Τί προηγήθηκε πριν από το θάνατο του Κρίσπου.
Οι διάφοροι συγγραφείς δίνουν αποσπασματικά τα διάφορα γεγονότα που είχαν προηγηθεί στο παλάτι εκείνων των τραγικών γεγονότων. Η λογική σύνθεση όλων αυτών των γεγονότων οδηγεί πολλούς ιστορικούς να εξιστορούν ως εξής περίπου τις αιτίες της τραγωδίας:
Εκείνον τον καιρό ο Κων/νος είχε τυπώσει νομίσματα που εικόνιζαν τον ίδιο και τον Κρίσπο και είχαν την επιγραφή «Augusti» («Αύγουστοι», στον πληθυντικό). Αυτός ο πληθυντικός της επιγραφής προφανώς θορύβησε πολύ τη Φαύστα και το αγωνιώδες ερώτημα πυρπολούσε το νου και την ψυχή της: Μήπως στις προθέσεις του Κων/νου ήταν να προάγει τον Κρίσπο σε Αύγουστο και συναυτοκράτορά του; Αν ο Κρίσπος, ως ο μεγαλύτερος από τα παιδιά του αυτοκράτορα, γινόταν μελλοντικά μονοκράτορας, όπως ο πατέρας του, μήπως τα δικά της παιδιά δε θα είχαν στον ήλιο μοίρα; Η ίδια γνώριζε πολύ καλά ότι ο θρόνος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας έπλεε στο αίμα δεκάδων οικογενειών που είχαν εξοντωθεί στη διεκδίκησή του…
Το ποτήρι του μίσους της κατά του Κρίσπου φαίνεται πως ξεχείλισε σε μια από τις εορταστικές εκδηλώσεις της εικοσαετηρίδας στις 21 Ιουλίου, όταν ο ποιητής Πορφύριος Οπτατιανός, εκτός από μια σειρά ποιημάτων του, που απάγγειλε προς τιμήν του Κων/νου, απάγγειλε επίσης και ένα ωραίο ποίημα για «το θάρρος, τις αξίες, την όμορφη νεότητα του μεγαλύτερου γυιού του, του Κρίσπου, ο οποίος είχε την ευγενική συμπεριφορά και το μεγαλείο του πατέρα του». Για τα παιδιά της, τους καίσαρες Κωνσταντίνο Β’ ετών δέκα, Κωνστάντιο Β’, ετών 9 και Κώνστα μόλις τριών ετών, δεν είπε ούτε ένα στίχο.
Η δολοπλόκα γυναίκα άρχισε να κάνει σχέδια εξόντωσης του Κρίσπου.
Εκείνη την εποχή τον αυτοκράτορα απασχολούσε η νομοθετική αντιμετώπιση του ηθικού εκτραχηλισμού των Ρωμαίων πολιτών και της πλήρους αποσύνθεσης του θεσμού της Ρωμαϊκής οικογένειας, εξαιτίας νόμων του αυτοκράτορα Αυγούστου (ελευθερία στη μοιχεία, τάχα για την αύξηση του πληθυσμού κ.λ.π.). Ο διορατικός Κων/νος, που γνώριζε ότι τα ισχυρά έθνη και κράτη δεν καταλύονται από εξωτερικούς αντιπάλους, άλλ’ από τον έσωθεν εκφυλισμό και την ηθική σήψη, είχε επιβάλει την 1η Απριλίου 326 μ. Χ. δηλαδή μόλις πριν από τρεις μήνες, νόμο, που όριζε θανατική εκτέλεση για τον άνδρα, ο οποίος θα διέπραττε το αδίκημα της μοιχείας με παντρεμένη γυναίκα.
Η επιβολή αυτού του νόμου έδωσε στη Φαύστα τη σατανική ιδέα να προχωρήσει στο εγκληματικό σχέδιό της. Αφού εξασφάλισε τους αναγκαίους ψευδομάρτυρες στην παλατιανή καμαρίλα, κατηγόρησε το παλικάρι στον πατέρα του ότι επιτέθηκε εναντίον της με ανήθικους σκοπούς και ότι συνωμοτούσε εναντίον του με σκοπό να τον ανατρέψει από το θρόνο! Φυσικά, οι συνεργάτες της, κατάλληλα δασκαλεμένοι, «αυθόρμητα» θα επιβεβαίωσαν ενώπιον του αυτοκράτορα τις άθλιες καταγγελίες της σε κάποια κάμαρη του παλατιού και όλοι μαζί θα προδιέγραψαν τη σκληρή μοίρα του Κρίσπου.
Έτσι ο Κων/νος οδηγήθηκε στο τρομερότερο δίλημμα της ζωής του. Πώς έπρεπε να ενεργήσει; Ως στοργικός πατέρας ή ως αυτοκράτορας και ψυχρός τηρητής του νόμου; Και πώς θα αξίωνε την εφαρμογή του νόμου από το λαό, αν ο ίδιος δεν έδειχνε διαθέσεις εφαρμογής του; Αυτή η θέση ήταν η δυσκολότερη και τραγικότερη, στην οποία θα μπορούσε να βρεθεί ποτέ ένας νομοθέτης και συνάμα δικαστής και πατέρας: να εφαρμόσει δηλαδή για πρώτη φορά το σκληρό νόμο πάνω στο γυιό του! Διέταξε τη φυλάκιση του Κρίσπου στις φυλακές της μακρινής Πώλας, στη χερσόνησο της Ίστριας, ανάμεσα στη Βενετία και την Κροατία.
