α. Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης (361 – 363 μ. Χ.).
Κανένας χρονικογράφος ή ιστορικός δεν είχε καταγράψει καμιά κατηγορία εναντίον του Κων/νου μέχρι το 361 μ. Χ., που πέθανε ο τελευταίος των γυιών του Κωνστάντιος Β’, όχι μονάχα για τους δύο εν λόγω θανάτους, αλλά και για οποιοδήποτε άλλο θέμα. Πρώτος άρχισε την πολεμική εναντίον του θείου του ο Ιουλιανός ο Παραβάτης το 361 μ. Χ., που αναρρήθηκε στο θρόνο της Αυτοκρατορίας ως τελευταίος επιζών συγγενής του Μεγάλου Κων/νου και κυβέρνησε τις τύχες της για δεκαεπτά μονάχα μήνες. Άλλ’ όταν συνέβησαν αυτά τα τραγικά γεγονότα, ο Ιουλιανός ήταν αγέννητος. Και το 337 μ. Χ. που πέθανε ο Κων/νος, εκείνος ήταν μόλις έξι χρονών. Επομένως έχει αρυσθεί τις πληροφορίες του από τους παγανιστές της εποχής του.
Ο Ιουλιανός, στο απόσπασμα από το «Συμπόσιον» που προαναφέραμε (στο κεφάλαιο περί της θρησκευτικής μεταστροφής του Κων/νου), κατηγορεί τον Κων/νο και τα παιδιά του για θανάτους συγγενών τους προσώπων δίχως ν’ αναφέρει ονόματα. Συγκεκριμένα γράφει: «Οι μικροθεοί, που είναι οι εκδικητές των φόνων, προσπαθούν να πνίξουν και αυτόν και εκείνους, τιμωρώντας τους και για την αθεΐα τους και πολύ περισσότερο επειδή είχαν χύσει αίμα συγγενών τους».1
β. Ο Ευτρόπιος (πέθανε το 414 μ. Χ.), φανατικός παγανιστής, που συνόδεψε τον Ιουλιανό στην εκστρατεία του στην Ανατολή ως γραμματέας του (και αργότερα διετέλεσε και γραμματέας του Ουάλεντος και όχι του Κων/νου, όπως ανακριβώς αναφέρεται σε διάφορες σύγχρονες συγγραφές, αφού έγραψε τα χρονικά του εβδομήντα χρόνια μετά το θάνατο του Κων/νου), αφιερώνει στην Ιστορία του Κων/νου ελάχιστες μονάχα σελίδες του έργου του και για το επίμαχο θέμα του θανάτου του Κρίσπου και της Φαύστας γράφει τούτα μονάχα: «Αλλά εκείνη την ευτυχισμένη περίοδο της ζωής του (του Κων/νου) ένα γεγονός τον απομάκρυνε από τη γνωστή ηπιότητα της ιδιοσυγκρασίας του. Πρώτα θανάτωσε το γυιό του, ένα διακεκριμένο άνθρωπο, ύστερα το γυιό της αδελφής του, ένα συμπαθητικό νέο, ύστερα τη σύζυγό του και ύστερα πολλούς από τους φίλους του».2
γ. Ο Ευνάπιος (345 – 414 μ. Χ.), φανατικός παγανιστής, είναι αυτός που ως ιεροφάντης εμύησε τον Ιουλιανό στα Ελευσίνια μυστήρια,3 έγραψε την ιστορία του 63 χρόνια μετά το θάνατο του Κων/νου, δηλαδή το 400. Είναι ο πρώτος ιστορικός, που αναφέρει «κάποια αιτία θανάτου» της Φαύστας, την απιστία, μια αιτία δηλαδή που έχει αποκλειστεί από όλους τους ιστορικούς, και έναν τρόπο θανάτου, την ασφυξία από τους ατμούς του υπερθερμασμένου λουτρού, που γίνεται παραδεκτός από πολλούς ιστορικούς.
