Αντίθετα,
ο ελληνικός στρατός επί ένα χρόνο ήταν χωρίς σκοπό. Οι περισσότεροι στρατιώτες θεωρούσαν την παραμονή τους στο μέτωπο άσκοπη. Είναι χαρακτηριστικά από κάθε άποψη όσα γράφει στο βιβλίο του ο πρίγκιπας Ανδρέας:
«Μετά το πέρας της εκστρατείας μεγίστη κατεβλήθη προσπάθεια όπως πιστευθή εν τε τω εσωτερικώ και τω εξωτερικώ ότι ουδέποτε είχε ληφθεί οριστική απόφασις περί καταλήψεως της Αγκύρας, ενώ τυγχάνει γνωστόν ότι την εποχήν εκείνην, τέλη Ιουλίου, η προς την πρωτεύουσαν του εχθρού επιχείρησις είχεν εκληφθή υπό πάντων ως σκοπούσα εις την κατάληψιν της πόλεως εκείνης. Ο στρατός είχε την πεποίθησιν ότι περί αυτού ακριβώς επρόκειτο, διότι είχε ληφθή φροντίς να αναζωπυρωθή το πολεμικόν αυτού φρόνημα, αφιερωμένου να πιστεύηται ότι επρόκειτο περί της τελευταίας προσπαθείας, ης (=της οποίας) το αποτέλεσμα θα ήτο η αποστράτευσις. Η κοινή γνώμη του εσωτερικού και του εξωτερικού ποδηγετουμένη δια καταλλήλων δημοσιεύσεων το αυτό επίστευεν» (όπ. π. σ. 101-102).
Πέρα από την απογοήτευση, το ηθικό του στρατού είχε υπονομευθεί και από άλλους παράγοντες. Ο Ελευθέριος Σταυρίδης, τότε σημαντικό στέλεχος του ΚΚΕ, γράφει σχετικά με την υπονομευτική δράση που άσκησαν κάποιοι κομμουνιστικοί πυρήνες τις τάξεις του στρατού:
«Πρέπει να σημειωθή εδώ ότι το ¨φόρτε¨ της δράσεώς μας ανεπτύσσετο πάντοτε εις το Νότιον Συγκρότημα, ενώ εις το Βόρειον δεν επετύχαμεν πολλά πράγματα και η επικοινωνία μας με αυτό ήτο πολύ σπανία. Μόνον εις το Εσκή Σεχήρ και εις το Σεϊντή Γαζή είχαμεν ένα πυρήνα πολύ ισχυρόν και ολιγώτερον ισχυρούς εις Κιουτάχειαν και Προύσαν (…) Ασφαλώς δε, επειδή η δράσις μας είχεν ενταθή εις το Νότιον Συγκρότημα, δια τούτο και η κατάρρευσις του μετώπου προήλθεν από το τελευταίον αυτό και όχι από το Βόρρειον (…) Το ότι όμως κατέρρευσε το Νότιον και όχι το Βόρρειον Συγκρότημα, τούτο είναι έργον ασφαλώς του Κ.Κ.Ε., δηλαδή έργον της εντατικής εις το συγκρότημα αυτό δράσεώς του».22
Ο Σταυρίδης, αφού πλέον έχει εκδιωχθεί από το Κ.Κ.Ε. και έχει κηρυχθεί «αποστάτης», διογκώνει το ρόλο που μπορεί να έπαιξαν οι ισχνοί κομμουνιστικοί πυρήνες, όπως γενικά διογκώνει και το δικό του ρόλο, για να φανεί το μέγεθος της προδοσίας του Κ.Κ.Ε., το οποίο ο ίδιος έχει προδώσει ή το οποίο, κατ’ αυτόν, τον έχει προδώσει. Κι ενώ θα έπρεπε ο λόγος του να είναι απολογητικός, γίνεται σχεδόν παντού καταγγελτικός. Προς τους πάντες. Ιδού:
«Άλλη τεραστία γκάφα, ουρανομήκης βλακεία, δια την οποίαν και μόνην ασφαλώς έπρεπε να τυφεκισθούν οι Εξ, διότι καθ’ όλα τα άλλα δια τα οποία ετυφεκίσθησαν ήσαν αθώοι, ή μάλλον ήσαν τόσον ένοχοι, όσον και πλείστοι άλλοι ζώντες ακόμη, υπήρξεν η απρόοπτος και ανέλπιστος ενίσχυσις του Κομμουνισμού εις το μέτωπον, η εις αυτόν παράδοσις όλων των τραίνων, των σιδηροδρομικών σταθμών και των τηλεγραφικών των εγκαταστάσεων, δηλαδή ούτε ολίγον ούτε πολύ, ολοκλήρου του συγκοινωνιακού δικτύου της Στρατιάς» (Σταυρίδης, όπ. π. σ. 65).