Γιατί άραγε τόσο μακριά; Τί είχε στο νου του ο Κων/νος; Ήθελε ν’ αποφασίσει ψύχραιμα για την τύχη του παιδιού του; Είχε σκοπό να ερευνήσει περισσότερο την υπόθεση; Ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ. Προφανώς όμως η απόφαση αυτή δεν ικανοποίησε τη Φαύστα, που διακαώς επιθυμούσε την εκτέλεσή του το γρηγορότερο, για να τελειώνει μιαν ώρα αρχύτερα με τον «επίβουλο εχθρό» της.
Λίγες ημέρες αργότερα ο άτυχος νέος βρήκε έναν άγνωστο θάνατο στην Πώλα. Δολοφονήθηκε από έμπιστους αξιωματικούς της Φαύστας; Αυτοκτόνησε; Εκτελέστηκε με διαταγή του Κων/νου; Ίσως δε μάθουμε ποτέ.
Όμως όλοι τότε πίστεψαν πως ο Κρίσπος εκτελέστηκε με απόφαση του αυτοκράτορα. Ο Σιδώνιος μάλιστα μας πληροφορεί, όπως γράψαμε πιο πάνω, ότι πέθανε από «κρύο δηλητήριο». Και το ερώτημα γεννιέται αυτομάτως: Αν ο Κων/νος είχε σκοπό να εκτελέσει τον Κρίσπο, προς τι αυτό το πολυήμερο ταξίδι για το μελλοθάνατο; Μήπως ο Κρίσπος δεν πέθανε με απόφαση του αυτοκράτορα;
Αλλά δεν υπάρχουν μαρτυρίες γι’ αυτό. Δεν υπάρχει μαρτυρία για τίποτε. Απουσιάζει κάθε ιστορικό στοιχείο που θα μπορούσε να επιβεβαιώσει ετούτη ή εκείνη την εκδοχή. Και όσα έχουν γραφεί είναι αυθαίρετα συμπεράσματα και εικασίες των χρονικογράφων εκείνης της εποχής και των μεταγενεστέρων. Ποτέ δε βρέθηκε διάταγμα με την υπογραφή και τη σφραγίδα του αυτοκράτορα για τη θανάτωση του Κρίσπου.
Η Αυγούστα Ελένη εκείνες τις μέρες έλειπε από τη Ρώμη, μα όταν επέστρεψε, πληροφορήθηκε από τους αφοσιωμένους παλατιανούς της όλη την αλήθεια για τις συκοφαντίες της Φαύστας και για το θάνατο του Κρίσπου και έκλαψε πικρά τον αδικοχαμένο εγγονό της. Απαρηγόρητη αποκάλυψε την τραγική αλήθεια στον αυτοκράτορα γυιό της, φυσικά, μέσα από τους λυγμούς και τ’ αναφιλητά της με αβάσταχτο πόνο, και όχι μ’ εκδικητική διάθεση, όπως υπαινίσσονται ή με λύσσα την κατηγορούν κάποιοι από τους αρχαίους παγανιστές χρονικογράφους, αποδίδοντάς της ευθύνες για το θάνατο της Φαύστας.
Τί όμως αποκάλυψε η Αγία Ελένη; Άραγε μονάχα μια απλή σκευωρία που είχαν σκαρώσει εναντίον του Κρίσπου η Φαύστα και οι άνθρωποί της ή κάποια δολοφονική συνωμοσία, που η ίδιοι συνωμότες είχαν ολοκληρώσει με την εξόντωση του Κρίσπου στη μακρινή Πώλα και την είχαν παρουσιάσει σαν αυτοκτονία του παλληκαριού; Ούτε σ’ αυτό το ερώτημα, φοβούμαι, θα πάρουμε ποτέ ασφαλή απάντηση.
Πάντως όλοι οι ιστορικοί, και οι αρχαίοι και οι νέοι, δεν πίστεψαν τις κατηγορίες της Φαύστας. Όλοι τις θεωρούν αισχρές συκοφαντίες, που απέβλεπαν στη βίαιη έξοδο του Κρίσπου από την κούρσα της διαδοχής, προς όφελος των τριών αγοριών της, που είχε αποκτήσει με τον Κων/νο.
Πώς αντέδρασε ο Κων/νος; Εκτός από την τιμωρία των συνενόχων συνεργατών της Φαύστας, διέταξε να συλληφθεί (ή και να τιμωρηθεί ενδεχομένως) και η ίδια. Αλλά από τη στιγμή αυτή αρχίζει ένα άλλο μυστήριο, που καλύπτει την τύχη της Φαύστας και τροφοδοτεί τη φαντασία των χρονικογράφων, διότι και για την οποιαδήποτε τιμωρία της κανένα ποτέ δε βρέθηκε διάταγμα του αυτοκράτορα.
Τουλάχιστον τέσσερις εκδοχές υπάρχουν για την τύχη της Φαύστας:
Εκδοχή πρώτη: Η Φαύστα, που είχε προετοιμαστεί ν’ αντιμετωπίσει ακόμα και τη δυσμενέστερη εξέλιξη του εγκληματικού εγχειρήματός της, πληροφορήθηκε έγκαιρα για την αποκάλυψη της δολοπλοκίας της και, για ν’ αποφύγει την οργή του συζύγου της, πρόλαβε ν’ αποδράσει στην πόλη Augusta Treverorum (Τορίνο), όπου έζησε αφανώς τα υπόλοιπά της χρόνια.
Εκδοχή δεύτερη: Η Φαύστα αυτοκτόνησε.
Εκδοχή τρίτη: Η Φαύστα πέθανε από ατύχημα στο λουτρό.
Εκδοχή τέταρτη: Η Φαύστα θανατώθηκε ζεματισμένη μέσα σε καυτό λουτρό ή πέθανε από ασφυξία μέσα στους καυτούς υδρατμούς του λουτρού.