Ο Ευνάπιος στην ιστορία του, που σήμερα είναι χαμένη, αλλά που πρόλαβε ο Ζώσιμος να την ενσωματώσει στη δική του «Νέα Ιστορία», «μένεα πνέων» κατά του Κων/νου, τον θεωρεί υπεύθυνο όλων των δυστυχιών της αυτοκρατορίας! Θα ήταν πράγματι περίεργο, αν αυτός ο παθιασμένος παγανιστής έγραφε έναν καλό λόγο για τον Κων/νο… Άραγε η ιστορία του ότι η Φαύστα πέθανε από ασφυξία, που της προκάλεσαν οι καυτοί ατμοί μέσα στο υπερθερμασμένο λουτρό, είναι αληθινή ή απλά δημιούργημα του μίσους του, ή φημολογία εκείνης της εποχής, αφού, ως γνωστόν, ο λαός συνηθίζει να εκδικείται τους ιθύνοντές του με δυσμενείς και ανυπόστατες φήμες;
Ο Μέγας Φώτιος (9ος αιώνας μ. Χ.) είχε την ευκαιρία να μελετήσει και να κρίνει στο έργο του «Βιβλιοθήκη» ή «Μυριόβιβλος» πολλά από τα βιβλία που γράφηκαν μετά το θάνατο του Μεγάλου Κων/νου και τα οποία σήμερα έχουν χαθεί, μεταξύ των οποίων και την ιστορία του Ευνάπιου. Στα σχόλιά του λοιπόν με αριθμό Κώδικα 77 γράφει: «Ο Ευνάπιος ήταν Σαρδιανός στην καταγωγή, διότι πράγματι πατρίδα του ήταν οι Σάρδεις της Λυδίας. Και καθώς υπήρξε δυσσεβής ως προς τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις, αφού πίστευε στη θρησκεία των εθνικών, διασύρει όσους τίμησαν το βασιλικό θρόνο με την ευσέβειά τους, υβρίζοντάς τους χυδαία και με κάθε τρόπο, ιδιαίτερα βέβαια το Μέγα Κων/νο. Εξαίρει, αντίθετα, τους ασεβείς, και, περισσότερο απ’ όλους, τον Ιουλιανό τον Παραβάτη. Και σχεδόν μπορεί να πει κανείς ότι η Ιστορία του εκπονήθηκε με σκοπό να αποτελέσει εγκώμιο εκείνου». Και παρακάτω προσθέτει: «Συνέγραψε δύο πραγματείες, οι οποίες περιέχουν την ίδια ιστορία, την πρώτη και τη δεύτερη. Και στη μεν πρώτη αποδύεται σε σφοδρή επίθεση βλασφημίας εναντίον της καθαρής πίστεως ημών των χριστιανών και εγκωμιάζει την εθνική δεισιδαιμονία, προσάπτοντας πολλά στους ευσεβείς βασιλείς. Στη δεύτερη, την οποία και επιγράφει νέα έκδοση, περικόπτει κατά πολύ τις ύβρεις και καταφρονητικές εκφράσεις, που εξαπέλυε κατά της αληθινής πίστεως. Και αφού επιχείρησε μια συρραφή των όσων αναφέρει στο υπόλοιπο τμήμα του συγγράμματός του, το επιγράφει, όπως είπαμε, «νέα έκδοση», όπου εξακολουθεί να παρουσιάζει πολλές από τις διαστρεβλώσεις που περιλαμβάνει στην πρώτη έκδοση».4