Ασφαλώς, ο Σταυρίδης – για ευνόητους λόγους – υπερβάλλει˙ υπερβάλλει και ως προς το γεγονός ότι όλο το συγκοινωνιακό δίκτυο ήταν στα χέρια των κομμουνιστών και ότι τα πάντα ελέγχονταν από αυτούς, υπερβάλλει και ως προ το μέγεθος της ζημιάς που προκάλεσαν με την υπονομευτική τους δράση γενικά. Πάντως, υπονομευτική δράση – έστω και υπό ψευδή κομμουνιστικό μανδύα – ασκήθηκε, μόνο που η δράση αυτή εκπορευόταν από τον προπαγανδιστικό μηχανισμό του Κεμάλ, που προφανώς αξιοποίησε ελληνοφώνους κομμουνιστές για να συντάσσουν προκηρύξεις για λογαριασμό του. Σε ένα ημερολόγιο ενός βετεράνου στρατιώτη των πολέμων 1917- 1922 από το Λαύριο δημοσιεύεται μία προκήρυξη την οποία έρριξε στις 28 Ιανουαρίου 1922 ένα κεμαλικό αεροπλάνο πάνω από τις ελληνικές γραμμές. Η προκήρυξη έχει γραφεί κατά το ύψος και τη γραμμή της κομμουνιστικής – τότε γραφής:
«Προς τους αδελφούς στρατιώτας,
Οι κλέπται Αξιωματικοί, οι οποίοι δεν γνωρίζουν (παρά) μόνον τα ατομικά των συμφέροντα μας οδηγούν ως τυφλά πρόβατα εις την σφαγήν, όταν αι οικογενειές μας και τα παιδιά μας υποφέρουν και δυστυχούν της πείνας, δουλεύομεν χάριν της ιμπεριαλιστικής Ευρώπης και δια να γεμίζωμε χρηματοφυλάκια των Τραπεζιτών και κεφαλαιούχων που γίνονται αιτία δια να χύνωμεν το αίμα μας αδίκως χωρίς να φέρει καμμίαν ωφέλειαν εις τον Λαόν. Το κράτος μας δε πλέει μέσα εις μίαν απέραντον ανεργίαν και φαυλοκρατίαν. Τας πρασινοφόρους πεδιάδας και τας σεβαστάς εστίας, μετατρέπουν εις Ερείπια της δυστυχισμένης τύχης μας που βαδίζει εις ένα σκοτεινόν μέλλον. Λοιπόν, ήλθε καιρός να σκεφθώμεν λεπτομερώς περί τούτου. Δια να ζήσωμεν ευχάριστα ήσυχοι και ευδαίμονες αρκούν τα Ελληνικά εδάφοι (sic) μας. Εμείς δεν έχομεν κανένα σκοπόν δι’ αρπαγήν ξένων εδαφών. Τα εδάφη της ωραίας Ελλάδος μας φθάνουν καθώς γράφουν τα Ευρωπαϊκά φύλλα όλου του κόσμου. Η προέλασις, όπου έγινε προς τον Σαγγάριον, έγινε αιτία δια να αισχροκερδίσουν των μεσιτών,
οι οποίοι είναι αντιπρόσωποι των υπουργών των Αθηνών και των Στρατηγών της Στρατιάς, χάριν των κερδιστών τούτων, απολέσατε 50 χιλ. αθώον λαόν. Ημείς δε χάριν της φυλάξεως της ζωής την οποίαν λατρεύομεν, υπέρ της σεβαστής Ελλάδος υποτάχθημεν εις τους Τούρκους. Είδομεν μεγάλην φιλοξενίαν και αγάπην. Οι αρχηγοί μας ψεύδονται ισχυρίζοντες ότι φονεύουν τους Έλληνας αιχμαλώτους. Απολύτως αυτά είναι ψεύδη, εδώ τρώγομεν