Πέρα από τις εκδοχές αυτές πρέπει να θεωρείται βέβαιο ότι οι Ρωμαίοι πολίτες της εποχής του Μεγάλου Κων/νου και των κοντινών επόμενων χρόνων μιλούσαν και γι’ άλλους τρόπους θανάτωσης της Φαύστας, όπως εκείνον που αναφέρει ο Χρυσόστομος και που μνημονεύσαμε παραπάνω, την εγκατάλειψη δηλαδή της γυναίκας στα δάση της ερημιάς για να γίνει βορά των άγριων θηρίων.
Ποιά άραγε είναι η αλήθεια;*
*Έτσι ερχόμαστε στις ερωτήσεις που δεν μπορούμε ν’ απαντήσουμε, γράφει και ο Bury. Ήταν ο Κων/νος ζηλότυπος για το μεγαλύτερο γυιό του ή επιθυμούσε να τον βγάλει από τη μέση για χάρη των άλλων; Ήταν ο Κρίσπος ένας δολοπλόκος δίκαια σταλμένος στο θάνατο; Και πώς ήρθε η Φαύστα να μοιραστεί λίγο αργότερα τη μοίρα του; Δεν είναι πιθανό να είναι συνεργοί σε μια δολοπλοκία ή να έχουν συνδεθεί από ένα ένοχο πάθος, αν και η ιστορία του Ζώσιμου δεν είναι αδύνατη, ότι τον κατηγόρησε ψευδώς και θανατώθηκε, όταν η Ελένη την καταδίκασε. Δεν έχουμε αρκετό υλικό για οποιαδήποτε αναμφισβήτητη γνώμη».
Στοιχεία ανατρεπτικά του σεναρίου περί του θανάτου της Φαύστας.
Όπως προκύπτει από τα παραπάνω, ο βίαιος θάνατος του Κρίσπου επιβεβαιώνουν από έγκυρους ιστορικούς της εποχής, μολονότι παραμένουν πολλά ακόμα σκοτεινά σημεία του, άλλ’ ο θάνατος της Φαύστας όχι.
Οι εγκυρότεροι των ιστορικών και χρονικογράφων εκείνης της περιόδου, και μάλιστα φανατικοί παγανιστές, όπως οι Βίκτωρ Σέξτος Αυρήλιος, Αμμιανός Μαρκελλίνος, Σιδώνιος Απολλινάριος, Ορόσιος και Ανώνυμος Βαλεσιάνος, όπως είδαμε, τίποτε δεν αναφέρουν για το θάνατο της Φαύστας, ελάχιστες πληροφορίες παρέχουν για τον Κρίσπο, ενώ ορισμένοι από αυτούς γράφουν και επαινετικά λόγια για τον Μ. Κων/νο, και όλοι οι χριστιανοί ιστορικοί και χρονικογράφοι εκφράζονται με πολύ σεβασμό και αγάπη γι’ αυτόν, πράγμα που υποδηλώνει ότι καμιά δεν είχαν επιφύλαξη να εκδηλώσουν τα συναισθήματα αγάπης, εκτίμησης και σεβασμού προς το μεγάλο προστάτη της Χριστιανοσύνης. Κρύβουν άραγε την αλήθεια για ένα τραγικό τέλος της Φαύστας όλοι αυτοί ή δεν έχουν τίποτε να γράψουν;
Πέρα όμως από τα όσα αναφέρθηκαν μέχρι εδώ, υπάρχουν και κάποια σοβαρά στοιχεία, που ανατρέπουν τη θεωρία του Ζώσιμου περί του θανάτου της Φαύστας. Αυτά είναι:
α. Η σημαντικότατη μαρτυρία του Λατίνου εκκλησιαστικού συγγραφέα Αγίου Ιερωνύμου (366 – 419 ), ότι ο θάνατος της Φαύστας επήλθε τρία χρόνια μετά το θάνατο του Κρίσπου.1
β. Ο Κωδινός (15ος αιώνας μ. Χ.) περιγράφοντας κάποια περιοχή της Κωνσταντινούπολης και κάνοντας λόγο για τις στήλες που βρίσκονται κοντά στο ναό του Αγίου Θεοδώρου, γράφει τα εξής: «Στήλαι εννέα πλησίον του ναού του αγίου Θεοδώρου. Εισί δε αι στήλαι αι μεν τρεις Κωνσταντίνου του Μεγάλου και της γυναικός αυτού Φαύστης, και Ιλαρίωνος πραιποσίτου, και τετάρτη του παιδός Κων/νου του Κρίσπου.2» Η πληροφορία κάνει γνωστό ότι όλους αυτούς τους αιώνες οι κάτοικοι της Κωνσταντινουπόλεως γνώριζαν και έκαναν μνεία του ονόματος και του Κρίσπου και της Φαύστας. Αν η Φαύστα και ο Κρίσπος είχαν το τέλος, που οι εχθροί του Κων/νου ισχυρίζονται, ποτέ ο Κων/νος δε θα προέβαινε σε μια τέτοια ενέργεια, που θα τον υποβίβαζε στα μάτια των συγκαιρινών του.
Το ότι οι στήλες αυτές είχαν τοποθετηθεί από την εποχή του Μεγάλου Κων/νου μαρτυρεί η επόμενη αναφορά του Κωδινού, σύμφωνα με την οποία ο Θεοδόσιος προέβη στη μετακίνηση των στηλών: «Κα μετέθηκεν την στήλην Ελένης μητρός Κων/νου, και αυτού, και της γυναικός αυτού Φαύστας θυγατρός Μαξιμιανού του Ερκουλίου, γαμβρού Διοκλητιανού, εν τω αυτώ Σινάτω…»3
Τέλος, υπάρχουν και ορισμένα άλλα στοιχεία, που αναφέρονται στο επόμενο κεφάλαιο.