δ. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος (330 – 395 μ. Χ.), προσωπικός φίλος και στρατιώτης του Ιουλιανού, γράφοντας κατά την περίοδο 383 – 390 για γεγονότα που συνέβησαν στα χρόνια των διαδόχων του Μ. Κων/νου, και αναφέροντας την πόλη Πώλα, διευκρινίζει ότι βρίσκετια «εκεί όπου, λέγεται, ότι ο Κρίσπος, ο γυιός του Κων/νου, θανατώθηκε κατά το παρελθόν».5
άραγε οι παραπάνω τρεις φίλοι του Ιουλιανού, παγανιστές όλοι (Ευτρόπιος, Ευνάπιος και Αμμιανός Μαρκελλίνος), έγραψαν αυτοβούλως όσα καταλογίζουν εναντίον του Κων/νου;
ε. Ο Φιλοστόργιος (368 – 433 μ. Χ.). Ο Φιλοστόργιος, αρειανός εκκλησιαστικός συγγραφέας, που έγραψε την «Εκκλησιαστική ιστορία» του 90 χρόνια μετά το θάνατο του Κων/νου, γράφει: «Λέγουν ότι ο Κων/νος σκότωσε τον ίδιο τον γυιό του Κρίσπο, τον οποίο διέβαλε η μητρυιά του Φαύστα»,6 δίχως να διευκρινίζει τη φύση της κατηγορίας. Ο ίδιος κάνει λόγο για θανατική εκτέλεση της Φαύστας σε καυτό λουτρό ως ένοχη μοιχείας με ένα δρομέα!7
Από αποσπάσματα όμως του ίδιου βιβλίου του Φιλοστόργιου, που διασώζει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός στο έργο του «Μαρτύριον του Αγίου Αρτεμίου», πληροφορούμαστε και τα εξής:
«Εκείνος δε την γυναίκα Φαύσταν, και πάνυ δικαίως απέκτεινεν ως μιμησαμένην την πάλαι Φαίδραν, και διαβαλούσαν τον τούτου υιόν Πρίσκον (Κρίσπον) ως ερωτικώς αυτή διακείμενον και τι προς βίαν επιχειρούντα, καθάπερ κακείνη τον του Θησέως Ιππόλυτον˙ και δη κατά τους της φύσεως νόμους ως πατήρ τον υιόν ημύνατο. Ύστερον μεν τοι μαθών την αλήθειαν, και αυτήν προσαπέκτεινε, δίκην επ’ αυτή δικάσας πασών δικαιοτάτην.»8
Ο Φιλοστόργιος είναι ο πρώτος συγγραφέας που παραλληλίζει την οικογενειακή τραγωδία του Κων/νου με την τραγωδία του Ευριπίδη «Ιππόλυτος», επειδή κυρίαρχα στοιχεία στις δύο υποθέσεις είναι η απόκρουση του έρωτα της μυτρυιάς από το συνετό και όμορφο προγονό, η εκδίκηση της ντροπιασμένης γυναίκας με τη διαβολή του παιδιού στον πατέρα και η – διαφορετική στην κάθε περίπτωση – τιμωρία του συκοφαντημένου παιδιού από τον πατέρα.*
*Και επειδή τον παραλληλισμό επαναλαμβάνει και ο Ζώσιμος και πολλοί από τους ιστορικούς των νεότερων χρόνων, υπενθυμίζουμε στον αναγνώστη τη μυθολογική υπόθεση που έχει το έργο του μεγάλου αρχαίου τραγικού ποιητή: Στην ομώνυμη λοιπόν τραγωδία του Ευριπίδη ο όμορφος και συνετός Ιππόλυτος αποκρούει τον έρωτα της μυτρυιάς του Φαίδρας και εκείνη αυτοκτονεί διαβάλλοντάς τον στον πατέρα του Θησέα για ερωτική επίθεση. Ο Ιππόλυτος διώχνεται από τον πατέρα του, από την κατάρα του οποίου και πεθαίνει με οικτρό θάνατο.
