Προτάσσουμε τα καλά λόγια που έχουν γράψει οι κατήγοροι του Μ. Κων/νου γι’ αυτόν. Και πρώτα, μεταφρασμένα, φυσικά, τα όσα αναφέρει ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, ο πρώτος και χειρότερος των κατηγόρων του, στον πανηγυρικό λόγο που εξεφώνησε προς τιμήν του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β’, γυιού του Μ. Κων/νου. Τότε ακόμα ο Ιουλιανός δεν είχε γίνει αυτοκράτορας και έκρυβε από τον αυτοκράτορα Κωνστάντιο Β’ και απ’ όλον τον κόσμο και τις παγανιστικές ιδέες του και το μίσος του για τη θρησκεία του Χριστού και τα συναισθήματά του για το θείο του Μέγα Κων/νο. Απευθυνόμενος λοιπόν προς τον Κωνστάντιο, επαινεί τον πατέρα του Κωνσταντίνο ως εξής:
«Αρμόζει, νομίζω, να μιλήσω και για μερικά άλλα πράγματα, για να φανείς κληρονόμος όχι μονάχα της βασιλείας του, αλλά και της αρετής του. Μήπως η ανδρεία του στον πόλεμο δεν έγινε γνωστή από τα κατορθώματά του και όχι από τα λόγια; Γύρισε όλη την οικουμένη και καθαίρεσε όλους τους τυράννους, αλλά ποτέ νόμους βασιλείς. Ενέπνευσε τέτοια αφοσίωση στους υπηκόους του, ώστε οι στρατιώτες του, αναγνωρίζοντας μέχρι σήμερα ακόμα, τη γενναιοδωρία και την καλοσύνη του, εξακολουθούν να τον τιμούν σαν θεό, και οι κάτοικοι των πόλεων και της υπαίθρου, όχι τόσο για ν’ απαλλαγούν από το βάρος της τυραννίας, αλλά για να μπορέσουν να γίνουν υπήκοοι του πατέρα σου, εύχονταν να τους συμπεριλάβει στους αντιπάλους του. Όταν έγινε κυρίαρχος του κόσμου, μετά την κρίσιμη περίοδο, όπου η αχόρταγη απληστία του προκατόχου του είχε καταστρέψει τα πάντα, όπως συμβαίνει σε χρονιές ξηρασίας, και η φτώχεια βασίλευε παντού, ενώ όλα τα πλούτη είχαν μαζευτεί στις αποθήκες του παλατιού, εκείνος άνοιξε τις πόρτες και πλημμύρισε τον κόσμο μ’ ένα χείμαρρο από αγαθά. Σε διάστημα μικρότερο από δεκαετία έχτισε την πόλη που έχει τ’ όνομά του, η οποία ξεπερνά τόσο όλες τις άλλες σε μεγαλείο, όσο την ίδια φαίνεται να ξεπερνά η Ρώμη. Ίσως εδώ ταιριάζει ν’ αναφέρω και την ένδοξη Αθήνα, την οποία ο πατέρας σου τίμησε σ’ όλη του τη ζωή με λόγια και με έργα. Ως αυτοκράτορας και κυρίαρχος του κόσμου, δέχτηκε να ονομαστεί στρατηγός αυτής της πόλης και το άγαλμά του στήθηκε για το σκοπό αυτό μαζί με την αναμνηστική επιγραφή, του έδωσε μεγαλύτερη χαρά που θα μπορούσαν να του αποσώσουν*. Γι’ αυτό και εκείνος, για να την ανταμείψει, διέταξε να μοιράζονται δωρεάν πολλές φορές το χρόνο χιλιάδες μέδιμνοι σιτάρι˙ έτσι η πόλη απέκτησε άφθονη τροφή και ο αυτοκράτορας εγκώμια και τιμές από τους καλύτερους πολίτες».1
*Οι Αθηναίοι είχαν ενισχύσει τον Κων/νο με τον στόλο τους κατά τον πόλεμο εναντίον του Λικίνιου και κατά την επίσκεψή του στην Αθήνα, δείχνοντας την ευγνωμοσύνη του, διέταξε την ετήσια διανομή σιταριού στους κατοίκους της από τις αυτοκρατορικές αποθήκες και απάλλαξε τους διδασκάλους από διαφόρους φόρους, βελτιώνοντας έτσι τη θέση τους. οι Αθηναίοι τίμησαν τον αυτοκράτορα, τον κύριο και βασιλέα όλων, ονομάζοντάς τον «Στρατηγό των Αθηνών». Ο Κων/νος μετά από αυτό, όχι μονάχα δεν εθίγη, καθώς μαρτυρεί ο Ιουλιανός στο «Εγκώμιο προς τον Κωνστάντιο Β’», αλλά αξίωνε ν’ αποκαλείται στρατηγός εκείνων «και τοιαύτης εικόνος τυγχάνων μετ’ επιγράμματος εγάννυτο πλέον ή των μεγίστων τιμών αξιωθείς». Όσοι από τους Αθηναίους παρέμεναν ως τότε πιστοί στο Δωδεκάθεο, μεταστράφηκαν στο χριστιανισμό χωρίς καμιά πίεση από το Μέγα Κων/νο.