Υποσημειώσεις.
1. Ιερωνύμου χρονικόν.
2. Κωδ. Τόμ. 157 σελ. 657.
3. Κωδ. (Κ.Π.Ε.) τόμος 15, σελ. 657.
Οι ιστορικοί των νεότερων χρόνων περί των δύο θανάτων
Η κατηγορία της (υπαρκτής ή ανύπαρκτης) θανατώσεως από τον Κων/νο των δύο οικογενειακών του προσώπου, της συζύγου του Φαύστας και του γυιού του Κρίσπου, συγκλονιστική καθ’ εαυτή, αποτέλεσε για τους παγανιστές πολέμιους του Κων/νου το μεγαλύτερο όπλο. Και το χρησιμοποίησαν εναντίον του κατά κόρον και με πολύ πάθος. Θα περίμενε κανείς να είχε λήξει ο πόλεμός τους εναντίον του Κων/νου με την πλήρη επικράτηση του χριστιανισμού. Αλλά ποτέ δεν έγινε αυτό. Ο πόλεμος συνεχίζεται μέχρι σήμερα από παγανιστές, αθέους, αλλόθρησκους, ετερόδοξους, αιρετικούς, ορθολογιστές και γενικά όλους εκείνους που θέλουν να αμαυρώσουν την εικόνα του μεγάλου αυτοκράτορα ή να πλήξουν τη χριστιανική θρησκεία και ιδιαίτερα την Ορθοδοξία.
Οι πληροφορίες που διασώζονται σχετικά με το θάνατο των Κρίσπου και Φαύστας καθ’ όλους τους ύστατους αρχαίους, τους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους ελάχιστες, ανεπαρκείς και σφόδρα αμφισβητούμενες, έχουν βάλει τους ιστορικούς όλων των εποχών σε ατέλειωτους καυγάδες. Καθένας έχει το δικό του οπτικό πρίσμα με το οποίο βλέπει και εξετάζει τις πληροφορίες και συνάγει τα δικά του συμπεράσματα. Αναφέρουμε τις απόψεις λιγοστών γνωστών ιστορικών:
Το σενάριο με τις αιτίες του θανάτου Κρίσπου και Φαύστας που δίνει πρώτος ο Φιλοστόργιος (5ος αιώνας) το παρουσιάζει σαν επανάληψη της ερωτικής ιστορίας που εκτυλίσσεται στην τραγωδία του Ευριπίδη «Ιππόλυτος» μεταξύ Ιππόλυτου και Φαίδρας διαμοιράζοντας ανάλογα τους ρόλους, ενώ στο ρόλο του απατημένου συζύγου Θησέα τοποθετεί τον Κων/νο. Το σενάριο αυτό υιοθέτησε ο Ζώσιμος. Τέλος, κάποιοι ιστορικοί της Δύσης, όπως οι Ed. Gibbon1 (1737 – 1794), Otto Seeck2 κ.ά., βρίσκοντάς το αρκετά ενδιαφέρον, το επαναλαμβάνουν προς τέρψη των αναγνωστών τους, αλλά και για τη μείωση του Κων/νου, αφού η πραγματική ιστορία από κανέναν παγανιστή συγγραφέα της εποχής δεν αναφέρεται ως ερωτικό τρίγωνο.
Ο Gibbon στο θέμα του θανάτου του Κρίσπου, πριν αρχίσει το δριμύτατο κατηγορητήριό του εναντίον του Κων/νου, παραθέτει κάποιες πληροφορίες στην Ιστορία του, τις οποίες δεν τις αντλεί από καμιά πηγή του 4ου ή του 5ου ή έστω του 6ου αιώνα, αλλά του 14ου, από τον Κωδινό! Οι πληροφορίες του Κωδινού, αποτελώντας τη συνέχεια της αναφοράς του περί των τιμητικών στηλών του Κων/νου, της συζύγου του Φαύστας, του γυιού τους Κρίσπου και άλλων, τις τις οποίες έγιναν λόγος παρακάτω έχουν ως εξής:
«…ον (Κρίσπον) Ηρόδοτος και Ιππόλυτος χρονογράφοι λέγουσιν αποκεφαλισθήναι υπό του πατρός˙ ον και λυπηθείς ο πατήρ μετενόησε, και έκλαυσεν επ’ αυτώ μ’ ημέρας, ως ο λόγος έχει, μη λουσάμενος το σώμα, εποίησεν δε (ο Κων/νος) την στήλην εξ αργύρου καθαρού, βάψας αυτήν χρυσώ πλείστω. Την δε κεφαλήν μόνην εκ χρυσίου τελείου, γράφουσαν εν τω μετωπιδίω. «Ο ηδικημένος υιός μου». Ταύτην στήσας, μετάνοιαν βαλών, εκλιπάρει Θεώ, υπέρ ων επλημμέλησεν. (…) Οι ουν Αρειανοί μη φέροντες την ήτταν την δια πλησίον αγίου Θεοδώρου, ταύτας (τας στήλας) κατέχωσαν».3
Ο Gibbon σε δική του υποσημείωση (την 21 του 18ου κεφαλαίου) θεωρεί τις πληροφορίες αυτές ψευδείς και κατασκευασμένες από τον Κωδινό, τον οποίο κατηγορεί ως μυθοπλάστη, γράφοντας: «Προκειμένου ν’ αποδειχθεί ότι το άγαλμα δημιουργήθηκε από τον Κων/νο και κατόπιν κρύφτηκε από την κακοβουλία των Αρειανών, ο Κωδινός πολύ εύκολα δημιουργεί δύο μάρτυρες, τον Ηρόδοτο και τον Ιππόλυτο, στις φανταστικές ιστορίες των οποίων απευθύνεται με αναιδή εμπιστοσύνη».