Ο Φιλοστόργιος, ως αρειανός, είχε λόγο να μη συμπαθεί τον Κων/νο, ωστόσο, όπως διαπιστώνει και ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, στην προκείμενη περίπτωση μιλάει με σεβασμό για τον αυτοκράτορα. Άλλ’ ο Μέγας Φώτιος τον θεωρεί ως αναξιόπιστο πρόσωπο, επειδή «εξαίρει συλλήβδην τους αρειανίζοντες, περιλούζει με ύβρεις τους ορθοδόξους, έτσι που η ιστορία του να μη είναι ιστορία, αλλά μάλλον εγκώμιο, αφενός των αιρετικών, απροκάλυπτος ψόγος, αφετέρου και «κατηγορώ» κατά των ορθοδόξων». Και παρακάτω προσθέτει: «Είναι βέβαια η συγγραφή του γεμάτη ψεύδη και δεν αποφεύγει ούτε τις μυθικές αφηγήσεις…».9
στ. Ο Ζώσιμος (450 – 510 μ. Χ.) Ο Ζώσιμος, Έλληνας, φανατικός παγανιστής, οραματιστής επαναφοράς του Δωδεκάθεου και αδυσώπητος εχθρός του Κων/νου, έγραψε τη «Νέα Ιστορία» του εκατόν πενήντα χρόνια περίπου μετά το θάνατο του Κων/νου. Αλλά η «Νέα Ιστορία» είναι σύμφυρμα τριών ιστορικών έργων, καθένα των οποίων αναφέρεται σε διαφορετική χρονική περίοδο: του Ευνάπιου, που περιλαμβάνει τους χρόνους του Μ. Κων/νου, του Δέξιππου και του Ηλιόδωρου, που αναφέρεται στις επόμενες χρονικές περιόδους.
Ο Ζώσιμος υιοθετώντας όλες τις κατηγορίες του Ιουλιανού και του Ευνάπιου, άλλ’ αποφεύγοντας διπλωματικά τις ακρότητες του δευτέρου για περισσότερη πειστικότητα, χρησιμοποίησε την ιστορία του, για να πλήξει το Μ. Κων/νο. Δεν του αναγνωρίζει καμιά θετική προσφορά στην αυτοκρατορία και έχει εσκεμμένως παραμορφώσει τα γεγονότα, τα σχετικά προς τον τάχα «ισχυρό ερωτικό δεσμό Κρίσπου και Φαύστας», για ν’ αμαυρώσει την εικόνα του μεγάλου αυτοκράτορα.
Γράφει λοιπόν ο Ζώσιμος ότι ο Κων/νος, καθώς υποψιάστηκε ότι ο γυιός του Κρίσπος, που αξιώθηκε να γίνει Καίσαρας, είχε ερωτική σχέση με τη Φαύστα, τον εκτέλεσε, χωρίς να πει τίποτε. Και όταν η μητέρα του Ελένη, υποφέροντας από τη μεγάλη συμφορά του αναίρεσε την κατηγορία και του αποκάλυψε την αλήθεια, ο Κων/νος παρηγορώντας την γιάτρεψε το κακό με μεγαλύτερο κακό: διέταξε και ζέσταναν το μπάνιο πολύ περισσότερο από το κανονικό και βάζοντας τη Φαύστα μέσα σ’ αυτό την έβγαλε νεκρή.