και πίνομεν και διασκεδάζομεν και είμεθα ελεύθεροι. Επειδή οι Αξιωματικοί του Βασιλέως εμποδίζουν να δίδωνται τα γράμματά μας εις τας οικογενείας μας και δεν ξεύρουν τα παιδιά μας ότι είμεθα καλά. Προσπαθείστε να προσφέρετε στα σπίτια μας εις τας οικογενείας μας που δεν ξεύρουν τα παιδιά μας, όπου φυσικά θα τους προσφέρετε μεγάλη χαρά. Τοιουτοτρόπως θα λυτρωθείτε από το ψύχος του χειμώνα και την δυστυχίαν με την πείναν καθώς και εμείς εδώ θα εξασφαλισθεί η ησυχία μας και η πανωλεθρία του πολέμου.
Χαιρετίσματα εις όλους μας
Στρατιώτης Ιωάννης Ελευθερίου Μερ. 7ης Συν/τος 23 12ος λόχος.
Παναγ/της Αθανασίου Μερ. 2ας, Συν/τος 1ου, λόχου 7ου,
Στρατ. Δημητρ. Ιωάννου Μερ. 3ης, Συν/τος 6ου, λόχου 10ου 913,
Στρατ. Ράκος (Αθηναίος), Μερ. 2ας, Συν/τος 1ου, Λόχ. 1ου 907.
Δεκανέας Εμμανουήλ (Κρητικός) Μερ. 12, Συν/τος 46, Τάγμα 2ον, λόχος 12ος.
Αυτή η προκήρυξις ως φαίνεται είναι τελείως ψευδής».23 Η διαπίστωση ότι η προκήρυξη είναι πλαστή, κατασκεύασμα του προπαγανδιστικού μηχανισμού του Κ εμάλ είναι εμφανής από τα ονόματα – παντελώς ψεύτικα – των υπογραφόντων. Ο ίδιος μαχητής παραθέτει παραπάνω κι άλλη προκήρυξη που έρριξε στις ελληνικές γραμμές μια τουρκική περίπολος κοντά στο χωριό Τσαβαγλή στις 17 Ιανουαρίου 1921:
«¨Προς τους Στρατιώτας του Ελληνικού Στρατού¨
Συνάδελφοι Στρατιώται,
Προ πολλού αγωνιζόμεθα και μαχόμεθα κατ’ αλλήλων. Ξεύρετε δια τι πολεμάτε; Μήπως υπάρχει εις εκ της Μ. Ασίας ορμόμενος να επιτίθεται κατά της πατρίδος σας να απειλεί την ζωή σας, την οικογένειάν σας, της πατρογονικής Εστίας; Ουδείς. Ψεύδονται οι λέγοντες ότι αγωνίζονται δια να σώσουν τους Χριστιανούς, τους Ρωμιούς της Μ. Ασίας. Ιδίοις όμασι αντιλήφθειτε ότι είναι πλουσιώτεροι από τους Τούρκους, από τους οποίους ζώσι πολύ περισσότερον ευτυχείς. Εκείνοι οι οποίοι δι’ ανηκούστων και ατελευτήτων βιοτήτων (= βιαιοτήτων) σας οδηγούν εις την φωτιάν και τον θάνατον είναι οι κεφαλαιούχοι. Οι Τραπεζίται, οι εργοστασιάρχαι και οι έμποροι των Αθηνών και της Ευρώπης. Αυτοί πωλούν εις τον στρατόν όπλα, ενδύματα και τρόφιμα και αισχροκερδούντες εις τας πράξεις αυτάς και εις αντάλλαγμα προσφέρουν εις πάντας την ζωήν σας την ύπαρξίν σας απολαμβάνοντες κέρδη εκατομμυρίων. Ο Βασιλιάς σας δια του πολέμου προσπαθεί να σώσει τον θρόνον των. Οι αξιωματικοί δια του πολέμου ζητούν προαγωγάς και αύξησιν της μισθοδοσίας των.
