Αναφέρθηκαν μέχρι τώρα οι γνώμες των ιστορικών Διονυσίου Κόκκινου και Αποστ. Βακαλόπουλου (σελ. 108 – 109) που δέχονται ιστορική αλήθεια την ύπαρξη του κρυφού σχολειού. Μπορείς να προσθέσεις και τη γνώμη του Θ. Φωτεινόπουλου: «Η έκφρασις κρυφό σχολειό χρησιμοποιείται δια τον χαρακτηρισμόν της εκπαιδεύσεως του υποδούλου Ελληνισμού κατά τους δύο πρώτους αιώνας της τουρκοκρατίας. Αντιμετώπιζαν καθημερινώς το αγωνιώδες πρόβλημα της διασώσεως ζωής και τιμής αυτών και των οικείων των και ιδιαιτέρως της διασφαλίσεως των τέκνων των έναντι των αρπακτικών διαθέσεων των τυράννων των. Οι υπόδουλοι δεν ήτο δυνατόν να αποτολμήσουν συγκεντρώσεις επί το αυτό δια να συσκεφθούν περί ιδρύσεων σχολείων, όταν μάλιστα εις τους δρόμους παραμόνευε ο γενίτσαρος… Καταφύγιον η εκκλησία, κατά τας νυκτερινάς ώρας δια τον φόβον αρπαγής… Την εν κρυπτώ λειτουργίαν των σχολείων επέβαλε και η προνοητική σκέψις ότι η προβολή του έργου των εις τα όμματα των τούρκων ηδύνατο να θεωρηθή πρόκλησις και να προκαλέση βιαίας αντιδράσεις. Μεγάλη παιδαγωγική εγκυκλοπαίδεια, τόμ. 3ος σελ. 523. Κατά τον Κ. Βοβολίνη: «Σχολεία του γένους κατέστησαν όλαι αι ελληνικαί εκκλησίαι και τα μοναστήρια. Τα μαθήματα εδίδοντο σχεδόν πάντοτε κατά την νύκτα και κρυφά δια τον φόβον κατακτητών…. Ελληνική σχολή ελειτούργει και εις Κασαμπάν της Μ. Ασίας, όπου καθ’ όλην την από 1625 μέχρι 1850 περίοδον οι μαθηταί εδιδάσκοντο υπό την προστασίαν του νάρθηκος και το φως του φεγγαριού… εμάνθαναν δε ούτοι γραφήν επί της άμμου δι’ έλλειψιν πλακών… σουλτανικόν φιρμάνιον του έτους 1653 προς τον καδή της επαρχίας Μαγνησίας εφιστά την προσοχήν των ραγιάδων δια τα θρησκευτικά καθήκοντα να τελώνται πάντοτε χαμηλή τη φωνή» Κ. Βοβολίνη, η εκκλησία εις τον αγώνα της ελευθερίας, σελ. 46.
Πρόσθεσε και τη γνώμή του καθηγητή Ν. Τωμαδάκη: «Την παιδείαν όμως δεν άφινεν ελευθέραν ο κατακτητής, το μεν δια της στερήσεως των μέσων συντηρήσεως των σχολείων, το δε δια του περιορισμού αυτής. Η δουλεία εσμίκρυνε τον αριθμόν των εγγραμμάτων, κατέστησε σπάνια τα χειρόγραφα, αραιά τα βιβλία, ακριβά τα μέσα σπουδών, κατέρριψε το επίπεδον της αρχαιογνωσίας, η οποία ήτο η κλεις της γνώσεως του αρχαίου κόσμου, εμάρανε το φιλόσοφον πνεύμα, δια του οποίου θα ενεβαθύνομεν εις τας ουσίας, πέραν των εξωτερικών φαινομένων. Είναι αληθές ότι η εκκλησία συνετήρησε τα στοιχειώδη σχολεία δια να παρασκευάζη τους ιδίους της λειτουργούς και ψάλτας. Αλλά πέραν αυτού εκάλυψε δια του μανδύου των ιεροσπουδαστηρίων την κοσμικήν παίδευσιν, την οποίαν παρείχεν εις τους τροφίμους των διαφόρων σχολών, παίδευσιν εις τα γράμματα και αυτάς τας θετικάς επιστήμας, εισηγηταί των οποίων εγίνοντο και υποστηρικταί οι εγγράμματοι κληρικοί. Από την πρωτόγονον εκείνην βαθμίδα του κρυφού σχολειού, το οποίον ελειτούργει εις τους νάρθηκας των εκκλησιών, εφθάσαμεν εις την Αθωνιάδα, μεγάλην του γένους σχολήν και τα γυμνάσια της Χίου, Σμύρνης, Κυδωνιών κλπ.
(Εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν ΗΛΙΟΣ, τόμος ΕΛΛΑΣ σελ. 1084).
Και άλλοι καθηγητές παν/μίου αποδέχονται την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού. Κατά τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο: «Η δευτέρα μεγάλη ιστορική τραγωδία των Ελλήνων ήτο η πτώσις της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Το 1821 απετέλεσε την απαρχήν της καθάρσεως των ελλήνων από την δευτέραν ιστορικήν των τραγωδίαν. Ο Δούρειος ίππος δια την κάθαρσιν αυτήν ήτο η ορθοδοξία, αι κοινότητες, το κρυφό σχολειό και ο εμπορικός στόλος των υποδούλων» επιστημονική επετηρίς Φιλοσοφικής σχολής Παν/μίου Αθηνών, 1967, σελ. 200.
Κατά τον καθηγητή Γ. Κόλλια: «Ο ναός του χωριού και η μονή της περιοχής στεγάζουν το κρυφό σχολειό, όπου ο παπάς και ο καλόγερος των γραμμάτων και της θρησκείας» επιστημονική επετηρίς φιλοσοφικής σχολής Παν/μίου Αθηνών 1968, σελ. 93. Και κατά τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο: «Εις την υπόδουλον Ελλάδα το ιερατείον ήτο λαϊκόν με ολίγα κολυβογράμματα, αλλά και με σύνοικον την πενίαν και τον κοπετόν των υπολοίπων ραγιάδων. Τούτο το φαινομενικώς μικράς σημασίας γεγονός υπήρξεν ουδέν ολιγώτερον αποτην επιβίωσιν του έθνους. Το ιερατείον τούτο εδίδασκε εις τους Ελληνόπαιδας του κρυφού σχολειού και εις τον λοιπόν ποίμνιον την απέραντον πίστιν εις την θρησκείαν του Χριστού» επιστημονική επετηρίς φιλοσοφικής σχολής Παν/μίου Αθηνών, 1967, σελ. 186.
Και Ακαδημαϊκοί – επιστήμονες αποδέχονται την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού. Κατά τον Ν. Λούρον: «Ακόμη και στην ερειπωμένη Ελληνική γη δεν έπαυσε το πνεύμα να ξετρυπώνει απρόοπτα μέσα από το κρυφό σχολειό και τη σπηλιά της εκκλησίας» Λόγος της 23/4/1968 στην Ακαδημία Αθηνών. Και κατά τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο: «Κι αν ακόμα είχε καταδεχτεί να του μιλούν για το μοναδικό στην παγκόσμια ιστορία φαινόμενο του κρυφού σχολειού δεν θα καταλάβαινε τίποτα» Λόγος της 24/3/1964 στην Ακαδημία Αθηνών.
Και από ξένους ιστορικούς έχεις κρίσεις σύμφωνα με τις οποίες, το κρυφό σχολειό αποτελεί ιστορική αλήθεια όπως λ.χ. του TH. GORDON: «Ένα απλό διάταγμα του σουλτάνου έφθανε ή να καταστρέψει τους δασκάλους και τους κεφαλαιοκράτες της Ελλάδος, να κλείσει τα φροντιστήρια, όπου καλλιεργούσαν την παιδεία και να καταργήσει όλα τα τοπικά προνόμια». TH. GORDON, Ιστορία της Ελληνικής επαναστάσεως τόμ. Α’ σελ. 2. Και κατά τον Κ.Μ. Γουντχάουζ: «Από καιρό σε καιρό ένας τούρκος διοικητής, πιο οξυδερκής ή πιο φανατικός από τους άλλους αντιλαμβανόταν τον κίνδυνο της παιδείας. Τότε για κάποιο χρονικό διάστημα επιβαλλόταν μια τοπική απαγόρευση στα σχολεία και τους ιερωμένους που τα διηύθυναν. Όταν τούτο συνέβαινε, οργανώνονταν, όπως λέει η παράδοση, κρυφά σχολειά την νύχτα». C. M. WOODHOUSE, Ο πόλεμος της ελληνικής ανεξαρτησίας, σελ. 43.