Το σχετικό κείμενο του Ζώσιμου έχει ως εξής: «Κρίσπον γαρ παίδα της του Καίσαρος, ως είρηταί μοι πρότερον, αξιωθέντα τιμής, εις υποψίαν ελθόντα του Φαύστη συνείναι, του της φύσεως θεσμού μηδένα λόγον ποιησάμενος ανείλε. Της δε Κων/νου μητρός Ελένης επί τω τηλικούτω πάθει δυσχεραινούσης και ασχέτως την αναίρεσιν του νέου φερούσης, παραμυθούμενος ώσπερ αυτήν ο Κων/νος κακώ το κακόν ιάσατο μείζονι˙ βαλανείον γαρ υπέρ το μέτρον εκπυρωθήναι κελεύσας και τούτω την Φαύσταν εναποθέμενος εξήγαγε νεκράν γενομένην.»10
Άλλ’ ο Ζώσιμος δίνει και άλλες ακόμα διαστάσεις στην «τραγωδία» του, αποδίδοντας στον Κων/νο το θάνατο… δύο συζύγων, της αθώας Φαύστας και μιας μοιχαλίδας, η οποία ήταν μητέρα των τριών διαδόχων του (ετέχθησαν δε ούτοι ουκ εκ Φαύστης της του Ερκουλίου Μαξιμιανού θυγατρός, άλλ’ εξ άλλης, η μοιχείας επαγαγών μέμψιν απέκτεινεν)!!11
Βέβαια, όλ’ αυτά είναι τελείως αβάσιμα και αστήρικτα λόγω παντελούς ελλείψεως ιστορικών στοιχείων και κανείς σήμερα σοβαρός ιστορικός δεν τα αποδέχεται. Αλλά και λογικά παραμένει αστήρικτο ένας εικοσάχρονος και νιόπαντρος άνδρας, συνετός και ένδοξος, να έχει ερωτευθεί τη μητρυιά του και μητέρα πέντε παιδιών… Αναμφίβολα, η ιστορία τροφοδοτεί τη λογοτεχνία, άλλ’ όλ’ αυτά ανήκουν στη σφαίρα της στρατευμένης, αν όχι της διεστραμμένης, φαντασίας…
Περίεργο είναι και τούτο ακόμα το γεγονός: Ένα μονάχα χειρόγραφο του έργου του Ζώσιμου έχει επιζήσει μέχρι σήμερα, το «Vaticanus Graecus 156», που συντηρείται στη βιβλιοθήκη του Βατικανού και του οποίου οι μεταπτώσεις ήταν πολλές. Αντιγραμμένο υπό μυστηριώδεις προϋποθέσεις κατά το δέκατο αιώνα σε μια μεγάλη μονή της Κωνσταντινούπολης, τη Μονή Στουδίου, είναι άγνωστο πότε και πως έφτασε στο Βατικανό. Λείπουν οι σελίδες, που αναφέρονται στο Διοκλητιανό. Είχε μια έκδοση στα 1887.12
Μισαλλόδοξος ο Ζώσιμος έχει καταγράψει και άλλες πληροφορίες, που σήμερα ελέγχονται από τους εγκυρότερους ιστορικούς ως ανακριβείς. Γράφει π.χ. ότι για την πτώση της αυτοκρατορίας ευθύνονται οι χριστιανοί, ότι η μεταστροφή του Κων/νου στο χριστιανισμό έγινε μετά το θάνατο του γυιού του Κρίσπου, ότι δεν ακολούθησε την κρίση του Ευνάπιου, την ιστορία του οποίου, ωστόσο αντέγραψε, κ.ά. Πίσω από τον όρο «Αιγύπτιος» σκαρώνει μιαν άθλια κατασκευή, αδιαφιλονίκητη ψεύτικη και κακόβουλη, σύμφωνα με την οποία ένας Ισπανός, που ονομαζόταν Αιγύπτιος – πιθανότατα πρόκειται για τον επίσκοπο της Κορδούης Όσιο – εξοικειωμένος με την αυλή του Κων/νου, διαβεβαίωσε τάχα τον αυτοκράτορα ότι θα τον βοηθούσε με το χριστιανικό δόγμα να καθαριστεί από το φόνο του γυιού του, αν γινόταν χριστιανός.
Το πάθος κατά των χριστιανών και οι υπερβολές του Ζώσιμου προκαλούν όλα τα χρόνια τη μήνη των χριστιανών ιστορικών. Είναι περίεργο, αλήθεια, κατά πόσο μπορούν να προαγάγουν την ιστορική γνώση των χρόνων του Κων/νου οι συγγραφείς που έζησαν τον έκτο, έβδομο ή ακόμη και τον ενδέκατο αιώνα… Πόση σημασία οφείλουμε ν’ αποδώσουμε στις πληροφορίες του Ζώσιμου, που γίνεται το «μεγάφωνο» του Ευνάπιου και του Ιουλιανού του Παραβάτη, αφού ο ίδιος έγραψε εκατόν πενήντα χρόνια μετά από τα γεγονότα, που εξιστορεί;*
*Από τους ιστορικούς συγγραφείς των νεότερων χρόνων οι Βαρόνιος, Laelius Bisciola, Barth, J. D. Ritter, P. Bentley, St. Crox κ. ά. Έχουν πάρει τη μειωτική για το Ζώσιμο πλευρά. Ο P. Bentley ιδιαίτερα μιλάει γι’ αυτόν με μεγάλη περιφρόνηση.