Άλλ’ ο συντάκτης της Πατρολογίας Migne υποσημειώνει στο κείμενο του Κωδινού (157 τόμος σελ. 657) ότι ίσως αντί Ηρόδοτος πρέπει να διαβαστεί Ηρωδίων, που είναι χρονογράφος, και με το όνομα Ιππόλυτος ίσως αναφέρεται στον Ιππόλυτο τον Θηβαίο (10ος αιώνας).4
Προφανώς ο ιστορικός βιάστηκε να θεωρήσει απατεώνα τον Κωδινό! Πέραν αυτού όμως τις πληροφορίες αυτές, που θεωρεί πλαστές και για το λόγο αυτό καθυβρίζει τον Κωδινό, στις επόμενες αράδες του ίδιου κειμένου του τις προσθέτει στην ιστορία του ως γνήσιες!! Και ιδού πως:
«Η αθωότητα του Κρίσπου, τόσο αναγνωρισμένη παγκοσμίως, ώστε οι σύγχρονοι Έλληνες που λατρεύουν τη μνήμη του ιδρυτή τους υποβάθμισαν το γεγονός για να μετριάσουν την ενοχή μιας πατροκτονίας, που το κοινό αίσθημα της ανθρώπινης φύσης τους απαγορεύει να δικαιολογούν. Προσποιούνται, ότι μόλις ο στενοχωρημένος πατέρας ανακάλυψε το ψέμα της κατηγορίας, από την οποία η ευπιστία του τόσο μοιραία είχε παραπλανηθεί, κοινολόγησε στον κόσμο τις τύψεις του και τη μεταμέλεια, ότι πένθησε σαράντα μέρας, κατά τη διάρκεια των οποίων απείχε από τη χρήση του λουτρού και όλες τις συνηθισμένες ανέσεις της ζωής, και ότι, για μόνιμη μελλοντική υστεροφημία, δημιούργησε ένα χρυσό άγαλμα του Κρίσπου με τούτη την αξιοσημείωτη επιγραφή: «Στο γυιό μου, τον οποίο αδίκησα».5
Αλλά – γεννιέται το ερώτημα – ο Gibbon αυτές τις πληροφορίες, που φτάνουν τόσο καθυστερημένα από τον Κωδινό (14ος αιώνας), και τις οποίες στην υποσημείωσή του τις θεωρεί πλαστές και κατασκευασμένες από τον ίδιο τον Κωδινό και ανύπαρκτους τους πληροφοριοδότες του χρονογράφους Ηρόδοτο και Ιππόλυτο, γιατί τις προσθέτει στο έργο του; Προφανώς δημιούργησε μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να επιτεθεί με τη φαρμακερή ειρωνεία του για μια ακόμη φορά εναντίον του Μεγάλου Κων/νου, άλλ’ αδίκως και εναντίον των ανύποπτων Ελλήνων που, όταν γράφονταν αυτά, ζούσαν ακόμη υπό τον ανελέητο οθωμανικό ζυγό! (Ο Gibbon πέθανε το 1794).
Ο Ελβετοαμερικανός θεολόγος και εκκλησιαστικός συγγραφέας Philipp Schaff χαρακτηρίζει την τραγωδία του Κρίσπου ως «εσωτερική και πολιτική τραγωδία που προέκυψε από μια δίνη αμοιβαίας υποψίας και ανταγωνισμού»).6
Αλλά ο Gibbon έχει πάρει για μια και μοναδική φορά την υπεράσπιση του Κων/νου, χορηγώντας του απαλλακτικό βούλευμα για το θάνατο της Φαύστας. Και να πως: Εκτός από τη μαρτυρία του Αγίου Ιερωνύμου, την οποία και αποδέχεται, ότι δηλαδή η Φαύστα ζούσε τρία χρόνια μετά το θάνατο του γυιού της Κων/νου Β’, δηλαδή το 340 μ. Χ., φέρνει στη δημοσιότητα και δύο άλλα σχετικά ιστορικά ντοκουμέντα, που επιβεβαιώνουν την εν λόγω μαρτυρία. Γράφει: «Τόσο οι πολέμιοι όσο και οι υπέρμαχοι του χαρακτήρα του Κων/νου έχουν παραγνωρίσει δύο πολύ σημαντικά αποσπάσματα δύο ομιλιών που εκφωνήθηκαν στη διάρκεια της επόμενης βασιλείας. Στο πρώτο εξυμνούνται οι αρετές, η ομορφιά και η τύχη της αυτοκράτειρας Φαύστας, της κόρης, συζύγου, αδελφής και μητέρας τόσο πολλών πριγκίπων. Στο δεύτερο, αναφέρεται ρητώς ότι η μητέρα του Κων/νου του νεότερου, ο οποίος σφαγιάσθηκε τρία χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα του (σ.σ. δηλαδή το 340 μ. Χ.), ήταν ζωντανή εφόσον έκλαψε για το πεπρωμένο του γυιού της. Παρά την κατηγορηματική μαρτυρία αρκετών παγ
ανιστών και χριστιανών συγγραφέων, ενδέχεται να υπάρχουν κάποιοι λόγοι να πιστέψουμε, ή έστω να υποπτευθούμε, ότι η Φαύστα γλίτωσε από την τυφλή και ύποπτη ασπλαχνία του συζύγου της»..
