Την μνήμη του δικαίου εγκωμιάζει στις 29 Αυγούστου η Εκκλησία μας. Τον μαρτυρικό θάνατο του βαπτιστού και προδρόμου του Χριστού, του Ιωάννου. Αλλά τι εγκώμιο να συνθέση κανείς για τον δίκαιο αυτόν άνδρα, που το ίδιο το στόμα του Κυρίου έπλεξε γι΄αυτόν το ωραιότερο εγκώμιο 1 ; Γιατί είπε γι΄αυτόν ο Κύριος ότι δεν εγεννήθη άνθρωπος στον κόσμο μεγαλύτερος από τον Ιωάννη. Προφήτης, μεγαλύτερος από τους προφήτας. Διδάσκαλος και κήρυξ του νόμου του Θεού. Ασκητής ισάγγελος. Μάρτυς, που έχυσε το αίμα του μαρτυρώντας για την αλήθεια. Πρόδρομος του Χριστού, που ετοίμασε την «οδόν του Κυρίου» 2 . Προφήτης, που επροφήτευσε την έλευσι του Χριστού και υπέδειξε στον κόσμο τον αμνό του Θεού, «τον αίροντα την αμαρτίαν του κόσμου» 3 . Βαπτιστής, που εβάπτισε όχι μόνο ανθρώπους, αλλά τον ίδιο τον Υιό του Θεού. Θεόπτης, γιατί είδε εν σώματι τον Υιό, το Πνεύμα «σωματικώ είδει ερχόμενον ωσεί περιστεράν επ΄αυτόν» 4 και ήκουσε την φωνή του Πατρός «Ούτος εστίν ο Υιός μου ο αγαπητός» 5 . Ποιος άνθρωπος στον κόσμο συνεδύασε αυτά τα πολλαπλά προνόμια; «Αμήν λέγω υμίν, ουκ εγήγερται εν γεννητοίς γυναικών μείζων Ιωάνννου του βαπτιστού», είπεν ο Κύριος 6 .
Το Ευαγγέλιο του Χριστού αρχίζει με την μορφή του Προδρόμου: «Αρχή του ευαγγελίου Ιησού Χριστού, Υιού του Θεού ˙ Ως γέγραπται εν τοις προφήταις … Εγένετο Ιωάννης βαπτίζων…» 7 . «Εν αρχή ην ο Λόγος… Εγένετο άνθρωπος απεσταλμένος παρά Θεού, όνομα αυτώ Ιωάννης…» 8 . Και περιγράφεται η σύλληψις, η γέννησις, η πολιτεία του, το κήρυγμα της μετανοίας, η βάπτισις του Χριστού, η μαρτυρία του, η αποτομή της κεφαλής του. Μοναδικό προνόμιο. Ούτε για το βίο της μητέρας του Χριστού δεν αφιερώνουν τα Ευαγγέλια τόσες σελίδες, όσες για τον βίο του Προδρόμου. Και τούτο γιατί το έργο και το κήρυγμά του ήταν στην κυριολεξία προδρομικά, το προστάδιο, η εισαγωγή στο έργο του Κυρίου. Στο πρόσωπό του συνδέεται η Παλαιά με την Καινή Διαθήκη. Η πρώτη προπαρασκευάζει την Δευτέρα. Σ΄αυτόν συναντώνται η προφητεία της Παλαιάς με την πραγματικότητα της Καινής. Η προφητεία σταματά στον Ιωάννη ˙ «πάντες γαρ οι προφήται και ο νόμος έως Ιωάννου επροφήτευσαν» 9 , και η σκιά και ο τύπος δίδουν την θέσιν των στην αλήθεια. Το εδήλωσε με άκρα ταπεινοφροσύνη ο Πρόδρομος ˙ «εκείνον (δηλαδή τον Χριστόν) δει αυξάνειν, εμέ δε ελαττούσθαι» 10 . Ο Πρόδρομος μετέχει και στις δύο Διαθήκες. Είναι ο τελευταίος δίκαιος της Παλαιάς και ο πρώτος πολίτης της Καινής. Ο κρίκος που συνδέει τον παλαιό και τον νέο λαό του Θεού.
