με την κυβέρνηση αυτή, δεν μπορεί να στηριχθεί πάνω σε συμμαχική δύναμη. Κατ’ ακολουθίαν, ο αγώνας στη Μικρά Ασία θα έπρεπε να λάβει άλλο χαρακτήρα, αυτονομιακό, κι έτσι να έχει τη στήριξη των Ευρωπαίων και των Αμερικανών. Το αυτονομιακό κίνημα θα πλαισιωνόταν από αποταχθέντες ή παραιτηθέντες υπαλλήλους και στρατιωτικούς, ενώ ο σχηματιζόμενος στρατός θα απετελείτο από εθελοντές προερχομένους από την ΚΠολη, την Αίγυπτο, την Αμερική και φυσικά από Μικρασιάτες. Αν ο Αναστ. Παπούλας αποδεχόταν το «σωτήριο» αυτό σχέδιο, θα του δινόταν ο τίτλος του Αρχιστρατήγου. Ο Παπούλας αποκρίθηκε πως δεν μπορεί να αποδεχθεί σχέδιο αποπομπής του βασιλιά και ως προς τα λοιπά θα έπραττε, αφού προηγουμένως θα ενημέρωνε την Κυβέρνηση.
Οι «Αμυνίτες» τότε στράφηκαν προς τον Αριστ. Στεργιάδη αλλά από αυτόν εισέπραξαν κατηγορηματική άρνηση. Έκτοτε άρχισαν συστηματικές επιβουλές κατά του Αρμοστή, με απώτερο σκοπό να απομακρυνθεί.
Από το υπόμνημα που παρέδωσαν οι «Αμυνίτες» στον Παπούλα10 φαίνεται ότι στην υπάρχουσα σκοτούρα, προσέθεταν και τη δική τους θολούρα. Η άρνηση που εισέπραξαν τους ώθησε σε πράξεις σχεδόν προδοτικές. Σύμφωνα με μαρτυρίες εγκρίτων ιστορικών, χιλιάδες επιστολές βενιζελικών αξιωματικών στάλθηκαν από την ΚΠολη και την Κρήτη στο Μέτωπο με αποδέκτες παλαιούς στρατιώτες και υπαξιωματικούς, με τις οποίες κλόνιζαν το μαχητικό ηθικό τους. Παρουσίαζαν ως τραγική την κατάσταση στα μετόπισθεν και περιέγραφαν σαν υπό κατάρρευση τα εσωτερικά του κράτους, αφήνοντας έτσι να υπονοηθεί ότι κάθε μαχητική προσπάθειά τους είναι «μια καταδίκη γραπτή», για να εκφραστούμε καβαφικά.
Η προπαγάνδα ακόμη των «Αμυνιτών» επέδρασε παντελώς αρνητικά στην ψυχολογία των Ελλήνων κατοίκων της ΚΠόλεως, που τότε αριθμούσαν πληθυσμό 300.000 και πλέον ψυχών, κατά πολύ υπέρτερο των Αθηνών. Τον πληθυσμό αυτό, οι Αμυντικές προπαγανδιστικές διαδόσεις «απεπλάνησαν» παρασύρασαι αυτόν μακράν της ευθείας πατριωτικής οδού, εις ην (=στην οποία) θα τον ωδήγει το αδιαφιλονίκητον πατριωτικόν αυτού αίσθημα, το να συνδράμη δηλαδή πάση δυνάμει τους εναντίον του κοινού εχθρού μαχομένους αδελφούς του».11 Η ΚΠολη, ούτε σε έμψυχο υλικό ούτε σε χρήμα προσέφερε αυτά που θα μπορούσε στον Μικρασιατικό πόλεμο. Απεναντίας, με το να ενισχύει τους «Ανυνίτες», που τάχα είχαν την ευλογία του Βενιζέλου και την προστασία των Συμμάχων, νόμιζαν ότι προστάτευαν εαυτούς και τα συμφέροντά τους. Βραχυπροθέσμως ναι, αλλά για τις σχέσεις των λαών ισχύει το ομηρικό: «Έσεται ήμαρ…». Και η ημέρα αυτή για τον Ελληνισμό της ΚΠόλεως ήλθε κατά δόσεις από το Σεπτέμβριο του 1955 ως το 1964…