Τέλος και πολλοί σύγχρονοι ερευνητές – μελετητές αποδέχονται την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού, όπως λ.χ. ο Τ. Γριτσόπουλος: «Από τα σπλάχνα αυτού του χώρου (του κρυφού σχολειού της μονής Φιλοσόφου) προεβλήθη κάποτε εις δυσκόλους καιρούς η μεγαλυτέρα εθνική αντίστασις που γνωρίζει η ιστορία, δια να κρατηθούν όρθια τα όσια και τα ιερά του έθνους, η πίστις εις τον Θεόν, τον άνθρωπον και τας ηθικάς αξίας» (Τ. Γριτσοπούλου, μονή φιλοσόφου, σελ. 8.
Κοντολογής: το κρυφό σχολειό δεν μπορείς να το θεωρήσεις μύθο, μα ιστορική αλήθεια˙ εύκολα μπορείς να παραμερίσεις τα επιχειρήματα των αμφισβητιών και αρνητών του, οι οποίοι δυσκολευόμενοι να εξηγήσουν τους ποικίλους διωγμούς των υποδούλων σχετικά και με την παιδεία, κάνουν λόγο για φανερά σχολεία «στα πλαίσια της δουλείας βέβαια» χωρίς να διασαφηνίζουν περισσότερο τα πλαίσια της δουλείας… συνηγορεί για την ιστορική αλήθεια καθολική άγραφη λαϊκή παράδοση αιώνων και όχι ενός προσώπου άποψη. Έχεις να επικαλεστείς πλήθος τοπωνυμιών και παραδόσεων για κρυφά σχολειά με συγκεκριμένους τόπους και κτίσματα, όπως στο νησί Ίος, στο νησάκι της λίμνης των Ιωαννίνων, στη μονή φιλοσόφου Δημητσάνας, στη Μονή Πεντέλης στην Αθήνα, στο μοναστήρι της αγίας Τριάδας στην Τήνο, στη μονή Κορώνης Καρδίτσας, στη Σαμαρίνα, στο Σμόκοβο και στα χωριά του Πηλίου. Έχεις μαρτυρίες σύγχρονες για την παιδεία της τουρκοκρατίας που συνηγορούν για την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού. Συνηγορούν ακόμα η φυγή των λογίων, οι αβυσσαλέες συνθήκες της καθημερινής ζωής των υποδούλων και η διαφορά παιδείας στις Φραγκοκρατούμενες περιοχές σε σύγκριση με τις τουρκοκρατούμενες περιοχές του Ελληνισμού. Δεχόμενος την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού έχεις σύμφωνη και τη γνώμη κορυφαίων ιστορικών, ερευνητών, μελετητών Ελλήνων και ξένων.
Ακόμα συνηγορεί για την ιστορική αλήθεια του κρυφού σχολειού της τουρκοκρατίας, η ύπαρξη και η δράση κρυφού σχολειού στα μεταγενέστερα χρόνια και στον αιώνα μας ακόμα στη Μακεδονία και στα Δωδεκάνησα, καθώς βρίσκονταν υπό εχθρική κατοχή. Και τελευταία – τελευταία συνηγορεί για την αλήθεια του κρυφού σχολειού της τουρκοκρατίας η διαγωγή των Οθωμανών το Σεπτέμβριο του 1955: χίλιοι (1.000) μαινόμενοι φανατισμένοι τούρκοι ξεχύθηκαν στους δρόμους της Κων/πόλεως και Σμύρνης την νύχτα της 6 Σεπτεμβρίου κατά του Ελληνικού πληθυσμού και όσο κρατούσε η νύχτα 80 Εκκλησίες ρημάχτηκαν και 110 σχολεία καταστράφηκαν. Δεν το βλέπεις σαν συνέχεια του διωγμού της παιδείας στην τουρκοκρατία;
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