Ιδού οι πρωταίτιοι του πολέμου. Τας κακουχίας του πολέμου δεν μετέχουν ούτε πλούσιοι, ούτε τα τέκνα των. Αυτοί διασκεδάζουν εις τα καφφε -σαντάν του Λονδίνου και των Παρισίων εις τα χαρτοπαικτήρια και τα πορνεία του Πέραν και του Φαλήρου.24 Οι ηρωικότεροι εξ αυτών, φέροντες την στρατιωτικήν στολήν εμπορεύονται και αισχροκερδούντες εις τα στρατιωτικά γραφεία της Προύσης και της Σμύρνης, ενώ σεις αποθνήσκετε άσιτοι και διψασμένοι εις τα πεδία των μαχών από τα βλήματα του όπλου και του Πυροβόλου και όμως καθ’ ον χρόνον σεις αγωνίζεσθε εδώ δια του αίματός σας δια να πληρώνετε25 τα χρηματοκιβώτια των ασυνειδήτων πλουσίων, οι ιστορικοί σας εχθροί Σλαύβοι οργανώνουν συμμορίες, καίουν τους αγρούς σας εις την Θράκην, και καταστρέφουν τας οικείας (sic) εις Μεκεδονίαν και Ήπειρον. Πολλοί από σας όταν επιστρέψετε εις την πατρίδα σας θα ευρείτε εσβησμένας τας Εστίας σας και κατεστραμμένας ή διασκορπισμένας τήδε κακήσαι τας οικογενείας σας. Ημείς αγωνιζόμεθα δια την σωτηρίαν των τέκνων μας, των οικογενειών μας κα του
πατρίου εδάφους μας. Εμείς δεν εποφθαλμούμεν κανέν ξένον έδαφος. Θα εξακολουθήσωμεν λοιπόν ν’ αγωνιζώμεθα εφ’ όσον σεις φονεύετε, πολεμώντες εναντίον μας. Όλος ο κόσμος και από σας μάλιστα πολλοί αναγνωρίζουν ήδη το δίκαιον του αγώνος μας. Σας βαυκαλίζουν με την κενήν ελπίδα ότι προσεχώς θα επιβάλετε ειρήνην εξασφαλίζουσαν εις εσάς την κυριαρχίαν των μερών που κατέχετε. Μην εισακούετε τοιαύται εισηγήσεις. Ήδη συνεννοήθημεν και συνάψαμεν σύμβασιν με την Γαλλίαν. Οι Ιταλοί είναι φίλοι μας, λίαν προσεχώς θα συνεννοηθώμεν και με τους Άγγλους. Να είσθε βέβαιοι ότι ουδέποτε θα συνάψωμεν ειρήνην ωρών. Σεις εγκαταλείψετε εντελώς και άνευ όρων τα μέρη σας, που κατέχετε. Πολλοί απ’ εσάς μη ζητούντες να αποθάνουν δια ξένον λ/σμόν προσέρχονται και παραδίδονται, τους οποίους αποστέλομεν εις Καισαρείαν. Εκεί ζώσι ήσυχοι ουδενός απολύτως στερούμενοι. Εις πρώτην ευκαιρίαν θα επιστρέψουν εις την Πατρίδα των. Οι αρχηγοί σας ψεύδονται ισχυριζόμενοι ότι φονεύομεν τους Έλληνας αιχμαλώτους. Αυτά είναι ψεύδη. Επικαλούμεθα την
μαρτυρίαν προς τούτο των ξένων περιηγητών. Εάν θέλετε έλθετε και σεις να αντιληφθείτε ιδίοις όμασι (sic) ότι ημείς λέγομεν την αλήθειαν. Προσεχώς θα προβώμεν εις γενικήν επίθεσιν. Τότε θα είναι δύσκολον να σώσετε την ζωή σας. Σκεφθείτε λοιπόν από τώρα και προσχωρείστε στας γραμμάς μας. Καλώς γνωρίζετε την φιλοξενίαν των Τούρκων με τους οποίους αιώνες συντροφεύσατε ή τουλάχιστον επιστρέψατε εις τας Εστίας σας.