Ο παγανιστής Ευτρόπιος, από τους βασικούς κατηγόρους του Μεγάλου Κων/νου, του αναγνωρίζει ότι επεδίωκε πάντοτε την ειρήνη, ότι ήταν ένας άνθρωπος μεγάλης ενέργειας, εξαιρετικά φιλόδοξος ως προς τη στρατιωτική τέχνη και είχε μεγάλη επιτυχία τους πολέμους του. Του αναγνωρίζει επίσης πνευματικά και σωματικά προσόντα, τη στέρεη αποφασιστικότητά του (ό,τι αποφάσιζε το πραγματοποιούσε και φιλοδοξούσε να κυριαρχήσει σ’ όλο τον κόσμο), τη γλυκύτητα της ιδιοσυγκρασίας του, τη μεγάλη δημοτικότητά του, τη γενναιοδωρία του και την αγάπη του για τις καλές τέχνες, τις σπουδές και τις μελέτες.2
Ο παγανιστής Βίκτωρ Αυρήλιος Σέξτος γράφει ότι ο Κων/νος ήταν ευχάριστος σε πολλά θέματα και ότι με τη βοήθεια αυστηρότατων νόμων ήλεγχε τους κακόβουλους μηνυτές και συκοφάντες, υποστήριξε τις καλές τέχνες, ιδιαίτερα τις σπουδές της λογοτεχνίας και ο ίδιος διάβασε, έγραψε, περιποιήθηκε και άκουσε τις πρεσβείες και τα παράπονα των επαρχιών.3
Ο εθνικός Λιβάνιος τον αποκαλεί μεγάλον αυτοκράτορα.4
Αφού οι εχθροί του «θεσπέσιου Αυτοκράτορα», όπως τον αποκαλεί ο σοφότατος Κων/νος Οικονόμος, ο εξ Οικονόμων,5 εκφράζονται με τόσο κολακευτικούς λόγους, εύκολα γίνεται αντιληπτό πως και οι φίλοι του θα είναι πολύ εκδηλωτικοί για το άτομό του. Και έτσι πράγματι συμβαίνει:
Ο Λακτάντιος γράφει ότι ο Διοκλητιανός είχε προβλέψει για το νεαρό Κων/νο: «Ο νεαρός αυτός άνδρας υπόσχεται να είναι ηπιότερος και πιο φιλεύσπλαχνος από τον πατέρα του». Ο ίδιος ιστορικός, που γνώρισε και έζησε από κοντά τον Κων/νο, μας πληροφορεί ότι ως νέος χαρακτηριζόταν από τις σωστές ηθικές συνήθειες και ότι ήταν ένας άνδρας πολύ μεγάλης αξίας, αντάξιος του αξιώματος του καίσαρα. Επισημαίνει ακόμα τη διακεκριμένη κοσμιότητα της παρουσίας του, τη μεγάλη προσοχή του σε όλα τα στρατιωτικά καθήκοντα, την ενάρετη συμπεριφορά του και τη μοναδική προσήνειά του, που τον είχαν καταστήσει προσφιλή στα στρατεύματα και φίλο κάθε ατόμου.6
Αλλά τις περισσότερες πληροφορίες για το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του Κων/νου έχουμε από τον επίσκοπο Καισαρείας Ευσέβιο Παμφίλου, που ήταν φίλος και ο κυριότερος βιογράφος του. Από αυτόν λοιπόν, τον πιο σημαντικό συγγραφέα της εποχής του, αντλούμε τα εξής:
Πληροφορούμαστε για την ανεξικακία του Κων/νου, για την αγάπη του για τους ανθρώπους, για την επικοινωνία του μαζί τους, για το πάθος του να τους οδηγήσει στη θεοσέβεια και την απόκτηση ειρηνικού φρονήματος.7 Μερικούς που εκτραχύνθηκαν εναντίον του, τους συμπεριφέρθηκε με ανεξικακία και τους συμβούλευσε ήρεμα και με πραότητα να φρονιμέψουν και να μη στασιάζουν.8
Πράγματι, την ανεξικακία και την ανεκτικότητα του Κων/νου επιβεβαιώνει η στάση και η συμπεριφορά του ιδίου προς τους Δονατιστές, τους Αρειανούς, το Μαξιμιανό, το Λικίνιο κ.ά. Τις αρετές του αυτές επιβεβαιώνει ακόμα και το γεγονός ότι, κατακτώντας τη Ρώμη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, δεν προέβη σε αντεκδικήσεις, που του ζήτησαν οι εχθροί του Μαξέντιου. Ήταν τόσο πολύ ανεκτικός, ώστε κατηγορήθηκε ότι δεν τιμωρεί τα εγκλήματα με τις αρμόζουσες ποινικές ρήτρες τους.9
Υπάκουε στις εντολές της χριστιανικής θρησκείας, προσέχοντας ιδιαίτερα την αρετή της αγνότητας.