Τα επιχειρήματα αυτά των δύο ομιλιών, που δίνουν πολλές πιθανότητες στο να έχει επιβιώσει η Φαύστα μετά το θάνατο του Κρίσπου, δέχεται και ένας ακόμα σημαντικός ιστορικός, ο Victor Schultze.
Και ο μεγάλος μας ιστορικός Κων/νος Παπαρρηγόπουλος επικροτεί τη γνώμη του Άγγλου ιστοριοδίφη Gibbon, γράφοντας και την πικρή διαμαρτυρία του: «Τοσούτω μάλλον παραδεχόμεθα το συμπέρασμα αυτού, όσω εν γένει δεν ανεδείχθη επιεικής προς τον Κων/νον».
Κάποιοι όμως ιστορικοί από τους νεότερους του Gibbon δέχονται ως ανυπόστατα τα δύο αυτά επιχειρήματά του, ενώ άλλοι, που αμφισβητούν τη χρονολογία του θανάτου της Φαύστας, σπεύδουν να μεταθέσουν το έτος «εκτελέσεώς» της στο 329 ή στο 340 μ. Χ. Ο Wesseling ισχυρίζεται ότι ο εν λόγω νεκρικός λόγος δε σχετίζεται με το θάνατο του Κων/νου Β’, υιού του Μεγάλου Κων/νου, αλλά του Θεοδώρου Παλαιολόγου, που έζησε κατά τον 15ο αιώνα. Ο Bury δέχεται και παραθέτει τα εξής επιχειρήματα του Wesseling: α) σε μια ομιλία του 4ου αιώνα δεν μπορεί να υπάρχουν οι λέξεις «Άνδρες Ρωμαίοι, μάλλον δε των Ρωμαίων ποτέ λείψανα δυστυχή», β) στο κείμενο αναφέρεται αιτία θανάτου η πανούκλα και γ) το περιεχόμενο του κειμένου αναφέρεται στην Πελοπόννησο.
Αυτή η ομιλία, η γνωστή με το όνομα «Ανώνυμου Μονωδία», δημοσιεύτηκε πρώτα από το Morelli το 1691 και επομένως είναι αδύνατον να μην είχε δεχτεί τη βάσανο του Gibbon. Και δεν μπορούμε να διανοηθούμε ότι ο πολύπειρος αυτός ιστορικός ερευνητής δεν ήταν ικανός να ξεχωρίσει ένα χειρόγραφο του 4ου από ένα του 15ου αιώνα…
Το δεύτερο απόσπασμα της ομιλίας, επισημαίνει ο Gibbon, αναφέρεται σαφώς στη Φαύστα, γιατί αυτή ήταν κόρη, αδελφή, σύζυγος και μητέρα αυτοκρατόρων.
Τα επιχειρήματα του Wesseling δεν είναι απολύτως πειστικά. Αλλά και αληθινά αν αποδεχθούν, θα παραμένει ισχυρή και ακλόνητη η πληροφορία του Αγίου Ιερωνύμου ότι η Φαύστα έχασε τη ζωή της τρία χρόνια μετά το θάνατο του Κρίσπου, δηλαδή το 329. Επομένως, αν η Φαύστα πέθανε το 329 μ. Χ. ή το 340, είναι ένα άλλο πρόβλημα για τους ιστορικούς, αλλά κατά πάσαν πιθανότητα δεν καταδικάστηκε από τον Κων/νο.
Ο Schaff γράφει ότι «ο μεγάλος ιστορικός Niebuhr τείνει ν’ απαλλάξει τον Κων/νο από κάθε ενοχή στο θάνατο της Φαύστας»!
Ο Φραγκίσκος Μπερτολίνι γράφει ότι για τα αίτια του θανάτου του Κρίσπου και της Φαύστας μονάχα εικασίες μπορούν να εκφραστούν.
Ο Ελληνοαμερικανός καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Howard της Αμερικής D. Kousoylas – ο οποίος, σημειωτέον, αποφεύγει να έρθει σε σύγκρουση με παγιωμένες για τον Κων/νο απαράδεκτες προτεσταντικές αντιλήψεις – έχει κάνει, ωστόσο, μια ουσιαστική τομή στο θέμα: Αμφισβητεί ευθέως ότι ο Κρίσπος εκτελέστηκε κατόπιν εντολής του Κων/νου και επιρρίπτει και αυτή την ευθύνη στη Φαύστα! Αναλυτικότερα, υποστηρίζει ότι κανείς ψυχικά υγιής δεν σκοτώνει το αγαπημένο του παιδί εύκολα. Ότι ο Κων/νος σίγουρα δεν έπασχε από καμία μορφή τρέλας, όπως αποδεικνύει όλος ο μετέπειτα βίος του, και ότι αγαπούσε πολύ όλα τα παιδιά του (μάλιστα από τ’ άλλα τρία αγόρια του, τα δύο μεγαλύτερα κατά την εποχή των τραγικών γεγονότων τα είχε ονομάσει καίσαρες). Και ακόμη ότι οι οποιεσδήποτε κατηγορίες που ενδεχομένως προσήψε η Φαύστα στον πρόγονό της, ποτέ δε θα οδηγούσαν τον Κων/νο σε μια τόσο σκληρή απόφαση, αλλά σε κάποια λογική επίλυση του θέματος.