Τούρκοι Στρατιώται».26
Και η προκήρυξη αυτή – είναι εμφανέστατο – είναι προϊόν κατασκευής του κεμαλικού προπαγανδιστικού εργαστηρίου.
Ωστόσο, δεν πρέπει να νομισθεί ότι το ηθικό της Στρατιάς είχε καμφθεί ώστε να μην έχει ψυχική αντοχή. Ασφαλώς, ο Κεμάλ με το κτύπημα της 13ης Αυγούστου 1922 μπορεί να αιφνιδίασε και με τις υπέρτερες δυνάμεις που συγκέντρωσε στο σημείο εξορμήσεως να πέτυχε το ποθητό ρήγμα στην ελληνική γραμμή. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν βρήκε αντίσταση ισχυρή και ότι οι στρατιώτες με το πρώτο «μπαμ» το έβαλαν στα πόδια.27 Αυτό αδικεί και τον ελληνικό στρατό, αδικεί και τον τουρκικό, διότι πλήρωσε με βαρύτατο φόρο αίματος το τρόπαιο που κέρδισε. Ο Ξενοφών Στρατηγός δίνει μια διαφορετική εικόνα από αυτή που γενικώς έχει σχηματισθεί:
«Το πνεύμα και το φρόνημα του Στρατού δεν υπήρξαν όσον παρεστάθη μετά τας πρώτας εκ της καταστροφής εντυπώσεις ταπεινόν, καίτοι δε δεν εχαρακτήριζεν αυτό η αφάνταστος επιθετική ορμή των επιχειρήσεων του θέρους του 1921, πάντως όμως διετηρήθη αντάξιον των Ελληνικών στρατιωτικών παραδόσεων, καθόσον, ως μαρτυρούσιν αι επίσημοι εκθέσεις και τα γεγονότα, ο Στρατός ηγωνίσθη μέχρι εσχάτων ¨μετά ηρωισμού και αυτοθυσίας¨, μόνον δε η αποδεδειγμένως οργιάσασα προπαγάνδα και αι έκτοτε κυοφορούμεναι συνωμοσίαι, εκτρέψασαι τινάς των βαθμοφόρων εκ της οδού της τιμής και του καθήκοντος, συνετέλεσαν ουκ ολίγον εις την χαλάρωσιν των συνεκτικών της πειθαρχίας δεσμών και κατ’ ακολουθίαν εις την αποσύνθεσιν των τμημάτων κατά την υποχώρησιν».28
Δεν αμφισβητούμε τη γενναιότητα του Έλληνος στρατιώτη, του πατέρα μας ή του παππού μας, εκείνο που αμφισβητούμε είναι η αντικειμενικότητα των «επισήμων εκθέσεων», που γράφονταν στα μετόπισθεν από ανθρώπους που είχαν επισκεπτική επαφή με την γραμμή των πρόσω. Οι καθησυχαστικές τους διαβεβαιώσεις, «ηθικόν άριστον», ήτο άριστο νανουριστικό για την ανώτατη στρατιωτική και πολιτική ηγεσία. Από την άποψη αυτή δεν θεωρούμε εσφαλμένη την εκτίμηση του ίδιου συγγραφέα για την έλλειψη πνεύματος πρωτοβουλίας από ανώτατα και ανώτερα στελέχη της Στρατιάς, που βρίσκονταν στη γραμμή των πρόσω. «Έλειψεν ίσως το θάρρος της ευθύνης προς αυτόβουλον δράσιν και μέχρι μεταβολής ακόμη ωρισμένων διαταγών, εξελισσομένης καταστάσεως τα διατασσόμενα δεν ήτο δυνατόν ή συμφέρον να εκτελεσθώσιν, η δε Ανωτάτη Διοίκησις δεν ήτο επί τόπου» (όπ. π. σ. 407).