Αυτόν λοιπόν τον επίγειο άγγελο και τον ουράνιο άνθρωπο επαξίως τιμά η Εκκλησία του Χριστού. Εορτάζει τα μαρτυρούμενα από την Καινή Διαθήκη γεγονότα του βίου του, πάλι σε σύνδεσμο με τα αντίστοιχα γεγονότα του βίου του Σωτήρος. Την σύλληψί του στις 23 Σεπτεμβρίου, εξ μήνες πριν από τον Ευαγγελισμό, που έγινε «τω μηνί τω έκτω» από την σύλληψι της Ελισάβετ της μητρός του Προδρόμου 11 . Την γέννησί του στις 24 Ιουνίου, εξ μήνες πριν από τα Χριστούγεννα. Ίσως και η μνήμη του θανάτου του στις 29 του Αυγούστου δεν είναι άσχετη προς την εορτή της Υψώσεως του τιμίου Σταυρού, που και στην περίπτωση της εορτής της Μεταμορφώσεως είδαμε να βαστάζη το εορτολογικό θέμα του σταυρικού θανάτου του Σωτήρος και να ασκή την ανάλογο έλξι στις πριν από αυτήν εορτές. Γιατί όχι μόνο την σύλληψι και την γέννησι του Βαπτιστού η Εκκλησία συνέδεσε με το ρόλο του Ιωάννου σαν προδρόμου της συλλήψεως και της γεννήσεως του Χριστού, αλλά και σ΄αυτόν το θάνατό του έδωσε προδρομικό χαρακτήρα. Ο Πρόδρομος πεθαίνει μαρτυρικά πριν από τον Σωτήρα προμηνύοντας, τρόπον τινά, τον μαρτυρικό θάνατο του Χριστού και πηγαίνοντας πάλι πρόδρομός Του στον Άδη. Εκεί εκήρυξε και στους απ΄αιώνος νεκρούς την έλευσι του Χριστού στον κόσμο των ζώντων και την επικείμενη έλευσί Του και στον κόσμο των νεκρών. Στην εικονογραφική παράστασι της αναστάσεως, της καθόδου στον Άδη δηλαδή του Κυρίου, εικονίζεται πρώτος, μεταξύ των νεκρών ο Πρόδρομος να δείχνη και πάλι σ΄αυτούς τον αμνό του Θεού τον αίροντα την αμαρτία του κόσμου. Έτσι και ο τραγικός θάνατος του προφήτου εντάσσεται από την Εκκλησία μέσα στο πλαίσιο της θείας οικονομίας. Τα ανοσιουργήματα των κακών ανθρώπων, όπως στην προκειμένη περίπτωσι του Ηρώδου και της Ηρωδιάδος, όχι μόνο δεν μπορούν να ανατρέψουν τα σχέδια του Θεού, αλλά αντιθέτως μεταβάλλονται ακουσίως σε εξυπηρετικά των βουλών Του. Κατά τον τρόπο αυτόν, όπως ψάλλει ο Ρωμανός ο Μελωδός στο κοντάκιό του, «Η του Προδρόμου ένδοξος αποτομή οικονομία γέγονέ τις θεϊκή, ίνα και τοις εν Άδη του Σωτήρος κηρύξη την έλευσιν…». Ο Θεός γνωρίζει τους τρόπους από το πικρό να εξάγη το γλυκύ.
Με αυτό λοιπόν το πρίσμα βλέπει η Εκκλησία τον θάνατο του Βαπτιστού ˙ σαν το ένδοξο τέρμα της σκυταλοδρομίας του στην γη. Σαν θρίαμβο νικητού, που πεθαίνει στις επάλξεις του καθήκοντος. Σαν ελεγκτή των παραβάσεων του νόμου του Θεού, που ελέγχει και ζων, αλλά και περισσότερο θυσιαζόμενος για την ορθότητα της μαρτυρίας του. Σαν κήρυκα μετανοίας, που αφού ετελείωσε το έργο του στην γη σπεύδει να ολοκληρώση την κηρυκτική αποστολή του προτρέχοντας του Κυρίου στον κόσμο των νεκρών. Όλα δε τα γεγονότα που συνδέονται με τον θάνατό του τα βλέπει σαν ένα τραγικό παίγνιο των μαθητών του διαβόλου ˙ την φυλάκιση του δικαίου, τα ανόσια γενέθλια του Ηρώδου, τους ανοήτους όρκους του, τον χορό της ασελγούς κόρης, την θηριώδη μανία της μοιχαλίδος μητέρας, το τρομερό έπαθλο του χορού, την αιματόβρεκτο κεφαλή του προφήτου, που σαν έδεσμα προσφέρεται «επί πίνακι» στο μισητό συμπόσιο. Και υπογραμμίζει τα γεγονότα αυτά για να δείξη μέχρι ποίου σημείου πωρώσεως μπορεί να οδηγήση η αμαρτία τον άνθρωπο και τι φοβερά εγκλήματα μπορούν να διαπραχθούν, όταν ο διάβολος υποβάλλη τα σχέδιά του στα όργανά του. Και σαν απάντησις στο πότο και στο συμπόσιο του ασεβούς Ηρώδου έρχεται η νηστεία των ευσεβών. «Την ημέραν ταύτην», σημειώνει το Τυπικό, «παρελάβομεν νηστεύειν τους ευσεβείς δια τον φόνον του μείζονος πάντων των προφητών Ιωάννου του και προδρόμου του Σωτήρος ημών».