Όμως οι θεωρίες του Ζώσιμου βρίσκουν οπαδούς, και μάλιστα πολύ φανατικούς, και στην εποχή μας μεταξύ των ιστορικών που δεν έχουν καλές σχέσεις με την Εκκλησία του Χριστού, ή είναι άθεοι ή αιρετικοί, ή που θεωρούν τον Κων/νο ως ένα «καταστροφέα της θρησκείας του Δωδεκάθεου», ή «άνθρωπο, που ζημίωσε τη Δύση με τη μεταφορά της πρωτεύουσας στην Ανατολή», ή, ακόμα, που δε γνωρίζουν τα όσα ο Ευσέβιος έχει καταγράψει για τον Κων/νο.
Κοντολογίς πολλοί απ’ αυτούς δε δυσκολεύονται ν’ αποκαλούν τον Κων/νο «φονιά» ή ακόμα και «δολοφόνο», άσχετα αν κανένα ασφαλέστατο ντοκουμέντο δεν έχει η ιστορία στ’ αρχεία της που να ισχυροποιεί τους ισχυρισμούς τους.
Ο Φώτιος γράφει για το Ζώσιμο: «Στο ζήτημα της θρησκείας είναι ασεβής και συχνά και σε πολλά σημεία καταφέρεται κατά των ευσεβών, στο ύφος του όμως είναι απέριττος, σαφής και ακριβής, έτσι που να μην απέχει από το να θεωρηθεί ευχάριστος.» Και παρακάτω προσθέτει: «Θα ‘λεγε κανείς ότι ο Ζώσιμος δεν έγραψε ιστορία, αλλά αντέγραψε απλώς την ιστορία του Ευνάπιου με τη μόνη διαφορά ότι η δική του είναι πιο σύντομη και ότι δε διασύρει σε τέτοιο βαθμό, όπως εκείνος το Στειλίχωνα. Τα άλλα, ως προς την ιστορική αφήγηση, είναι σχεδόν τα ίδια, ιδιαιτέρως οι διαβολές κατά των ευσεβών βασιλέων».13
Υποσημειώσεις.
1. Ιουλιανού, Συμπόσιον, άπαντα Ιουλιανού, 1994, τόμος 3 σελ. 177.
2. Ευτρ. Βιβλ. 10 κεφ. 5-7.
3. Φωτ. Βιβλιοθ. Κώδ. 77.
4. Κονιδάρη Γερ. Εκκλ. ιστορ. 1954, σελ. 449.
5. Φωτ. Βιβλ. κώδ. 77.
6. Άμμ. Ιστ. Βιβλ. 14 κεφ. 11, τόμος 1, σελ. 101.
7. Φιλοστ. Επιτ. Βιβλ. 2 κεφ. 4 τόμος 65 σελ. 468.
8. Ιωάννου Δαμασκηνού, «Μαρτύριον Αγίου Αρτεμίου» σελ. 1252 κ. ε. κεφ. με’.
9. Φώτ. Βιβλ. κώδ. 40.
10. Ζωσ’. Ν. Ιστ. Β. 29, 1-2.
11. Ζωσ’. Ν. ιστ. Β’. 39.
12. Moderan Y (2001). La conversion de Constantin et la christianisation de l’empire tomain. Conference la Regionale de L’APHG en juin 2001.
13. Φωτ. Βιβλ. κώδ. 98.
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Μέγας Κωνσταντίνος : Κατηγορίες και αλήθεια, του Κωνσταντίνου Καραστάθη. Αθήναι, Απρίλιος του 2012 Εκδόσεις «ΑΘΩΣ».
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