Ο Ξεν. Στρατηγός, όσο γλαφυρός κι αν είναι στην εξιστόρησή του και στον καταλογισμό ευθυνών, τόσο προσεκτικός είναι, καθότι ανώτατος επιτελικός, στο να μιλήσει για κάτι απλό και πολύ βασικό: ότι δηλαδή δεν είχε καταρτισθεί σχέδιο όχι πλέον για μια μέλλουσα επιτυχία αλλά τουλάχιστον για τον αποκλεισμό μιας συντριπτικής αποτυχίας. Η καλή ηγεσία φαίνεται όχι μόνον από την επιτυχία αλλά και από τη σμίκρυνση της αποτυχίας.
Υποσημειώσεις.
22. Ελευθέριος Σταυρίδης: «Τα Παρασκήνια του Κ.Κ.Ε…», σσ’. 63-64.
23. Αθανάσιος Κ. Αργυρόπουλος: «Μνήμες πολέμων 1917-1922». Αθήνα 1985, σσ’. 79-81. Το βιβλίο του Λαυριώτη μαχητή υποτιτλίζεται: «Ημερολόγιον του στρατιωτικού μου βίου από 23ης Αυγούστου 1917 έως την 5ην Νοεμβρίου 1922».
24. Πιθανώς να υπονοείται όχι το Φάληρο της Αττικής αλλά της Σμύρνης.
25. Εννοεί γεμίζετε (ρήμα πληρόω-ώ = γεμίζω).
26. Αθανάσιος Κ. Αργυρόπουλος, όπ. π. σσ’. 76-78.
27. Ιστορικό – λογοτεχνικά χυδαιογραφήματα – ελληνικής και ξένης κοπής – παρουσιάζουν τον Έλληνα στρατιώτη σαν «κιοτή» (=δειλό). Ένα τέτοιο – αρκετά έντεχνα γραμμένο – «ιστορικό» μυθιστόρημα είναι αυτό του Ρίτσαρντ Ράινχαρτ, «Οι στάχτες της Σμύρνης» (εκδ. Λιβάνης 1992), όπου στη σελ. 307 ένας ήρωας του βιβλίου σε φάση μάχης, ευρισκόμενος «σε κατάσταση της νιρβάνας και της λησμοσύνης, αποπάτησε μέσα στα βουνά του» και στη σελ. 455 ένας μυστηριώδης ρήτορας διακηρύσσει: «Οι Έλληνες, όπως έχει αποδείξει η ιστορία τους, αδερφοί μου, πάντοτε το βάζουν στα πόδια».
28. Ξεν. Στρατηγός, όπ. π. σ. 407.
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Η Μικρασιατική εκστρατεία, 1919 -1922». Από το Επος στην τραγωδία. Αθήνα 2013. Μέρος Γ.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
