Υπογράμμισε από την εποχή της αλώσεως της Κων/πόλεως τη μαρτυρία του ιστορικού της αλώσεως Μιχαήλ Δούκα «Τας δε βίβλους απάσας, υπέρ αριθμόν υπερβαινούσας, ταις αμάξαις φορτηγώσαντες απανταχού εν τη δύσει διέσπειραν. Ενός νομίσματος δέκα βίβλοι, επιπράσκοντο Αριστοτελικοί, Πλατωνικοί, Θεολογικοί και παν άλλο είδος βιβλίου, ευαγγέλια μετά κόσμου παντοίου υπέρ μέτρον ανασπώντες τον χρυσόν και τον άργυρον, άλλ’ επώλουν, άλλ’ έρριπτον. Τας εικόνας απάσας πυρί παρεδίδουν, συν τη αναφθείση φλογί κρέας εψώντες ήσθιον». Δηλαδή όλα τα μεγάλα βιβλία, πάρα πολλά τον αριθμό, αφού φόρτωσαν στα πλοία, έκαναν να ταξιδεύσουν και να διασκορπισθούν σ’ ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Μ’ ένα νόμισμα αγοράζονταν, δέκα βιβλία του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα, ή εκκλησιαστικά και κάθε είδους βιβλίων. Από τα ευαγγέλια που είχαν βαρύτιμα κοσμήματα, αφού αφαιρούσαν το χρυσό και το ασήμι, άλλα πωλούσαν και άλλα τα πετούσαν. Και όλες τις άγιες εικόνες τις έρριχναν στη φωτιά και με τη φλόγα που ξεπεταγόταν έψηναν κρέατα και έτρωγαν (Μιχ. Δούκα, το χρονικό της αλώσεως, σελ. 186). Θα πρέπει να συμπεράνεις πως από την άλωση θ’ άρχισαν και οι πρώτες ενέργειες – υπηρεσίες του αδιαμόρφωτου ακόμα κρυφού σχολειού και των εργατών του: να αποσπάσουν για να γλυτώσουν και να κρύψουν για να διαφυλάξουν κώδικες, χειρόγραφα, βιβλία – συγγράμματα των αρχαίων ελλήνων κλασσικών, των κειμένων της αγίας γραφής και των πατέρων της εκκλησίας.
Σύνδεσε τώρα και την παραπάνω μαρτυρία με τη μαρτυρία – κραυγή του Γεωργίου Σχολάριου, του πρώτου μετά την άλωση πατριάρχου: «κινδυνεύομεν μη μόνον σοφίας στερηθήναι και μαθημάτων, αλλά και την φωνήν ημών αγνοήσαι». Δηλαδή διατρέχουμε το μεγάλο κίνδυνο όχι μόνο να χάσουμε τις γνώσεις και τα μαθήματά μας, αλλά να ξεμάθουμε και τη γλώσσα μας. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Ι, σελ. 368. Τον κίνδυνο βέβαια δεν πιστεύεις να τον διέτρεξαν από την αδιαφορία των ελλήνων, αλλά από την περιφρόνηση, την άρνηση και δίωξη του τούρκου κατακτητή.
Πρόσθεσε και τις μαρτυρίες του Μιχαήλ Αποστόλη: «Της Ελλάδος απάσης κινδυνευούσης αποβαλείν και γλώτταν αυτήν» δηλαδή ολόκληρη η Ελλάδα διατρέχει τον κίνδυνον να ξεμάθει και τη γλώσσα την Ελληνική˙ και του Ιταλού φιλέλληνα Φραγκίσκου Φίλελφου «η Ελλάς ποτέ πάμπαν εβαρβαρώθη» δηλαδή η Ελλάδα έγινε εντελώς βάρβαρη Ιστορία του Ελληνικού έθνους, τ. Ι, σελ. 368 και οπωσδήποτε ο χαρακτηρισμός «εβαρβαρώθη» αναφέρεται στην παιδεία και στη μόρφωση των υποδούλων.
Μην παρατρέξεις και την κρίση του Αντωνίου Επάρχου: «μηδεμίαν ή μικράν όλως ορώντες καταβάλλεσθαι φροντίδα περί τα γράμματα τους Έλληνας δια την ξυμβάσαν τω γένει καταστροφήν αποπνιγόμεθα πάνυ χαλεπώς» δηλαδή ούτε τη παραμικρή φροντίδα για γράμματα βλέποντας να μην έχουν οι Έλληνες εξαιτίας της καταστροφής που βρήκε το γένος μας χανόμαστε εντελώς σαν να πνιγόμαστε. Και θα μελαγχολήσεις με την μαρτυρία – ομολογία του πρωτοπόρου δημοτικιστή Νικολάου Σοφιανού που έγραφε το 1544: «Δια την μακράν και πικροτάτην δουλοσύνην το ημέτερον γένος εξέπεσε και ουδέ καν αναθυμάται την προκοπήν… μόλις ευρίσκεται τώρα διδάσκαλος, όπου νάναι ικανός να διδάσκει τους νέους» ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Ι, σελ. 368.