Αγωνιώντας να βελτιώσει ηθικά το επίπεδο των υπηκόων του, παρείχε συμβουλές για την ομόνοια και πολλές αρετές, καθώς και για την αποφυγή της πλεονεξίας και της παρενόχλησης των άλλων, που μαρτυρούν για τη χριστιανική συνείδησή του.
Στην Οικουμενική Σύνοδο συχνά αναλάμβανε το ρόλο του πράου ειρηνοποιού μεταξύ των πατέρων που διαφωνούσαν έντονα.10
Είχε προαγάγει τόσο πολύ την ψυχή του στη λογική σύνεση, ώστε μέχρι αυτού του θανάτου του να συντάσσει κανονικά πραγματείες, να εξέρχεται κανονικά και να προσφέρει στους ακροατές τις θεοπρεπείς διδαχές, να νομοθετεί κανονικά, τόσο σε πολιτικά, όσο και σε στρατιωτικά θέματα κα ινα επινοεί όλα τα μέσα, τα οποία συντελούν στην ευημερία του ανθρώπινου γένους. Είναι δε άξιο μνείας ότι, ενώ πλησίαζε προς το θάνατο, εξεφώνησε επικήδειο λόγο ενώπιον του συνήθους ακροατηρίου, με το οποίο ανέπτυξε αναλυτικά το θέμα περί αθανασίας της ψυχής…11
Περνούσε άυπνες νύχτες, για να εφοδιάζει το νου του με θεία γνώση, και ένα μεγάλο μέρος του χρόνου του το ανάλωνε στη σύνθεση ομιλιών, πολλές από τις οποίες εξεφώνησε στο κοινό.12
Ο Ευμένιος στους διάφορους πανηγυρικούς του γράφει ότι έχει κληρονομήσει τη δύναμη του πατέρα του, το θάρρος, την προσωπική εμφάνιση, την ευσέβεια.13 Ότι παρουσιάζει χαρακτηριστική σύνεση, που μοιάζει με του πατέρα του, και ότι κανείς δεν ήταν συγκρίσιμος με αυτόν στη χάρη και την ομορφιά του.14 Και ότι από την κληρονομιά και τη μοίρα του δεν μπορεί να είναι κακός.15
Ο Ναζάριος στον πανηγυρικό του λόγο επισημαίνει την ευσπλαχνία του.16 Και αυτή πράγματι επιβεβαιώνει από το γεγονός ότι μετά τη νίκη του στη Μουλβία Γέφυρα απαγόρευσε τις αντεκδικήσεις στη Ρώμη, που απαιτούσαν επίμονα οι αδικημένοι του παλαιού καθεστώτος.
Ο Μαλάλας (6ος αιώνας μ. Χ.) γράφει για τον Κων/νο: «Ην δε μακρός, πυρρός, μεγαλόψυχος, ήσυχος, θεοφιλής».17
Ο Ιωάννης ο Αντιοχεύς (7ος αιώνας μ. Χ.) γράφει για τον Κων/νο ότι δεν είναι εύκολο να πει κανείς πόσες είναι οι ψυχικές και σωματικές αρετές του και η δόξα από τις νίκες στους πολέμους του για καθυπόταξη των Σκυθών χάρη στη στρατηγική επιστήμη του, αλλά και η ενασχόληση του με θέματα παιδείας και συγγραφή λόγων. Και καταλήγει: «Δίκαιον γε μην απάντων έρωτα θηρώμενος ετύγχανε της σπουδής, τω δεξιώ τε της φύσεως και περί τας δωρεάς δαψιλεί».18
«Ου γαρ ράδιον ειπείν οπόσαι της ψυχής τε και του σώματος διέλαμπον αρεταί τον άνδρα, την εκ των πολεμικών δόξαν μεταδιώκοντα, και παρά τας μάχας τύχη τε ομού δεξιωτάτη και των στρατηγικών επιστήμη ου μείονι χρώμενον. Ου γαρ εν τοις εμφυλίοις πολέμοις μόνοις περιήν των εναντίων, αλλά και μετά τούτους Σκύθαις πολλάκις προσπολεμήσας υποκύψαι τούτους ηνάγκασεν, ες τε σπουδών αίτησιν καταφυγείν. Ων μεταδούς και ουκ αποχρησάμενος τοις προτερήμασι, μεγίστας παρά τοις βαρβάροις έθνεσι δικαιοσύνης τε και ισχύος μνήμας απέλιπεν. Έχαιρε δε ανέκαθεν ελευθερίοις μαθήμασι και εν επαίνω παιδείαν εποιείτο και λόγους».