Σχετικά με το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» που η πρώτη του ζύμη σχηματίσθηκε στην ΚΠολη, πρέπει να λεχθεί ότι σ’ αυτό είχε συμμετοχή και ο πατριάρχης Μελέτιος, που είχε επί τούτου συνομιλίες με τον υπαρχηγό του Επιτελείου της Στρατιάς Μικράς Ασίας. Άλλ’ ο Μελέτιος ήθελε επ’ αυτού να έχει και την άποψη του Βενιζέλου που προ ετών (1916) ηγήθηκε της Α’ «Εθνικής Αμύνης» της Θεσσαλονίκης. Ο Βενιζέλος, όμως, έβλεπε ότι όλα αυτά είναι σπασμωδικές κινήσεις και διασπούν την ενότητα των – έστω και μισών – Ελλήνων που είχαν επωμισθεί το βάρος του πολέμου. Δηλαδή στον υπάρχοντα διχασμό θα προσετίθετο και νέος διχασμός. Και για το λόγο αυτό στο τηλεγράφημα του Μελετίου ανταπάντησε με δικό του μήνυμα, με το οποίο εφιστά την προσοχή του πατριάρχη για τους ενδεχόμενους κινδύνους και τον καλεί να συστήσει στον Αρχιστράτηγο να μην εμπλέξει τον εαυτό του και το στρατό σε νέα περιπέτεια:
« Επισύρατε εκ νέου την προσοχήν (στον Παπούλα), ότι αν Ύπατος Αρμοστής δεν επιδοκιμάζη κίνημα και αναλάβη (ο Παπούλας) διεύθυνσίν του, ουδέν καλόν θα προκύψη ειμή ερείπια και νέαι καταστροφαί».12
Μέσα στη γενική σύγχυση που επικρατούσε τότε και μέσα στο κλίμα της αγωνίας για το ενδεχόμενα μιας καταστροφής, υψώθηκε τολμηρή η νηφάλια φωνή του Χρυσοστόμου Σμύρνης: να διατεθούν για τις ανάγκες του Αγώνα, δηλαδή να εκποιηθούν όλα τα χρυσά και αργυρά σκεύη των εκκλησιών, που ήσαν αξίας πολλών εκατομμυρίων δραχμών. Διότι, έλεγε, αν δεν τα αξιοποιήσουν υπέρ του αγώνος οι Έλληνες, θα τα καρπωθεί, δηλαδή θα τα λαφυραγωγήσει αργότερα ο Κεμάλ. Όπως κι έγινε…
Επίσης, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και την περίεργη ιδιοσυγκρασία του Στεργιάδη. Δεν θα έστεργε εύκολα σε τέτοιες εισηγήσεις, αν δεν είχε ισχυρές παροτρύνσεις.
«Ο Αριστείδης Στεργιάδης, Κρητικός και αυτός και προσωπικός φίλος του Βενιζέλου, δεν αντέδρασε θετικά στις πρώτες κρούσεις της επιτροπής της «Μικρασιατικής Άμυνας» που τον επισκέφθηκε. Δεν έφερε αντίρρηση να οργανωθεί ο χριστιανικός πληθυσμός της Σμύρνης ¨εν πνεύματι νομιμοφροσύνης¨, αλλά ταυτόχρονα δήλωσε, ότι δεν θα επέτρεπε στην περιοχή της δικαιοδοσίας του κινήσεις και πρωτοβουλίες έξω από τον έλεγχο της Αρμοστείας. Ευφυής συστηματικός και ικανός στα διοικητικά ζητήματα, αινιγματικός ως προς τις πραγματικές του απόψεις, εγωπαθής, αυθαίρετος και εριστικός στις σχέσεις του με τους (πραγματικά ή κατά την αντίληψή του) υφισταμένους του, πρόσωπο, τέλος, που συγκέντρωνε την εμπιστοσύνη όλων των παραγόντων της αγγλικής πολιτικής, που είχαν σχέση με την Ελλάδα, ο ύπατος Αρμοστής ήταν γνωστό ότι έτεινε πάντοτε να υιοθετεί την ευρύτερη ερμηνεία σχετικά με τα όρια της δικαιοδοσίας του. Οι πολιτικές του φιλοδοξίες εξάλλου – τις οποίες δεν έπαυσε να αρνείται – φαίνεται ότι είχαν ευρύτερους ορίζοντες».13
Μπορεί, βέβαια, ο Στεργιάδης, να μην απέκρυπτε τις πολιτικές του φιλοδοξίες, που ήσαν, άλλωστε, έκδηλες από τη σατραπική συμπεριφορά του, αλλά δεν τις απεκάλυπτε. Το πιθανώτερο ήταν – και γι’ αυτό οι Άγγλοι τον κράτησαν με τα δόντια – ότι πίστευε στη μετατροπή της Σμύρνης σ’ ένα προτεκτοράτο, υπό την εγγύηση των συμμάχων – πρωτίστως των Άγγλων – με «προτέκτορα» τον ίδιο.