Στη συνέχεια ο Kousoulas αναζητά το μίτο της υπόθεσης στη μεγάλη οργή του Κων/νου εναντίον της Φαύστας μετά τις αποκαλύψεις της μητέρας του. Τι λοιπόν αποκάλυψε η Ελένη, για να εκμανεί τόσο πολύ ο Κων/νος, όπως ισχυρίζονται κάποιοι αρχαίοι ιστορικοί, ώστε να διατάξει αμέσως το θάνατο της Φαύστας; Ίσως είχε ακούσει κάτι το πολύ πιο φοβερό από τις ψεύτικες κατηγορίες της:
«Αλλά τι φοβερό, αναρωτιέται ο Kousoulas, αφού ο Κρίσπος είχε εκτελεσθεί τόσο σύντομα μετά τη σύλληψή του; Οι δεσμοφύλακες του Κρίσπου δε θα είχαν ενεργήσει ποτέ από μόνοι τους, χωρίς ένα ένταλμα θανατικής εκτελέσεως, που να φέρει την υπογραφή και τη σφραγίδα του αυτοκράτορα. Εάν δεν το υπέγραψε ο αυτοκράτορας, ποιος έβαλε την υπογραφή του; Ποιος θα μπορούσε να έχει χρησιμοποιήσει την αυτοκρατορική σφραγίδα εκτός από τη Φαύστα ή κάποιον άλλον μετά από διαταγή της; Εάν αυτό συνέβη πραγματικά, τότε όλα τα άλλα παρατράγουδα εξηγούνται. Εάν εκείνη ήταν υπεύθυνη για το θάνατο του Κρίσπου, η άγρια τιμωρία της γίνεται ευκολότερα κατανοητή. Τα πρόσωπα, που εκτελέστηκαν σύντομα κατόπιν, θα μπορούσαν να είναι οι μάρτυρες της Φαύστας και αυτοί που έκαναν κακή χρήση της αυτοκρατορικής σφραγίδας. Δεν υπάρχει αρχαία μαρτυρία, για να υποστηρίξει αυτό το σενάριο. Ωστόσο, τούτο συνταιριάζει τους διάσπαρτους υπαινιγμούς και τις αποσπασματικές αναφορές και διατρυπά κάπως τον ιστό της αράχνης, που έχει κρατήσει το μυστήριο καλυ
μμένο για τόσους πολλούς αιώνες».
Ο Kousoulas, ο οποίος στις εικοσάχρονες μελέτες του για τον Κων/νο, καθώς γράφει, έχει μελετήσει καλά όχι μονάχα τα γεγονότα αυτής της επίμαχης περιόδου της Ιστορίας, αλά και το χαρακτήρα και την προσωπικότητα του καθενός από τα ιστορικά πρωταγωνιστικά πρόσωπα της εποχής, μοιάζει να είναι εγγύτερα στην αλήθεια. Άλλωστε έχουμε απτά δείγματα της δολιότητας της Φαύστας από τη συνεργασία της με τον πατέρα της Μαξιμιανό για τη δολοφονία του συζύγου της Κων/νου στα γεγονότα της Αρελάτης, και που η ίδια οδήγησε τον πατέρα της στο θάνατο.
Ο Ευτρόπιος, ο Ιερώνυμος και ο Ορόσιος γράφουν ότι κατά την ίδια περίοδο βρήκε αδικαιολόγητα το θάνατο και ο καίσαρας Λικίνιος ο νεότερος, γυιός του Λικίνιου και της Κωνσταντίας, που εκείνη την εποχή βρισκόταν στην παιδική του ηλικία. Όμως ο ίδιος ο Ζώσιμος τον αναφέρει (στο δεύτερο βιβλίο του) ως εικοσάχρονο καίσαρα, που έλαβε μέρος στον πόλεμο του πατέρα του εναντίον του Κων/νου. Και ο ιστορικός Otto Seeck υποστηρίζει ότι ο Λικίνιος, που δεν ήταν γυιός της Κωνσταντίας, αλλά νόθος γυιός της σκλάβας που εκείνη είχε υιοθετήσει, ζούσε ακόμα το 336 μ. Χ., οπότε σ’ αυτήν την περίπτωση θα ήταν μεγαλύτερος των είκοσι ετών. Ο Βury, ωστόσο, δε συμφωνεί με τον Seeck. Παραδέχεται δηλαδή ότι ήταν γυιός του Λικίνιου και της Κωνσταντίας και θανατώθηκε το 326 μ. Χ.
Πάνω στο θέμα αυτό ο Kousoulas υποστηρίζει την εκδοχή, που προβάλλουν κάποιοι αρχαίοι χρονικογράφοι, ότι δηλαδή ο Λικίνιος είχε ένα γυιό με την Κωνσταντία, αδερφή του Κων/νου, τον ομώνυμό του Λικίνιο, δωδεκάχρονο κατά το 326 μ. Χ., και έναν άλλο γυιό απομια μη νόμιμη σύζυγο, που είχε πριν παντρευτεί την Κωνσταντία, εικοσάχρονο κατά την περίοδο των γεγονότων, τον Λικινιανό. Και ίσως αυτός ο δεύτερος είχε εμπλακεί στις δολοπλοκίες της Φαύστας και ακολούθησε την τύχη των συνενόχων της. Η εκδοχή αυτή έχει μεγάλη αληθοφάνεια, αλλά και αυτή δεν τεκμηριώνεται από ντοκουμέντα.
Τελειώνοντας το δύσκολο τούτο κεφάλαιο περί των θανάτων Κρίσπου και Φύστας τούτα μονάχα μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα:
Ο ισχυρισμός των παγανιστών ότι η Φαύστα θανατώθηκε από τον Κων/νο δεν έχει ιστορικά αποδεικτικά ερείσματα και κανένας αντικειμενικός ιστορικός δεν μπορεί να τον υιοθετήσει χωρίς ζημία της αξιοπιστίας του. Ο Richardson, ένας από τους εμβριθέστερους μελετητές των έργων του Ευσεβίου και εγκυρότερους βιογράφους του Κων/νου, τηρεί αποστάσεις από την άποψη αυτή και μιλάει για το θάνατο της Φαύστας ως εξής: «Το ίδιο έτος η σύζυγός του Φαύστα πέθανε ή θανατώθηκε». Αυτή είναι υπεύθυνη ιστοριογραφία!