Το πορτρέτο του Κων/νου δίνει πληρέστερα ο χρονογράφος Άγιος Θεοφάνης (8ος αιώνας): «Ην δε ο ανήρ εις τα πάντα λαμπρός, δι’ ανδρείαν ψυχής, δι’ οξύτητα νοός, δι’ ευπαιδευσίαν λόγων, δια δικαιοσύνης ορθότητα, δι’ ευεργεσίας ετοιμότητα, δι’ αξιοπρέπειαν όψεως, δια την εν πολέμοις ανδρείαν και ευτυχίαν, εν τοις βαρβαρικοίς μέγας, εν τοις εμφυλίοις αήττητος, εν τη πίστει στερρός και ασάλευτος».19
«Ο βασιλιάς Κων/νος επισκίασε με την αρετή, την καλοσύνη και τις επιτυχίες του, όλους όσους βασίλευσαν πριν από εκείνον, γράφει ο Πραξαγόρας, παρότι ήταν εθνικός στο θρήσκευμα», επισημαίνει ο Μέγας Φώτιος στη Μυριόβιβλό του».20
Προσθέτοντας στο μακρύ και ανεξάντλητο κατάλογο των γνωρισμάτων της προσωπικότητας και του χαρακτήρα του Κων/νου και όσα σχετικά αναφέρονται στα κείμενα των χριστιανών συγγραφέων Σωκράτους, Σωζομενού, Θεοδώρητου, Ευάγριου, Κεδρηνού και των άλλων χρονικογράφων εκείνων των χρόνων, μπορούμε να δώσουμε το πορτρέτο του μεγάλου αυτοκράτορα ως εξής:
Ύψος άνω του μέσου, ευρείς ώμοι και σώμα σφριγηλό, αθλητικό και μεγαλοπρεπές παράστημα, εμφάνιση ωραία και εντυπωσιακή, διαπεραστικό μάτι («μάτια λιονταριού» γράφει ο Κεδρηνός), ελαφρώς αέτεια μύτη, έκφραση φωτεινή και χαρούμενη, μεγάλη σωματική δύναμη και φυσικές δεξιότητες πολλές. Μεγαλοπρέπεια στην εμφάνιση του προσώπου του, που επιβεβαιώνεται και από τις εικόνες του πάνω στα νομίσματα και από τα αγάλματά του.
Εμφανέστατα γνωρίσματά του η γλυκύτητα του χαρακτήρα, η προσήνεια, η μειλιχιότητα, η ευγένεια. Γινόταν προσφιλής σε καθέναν που τον πλησίαζε. Με ικανότητα για μόνιμους αι θερμούς φιλικούς δεσμούς.
Διέθετε ανθρωπιά, σύνεση, καλοκαγαθία, ανεκτικότητα, ελευθεροφροσύνη, ηπιότητα, υπομονή, γενναιοδωρία αυταπόδεικτη από τις μεγάλες παροχές προς το στρατό και το λαό, πνεύμα δικαιοσύνης, εγκράτεια σ’ ολόκληρη τη ζωή του, μετριοπάθεια στη διαχείριση της απόλυτης δυνάμεώς του. Φιλεύσπλαχνος ακόμα και προς τους εχθρικούς στρατιώτες.
Ήταν ένα πρόσωπο ιδιαίτερα δραστήριο και ακαταπόνητο, θαρραλέο και δυναμικό, άλλ’ όχι σκληρό. Με μεγάλη δραστηριότητα από την πρώιμη νεότητά του, διοικητική ικανότητα, πολιτική οξυδέρκεια, στρατιωτική ιδιοφυία, θάρρος, πολεμική ανδρεία, αυξημένο αίσθημα καθήκοντος, μεγαλοψυχία και απτόητο πνεύμα, που το μεταβίβαζε και στα στρατεύματά του. Με ικανότητα σύλληψης και εκτέλεσης των τολμηρότερων σχεδίων, δίχως να επηρεάζεται από προκαταλήψεις και τις φωνές του πλήθους. Με ταχύτητα στη δράση του.