Ακόμα και στο πατριαρχείο Κων/πόλεως παρόλα τα προνόμια αισθάνεσαι το πνευματικό – παιδευτικό σκοτάδι κυρίαρχο, καθώς διαβάζεις σε επιστολή του πρωτονοτάριου του πατριαρχείου Θεοδοσίου Ζυγομαλά στο Γερμανικό MARTIN GRUSIUS: «ορώ δε νυν μετοικήσαντα πάντα τα αγαθά από των Ελληνικών τόπων… ήτε σοφία και αι των μαθημάτων επιστήμαι, αι τέχναι αι άρισται, η παίδευσις και ο λοιπός των χαρίτων χορός˙ ελληνικών δε χαρίτων το κλέος βαρύς ώλεσεν αιών». Δηλαδή τώρα το βλέπω πως έφυγαν από τους Ελληνικούς τόπους όλα τα καλά… και μάλιστα η σοφία, οι επιστήμες, οι καλές τέχνες, η μόρφωση και όσες απασχολήσεις σχετικές με τις χαρές του πνεύματος. Η δόξα των Ελληνικών γραμμάτων αφάνισε η βαρειά εποχή που ζούμε. Ιστορία του ελληνικού έθνους τόμ. Ι, σελ. 368.
Έχεις να σημειώσεις και τη σπαρακτική έκκληση του Μελετίου Πηγά – τον 16ο αιώνα – προς τον τσάρο της Ρωσίας: «κατάστησον παρά σοι βασιλεύ φροντιστήριον μαθημάτων Ελληνικών ζώπυρον της σοφίας της ιεράς ότι παρ’ ημίν εκ βάθρων κινδυνεύει αφανισθήναι η της σοφίας πηγή»! Δηλαδή να συγκροτήσεις βασιλιά στο βασίλειόν σου φροντιστήριο = σπουδαστήριο Ελληνικών μαθημάτων για να κρατηθεί ζωντανή η ιερή σοφία, γιατί στην Ελλάδα μας κινδυνεύει να εξαφανιστεί κάθε πηγή της σοφίας. Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Ι, σελ. 376. Και αναρωτιέσαι: γιατί ποτέ πριν από το 1453 δεν ζήτησαν φώτα παιδείας οι Έλληνες από το εξωτερικό; Και γιατί ζητούν τώρα; Πιθανώτατα γιατί δεν υπάρχουν στην Ελλάδα. Και δεν υπάρχουν από τότε που ο τούρκος κυριάρχησε˙ από τότε τίποτα δε φαίνεται ν’ ανθίζει. Την ίδια κατάσταση θρηνεί με στίχους και ο μητροπολίτης Μυρέων Ματθαίος το 17ον αιώνα:
Πού είν’ τα σπουδαστήρια
κι η γνώσις των γραμμάτων
και της σοφίας η πηγή;
Διαβάζοντας συναντάς την πληροφορία πως το τυπογραφείο Νικοδήμου Μεταξά στην Κων/πολη, την εποχή της πατριαρχείας του Κυρίλλου Λούκαρι, ύστερα από ύπουλες συκοφαντικές καταγγελίες Ιησουϊτών ότι είναι χυτήριο και δουλεύει να ξεσηκώσει τους ραγιάδες, το κατέστρεψαν οι Γενίτσαροι το 1626 και έρριξαν τα στοιχεία και το πιεστήριο στη θάλασσα. Επανάληψη έχεις – όπως παραδίδει ο Άγγλος WALSH, ιερέας της Αγγλικής πρεσβείας στην Κων/πολη – τον Απρίλιο του 1821: Τούρκοι Γενίτσαροι, στρατιώτες και όχλος «εισόρμησαν στο τυπογραφείο του πατριαρχείου. Χτυπούσαν με τσεκούρια τις μηχανές και γέμιζαν τις τσέπες τους με τυπογραφικά στοιχεία… Ανάμεσα στα αντικείμενα της τουρκικής λεηλασίας που ακολούθησε τον ξεσηκωμό ήταν και οι βιβλιοθήκες των Φαναριωτών. Οι τούρκοι αγνοώντας την αξία τους, πουλούσαν τα βιβλία με την οκά στους εβραίους». Κυρ. Σιμόπουλου, πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του 21, σελ. 126, 132.
Ευνοϊκότερη κατάσταση για την παιδεία βρίσκεις στις Φραγκοκρατούμενες περιοχές. Στη Χίο λ.χ. «η φιλοπρόοδη διάθεση των κατοίκων ήταν τόση, ώστε κατά το 1546 κατά τη μαρτυρία του Γάλλου περιηγητή Ιωάννου Σερνώ οι Χιώτες άρχοντες εσχεδίαζαν να ιδρύσουν στο νησί πανεπιστήμιο. Είχε μάλιστα θεμελιωθεί και το κτίριο, άλλ’ οι επιδρομές και η κατάκτηση από τους τούρκους το 1566 εματαίωσαν το σχέδιο». Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμ. Ι, σελ. 372.
Η Κρήτη έχει να σου παρουσιάσει μέχρι το 1669 έργα ζηλευτά, που εφάμιλλό τους δε βρίσκεις ούτε ένα σ’ ολόκληρη την τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, ενώ μετά το 1669 σταματάει. Ίσως να προτείνονταν κι άλλες εξηγήσεις, μα πειστικότερη θα θεωρούσες αυτή, πως η τουρκοκρατούμενη Ελλάδα δέχτηκε κατάκαρδα την πιο τρομερή πληγή – την στέρηση της παιδείας – πληγή που δε δέχτηκε τόσο βαθειά η φραγκοκρατούμενη Ελλάδα των παραλίων και των νησιών. Κοντολογής, όλες οι μαρτυρίες για την κατάσταση της παιδείας των υποδούλων Ελλήνων την εποχή της τουρκοκρατίας συνηγορούν «υπέρ» για την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού.
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