Βέβαια, η άσκηση εξωτερικής πολιτικής απ τη μεγάλη δύναμη δεν είναι εύκολη υπόθεση. Είναι μια διαδικασία πολύπλοκη, συχνά αντιφατική που πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις πλέον απίθανες, απροσδόκητες και απροσδιόριστες καταστάσεις. Η Αγγλία, για παράδειγμα, έμενε, όσο το επέτρεπαν τα συμφέροντά της, πιστή στην Ελλάδα, άλλ’ όχι στο βαθμό που η οποιαδήποτε ενίσχυση προς αυτή την κάνει την Ελλάδα ισχυρή και πιθανώς αύριο – μεθαύριο αντίπαλό της. Διότι οι Έλληνες είχαν αιτήματα και εις βάρος των συμφερόντων της Βρεττανίας. Ερμηνεία της αγγλικής πολιτικής δίνει εύστοχα ο Εδ. Ντριώ:
«Εξ υποψίας μήπως την επανεύρη επί της οδού προς το Βυζάντιον,14 η Αγγλία υποστηρίζει κάπως την Ελλάδα˙ όχι πάρα πολύ: αρκετά ώστε να τηρή τον Κεμάλ εις απόστασιν σεβαστήν από των πετρελαίων της Μοσούλης όπως άλλοτε δια να συγκρατή την Ρωσσίαν15 αρκετά ώστε να προκαλέση την αποτυχίαν του ιταλικού ιμπεριαλισμού, διότι δεν υπάρχει ιμπεριαλισμός θεμιτός άλλος πλην του Βρεττανικού˙ όχι πάρα πολύ εν τούτοις εκ φόβου μήπως η Ελλάς απαιτήση την Κύπρον και αποβή τόσον μεγάλη, ώστε να μη έχη ανάγκην προστασίας. Σωστή ισορροπία. Διαίρει και βασίλευε το αξίωμα των αυτοκρατοριών…».16
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
9. «Ο Μποδοσάκης Αθανασιάδης έγραψε σχετικά στον Αρχιστράτηγο, η κυβέρνηση όμως απαγόρευσε την επίσκεψη του Πατριάρχη στον στρατό». (Στάθης Πρωταίος: « Η Μικρασιατική καταστροφή», περιοδ. ¨Πλάτων¨, τεύχος 34 σ. 575).
10. Το υπόμνημα που παρέδωσαν οι «Αμυνίτες» στον Αναστ. Παπούλα δημοσιεύθηκε στον «Ελεύθερο Τύπο» της 13ης Οκτωβρίου 1924. Είχε συνταχθεί στην ΚΠολη, στις 28 Ιανουαρίου 1922. Μεταξύ πολλών άλλων, άκρως κολακευτικών, οι συντάκτες του υπομνήματος έγραφαν: «Φρονούμεν ότι το κίνημα αποκτά το μέγιστον των πιθανοτήτων επιτυχίας μόνον όταν η υμετέρα εξοχότης δεχθή την Ανωτάτην αυτού διεύθυνσιν και την Υπάτην Αρχηγίαν του ιδρυθησομένου Μικρασιατικού Κράτους». Παρακάτω επισημαίνεται το ακόλουθο: από τη στιγμή που «ο ελληνικός στρατός εγκαταλείψη την Μικράν Ασίαν, οφείλομεν ν’ αναμένωμεν την αδιάλλακτον εχθρότητα της Αγγλίας και εις αυτήν την Βαλκανικήν». Αλλά οι Άγγλοι, επειδή είναι υπολογιστές, θα το σκεφθούν διαφορετικά αν διαμορφωθεί ένα άλλο είδος πολιτικού προσώπου στη Μικρά Ασία. Ως προς αυτό οι «Αμυνίτες» είχαν τη διαβεβαίωση του Άγγλου επιτελάρχη Χάριγκτον: «Κινηθήτε και αποδείξατε ότι έχετε την απόφασιν να κρατήσητε την Μ. Ασίαν και η Αγγλική υποστήριξις θα σας έλθη».
11. Ξεν. Στρατηγός, όπ. σ. 364.
12. Αναστ. Παπούλας: «Η αγωνία ενός Έθνους…», σ. 168.
13. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τ. ΙΕ’, σ. 190.
14. Υπονοείται το σχέδιο Χατζανέστη, για την κατάληψη της ΚΠόλεως.
15. Υπονοείται η τσαρική Ρωσία, για την οποία η Αγγλία χρησιμοποιούσε ως πρόφραγμα την Τουρκία.
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Η Μικρασιατική εκστρατεία, 1919 -1922». Από το Επος στην τραγωδία. Αθήνα 2013. Μέρος Γ.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