Από την ακολουθία της ημέρας θα παρουσιάσωμε τρία χαρακτηριστικά τροπάρια, τα στιχηρά των αίνων του πλ. δ΄ήχου, προσόμοια του «Ω του παραδόξου θαύματος», και ένα ιδιόμελο του δ΄ήχου που προβλέπεται από το Τυπικό να ψάλη κατά την χρίσι δια του αγίου ελαίου των πιστών στο τέλος του όρθρου. Και τα τρία πρώτα και το ιδιόμελο απολελούν μία θαυμασία ποιητική έκφρασι όλων εκείνων των ιδεών που είδαμε ανωτέρω. Όλη η υμνογραφία της εορτής της αποτομής του Προδρόμου ακολουθεί την ιδία γραμμή. Στην εορτή αυτή, όσο σε λίγες άλλες, βρίσκεται σε μία απόκοσμο συζυγία το αίσθημα της λύπης και του πένθους με την έκφρασι της μυστικής εν Θεώ χαράς και ευφροσύνης.
«Ω του παραδόξου θαύματος!
την ιεράν κεφαλήν
και αγγέλοις αιδέσιμον
ασελγές ακόλαστον
περιέφερε κόριον ˙
την ελέγξασαν γλώσσαν παράνομον,
τη μοιχαλίδι μητρί προσέφερεν.
Ω της αφάτου σου
ανοχής, φιλάνθρωπε!
δι΄ης, Χριστέ,
σώσον τας ψυχάς ημών,
ως μόνος εύσπλαχνος».
«Ω της Ηρώδου πωρώσεως!
ο ατιμάσας Θεόν
ταις του νόμου εκλύσεσι
την των όρκων τήρησιν
δολερώς υποκρίνεται ˙
και τη μοιχεία φόνον προστίθησιν
ο σκυθρωπάζειν σχηματιζόμενος.
Ω της αφάτου σου
συμπαθείας, δέσποτα!
δι΄ης, Χριστέ,
σώσον τας ψυχάς ημών,
ως μόνος εύσπλαχνος».
«Ω της υπέρ νουν εκπλήξεως!
των προφητών η σφραγίς,
ο επίγειος άγγελος,
πορνικής ορχήσεως
αναδείκνυται έπαθλον ˙
η θεολόγος γλώσσα προπέμπεται
και τοις εν Άδη Χριστού προάγγελος.
Ω της αρρήτου σου
προμηθείας, δέσποτα!
δι΄ης, Χριστέ,
σώσον τας ψυχάς ημών,
ως μόνος εύσπλαχνος».
«Γενέσιον αθέμιτον
και συμπόσιον αναιδέστατον
Ηρώδης απετέλεσεν ˙
ακολασία γαρ γυναικεία θελγόμενος
και ασεβεί θηλυμανία κεντούμενος,
απέτεμε κεφαλήν προδρομικήν,
αλλ΄ουκ εξέτεμε γλώσσαν προφητικήν
ελέγχουσαν αυτού την παράνοιαν.
Εξέχεεν αίμα αθώον,
Καλύψαι θέλων αμαρτίαν άθεσμον ˙
αλλ΄ουκ εν τούτω
απέκρυψε φωνήν
βοώντος πάσι μετάνοιαν.
εκείνος μεν συνευφραίνετο φόνω,
ημείς δε συνεορτάσωμεν πόθω
του βαπτιστού Ιωάννου
την μακαρίαν σφαγήν ˙
προέλαβε γαρ εν Άδου την ζωήν κηρύξαι
τοις εν σκότει και σκιά θανάτου καθημένοις
την εξ ύψους ανατολήν,
Χριστόν τον Θεόν ημών,
τον μόνον πολυέλειον».
(29 Αυγούστου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Ματθ. 11, 7 – 14. Λουκ. 7, 24 – 28.
2. Ματθ. 3, 3.
3. Ιω. 1, 29.
4. Λουκ. 3, 22.
5. Ματθ. 3, 17. Μάρκ. 1, 11. Λουκ. 3, 22.
6. Ματθ. 11, 11.
7. Μάρκ. 1, 1. 4.
8. Ιω. 1, 1. 6.
9. Ματθ. 11, 13.
10. Ιω. 3, 30.
11. Λουκ. 1, 26.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