Υπήρξε ακόμα σοφός νομοθέτης, που κατέλιπε μέγα νομοθετικό έργο, βαθύτατα πιστός χριστιανός. Με εκτίμηση στην αξία των σπουδών, στις επιστήμες, στις τέχνες και, προπαντός, στη λογοτεχνία. Με πολυμάθεια και πνευματική καλλιέργεια, όπως εμφανίζεται μέσα από τους λόγους και τις επιστολές του.
Έτρεφε μεγάλη εμπιστοσύνη στον πατέρα του, ανεξάντλητη αγάπη και στοργή για την ευσεβέστατη και βασανισμένη μητέρα του. Υπήρξε πιστός ως σύζυγος και στοργικός ως πατέρας επτά παιδιών, παρότι έχει αφήσει πίσω του ένα πελώριο αίνιγμα για την τύχη της συζύγου και του μεγάλου του γυιού.
Οι ψυχικές αρετές του είχαν φτάσει στο άκρον της ανθρώπινης τελειώσεως. Διέπρεπε σε όλα τα καλά, καθ’ υπερβολήν μάλιστα στη φιλανθρωπία, πράγμα το οποίον από πολλούς εθεωρείτο μεμπτό. Και πότε – πότε κάποιοι υποκριτές και μονάχα κατ’ όνομα χριστιανοί τον οδηγούσαν και τον εξέθεταν στα μάτια του λαού.21 Και αυτό το τελευταίο, εξογκωμένο καταλλήλως από τους εχθρούς του χρησιμοποιήθηκε να στηθεί μια από τις λίγες κατηγορίες που του αποδίδουν, και για την οποία θα γίνει λόγος στο οικείο κεφάλαιο.*
*Για τις αρετές του κάνουν λόγο και οι ιστορικοί των νεότερων χρόνων. Γράφει ο Schaff: «Ο ηθικός χαρακτήρας του δεν ήταν χωρίς ευγενή γνωρίσματα, μεταξύ των οποίων μια αγνότητα σπάνια για την εποχή και μια ελευθεροφροσύνη και μια ευεργεσία, που συνόρευε με τη σπατάλη». Ο ίδιος σ’ άλλο σημείο του βιβλίου του: «Όλες οι χριστιανικές εκθέσεις μιλούν για την εγκράτειά του».
Υποσημειώσεις.
1. Ιουλιανού, πανηγυρικός λόγος προς Κωνστάντιο, άπαντα Ιουλιανού, εκδόσεις κάκτος, τόμος 1, σελ. 61- 63.
2. Ευτρ. Breviarium, 10, 5-7.
3. Βίκτωρ Αυρήλ. Επιτ. 41, 14.
4. Λιβάνιος «Υπέρ των ελληνικών ναών», Θύραθεν επιλογή, 1998, σελ. 71, 101, 103.
5. Οικονόμου Κ.: Τα διασωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα, τόμος Γ’, σελ. 205.
6. Λακτ. Περί θαν. Διωκτ. 18.
7. Ευς. Β. Κ. Γ’. 59.
8. Ευσ’. Β. Κ. Λόγος 1, κεφ. 45.
9. Β. Κ. βιβλ. 4, κεφ. 31.
10. Ευσ’. Β. Κ. Γ’. 13.
11. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 4, κεφ. 55.
12. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 4 κεφ. 29.
13. Ευμέν. Πανηγ. 4.
14. Ευμέν. Πανηγ. 17.
15. Ευμέν. Πανηγ. 14.
16. Ναζάρ. Πανηγ. 21.
17. Ιω. Μαλάλα «χρονογραφία», βιβλ. 7 έκδοση 2001, σελ. 251.
18. Ιωάνν. Αντιοχ. Exc. De virt, Index of /P. G. m/ P. G. – Migne/john of Antioch – P. G. 77, 132.
19. Θεοφάνους χρονογραφία, σελ. 96.
20. Φωτίου, βιβλιοθήκη, εκδόσεις Κανάκη 2000, σελ. 117.
21. Ευσ’. Β. Κ. Δ’ 54.
Από το βιβλίο: Μέγας Κωνσταντίνος : Κατηγορίες και αλήθεια, του Κωνσταντίνου Καραστάθη. Αθήναι, Απρίλιος του 2012 Εκδόσεις «ΑΘΩΣ».
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