Τα στοιχεία που υπάρχουν σχετικά με το θάνατο του Κρίσπου είναι ανεπαρκή για τον καταλογισμό ευθυνών. Και επειδή δεν καταφέρνουν βασίμως να ενοχοποιήσουν άλλον, ρίχνουν τη σκιά τους στον Κων/νο. Και ο Gibbon πλειοδοτεί, ότι ο Κων/νος έβαλε κατά μέρος την τρυφερότητα του πατέρα, χωρίς να προϋποθέτει η δικαιοσύνη ενός δικαστή. Ο Kousoulas και πολλοί άλλοι ιστορικοί ερευνητές πιστεύουν ότι στο θάνατο του Κρίσπου ενήργησαν φονικά χέρια αφοσιωμένα στη Φαύστα. Γι’ αυτό και πολλοί συνεργοί της στην όλη συνωμοσία είχαν σκληρές καταδίκες.
Όσα και αν πουν οι ιστορικοί, όσα και αν γράψουν πάνω σ’ αυτή την τραγική υπόθεση, απάντηση ικανοποιητική και βέβαιη δεν μπορούν να δώσουν. «Οι αληθινές αιτίες της τραγωδίας είναι τυλιγμένες στο βασανιστικό πέπλο του σκοταδιού», γράφει ο John Bury (1861 – 1927). Η ιστορία κρατάει ακόμα διπλοκλειδωμένα τα μυστικά της. Ως εκ τούτου, το ξαναγράφουμε, είναι απαράδεκτο για ιστορικούς ν’ αποφαίνονται δίχως στοιχεία υπέρ της καταδίκης του ενός και της αθώωσης του άλλου ως δικαστές ολοκληρωτικών καθεστώτων…
Αν, τέλος, κάνουμε δεκτά τα ατεκμηρίωτα συμπεράσματα κάποιων ιστορικών των νεότερων χρόνων, που είναι κηρυγμένοι εναντίον του Κων/νου, και δεχτούμε ότι τόσον ο θάνατος του Κρίσπου όσο και ο θάνατος της Φαύστας οφείλονται σε αποφάσεις του Κων/νου, και πάλι πολύ δύσκολα θα μπορούσαμε να δεχθούμε το χαρακτηρισμό τους ως εγκλημάτων, επειδή ο αυτοκράτορας, ως ανώτατος κριτής και τηρητής των νόμων, δικάζει, καταδικάζει και επιβάλλει ποινές σ’ ενόχους, ή τουλάχιστον σε κατηγορουμένους, που αποδεικνύονται ένοχοι, βάσει μαρτυριών. Οι παρακάτω εκφράσεις του Ζωναρά «διο και θάνατον ο Κρίσπος παρά του πατρός κατεδικάσθη» και του Φιλοστόργιου «Ύστερον μεν τοι μαθών την αλήθειαν, και αυτήν (την Φαύσταν) προσαπέκτεινε, δίκην επ’ αυτή δικάσας πασών δικαιοτάτην» είναι ενδεικτικές της απόλυτης αποδοχής εκ μέρους του λαού της ιδέας ότι ο αυτοκράτορας είναι ο υπέρτατος δικαστής. Και αφού κάθε δικαστής είναι δυνατόν να οδηγηθεί σε δικαστική πλάνη βάσει ψευδών κατηγοριών, και ένας αυτοκράτορας εκείνων των εποχών, ως ανώτατος
δικαστής, θα μπορούσε ομοίως να πλανηθεί στην απόφασή του.
Και δεν πρέπει να λησμονεί ο αναγνώστης ότι την εποχή του Μ. Κων/νου ο αυτοκράτορας εθεωρείτο από το λαό θεός. Σήμερα όταν δικάζεται μια υπόθεση παλαιότερων χρόνων, δικάζεται με βάση τους νόμους που ίσχυαν εκείνα τα χρόνια. Απαράδεκτο λοιπόν να κρίνουμε σήμερα τον Κων/νο με κριτήρια του εικοστού πρώτου αιώνα, μολονότι εκείνος αντέχει και σ’ αυτά, γιατί είναι ο πρώτος αυτοκράτορας που ομολόγησε πως δεν είναι θεός, αλλά δούλος του Θεού.
Χρήσιμο βρίσκουμε να καταχωρίσουμε και την κρίση στην οποία προβαίνει ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, δίνοντας πίστη στα όσα φέρουν ως πρόξενο των δύο θανάτων τον Μ. Κων/νο: «Τον μεν Κρίσπον εθανάτωσεν αδίκως, δια την κατ’ αυτού συκοφαντίαν της Φαύστας. Την δε Φαύσταν δικαίως εφόνευσεν ως συκοφαντήσασα τον Κρίσπον, ως γενομένην αιτίαν του εκείνου θανάτου. Εάν δώσωμεν ότι ο Μέγας Κων/νος εβαπτίσθη ύστερον, διότι επρόσμενε να βαπτισθή εις τον Ιορδάνην, τούτο ουδέν παραβλάπτει την αγιότητα».
Τέλος, προειδοποιούμε τον αναγνώστη ότι για την εκ μέρους του διαμόρφωση της όποιας προσωπικής του αντίληψης περί του Κων/νου, βάσει των μέχρι τώρα εκτεθέντων στοιχείων, είναι ακόμα πολύ νωρίς, αφού βρίσκεται στο μέσο της έρευνάς μας.
Υποσημειώσεις.
1. Gibbon Ed. (The History of the Decline and Fall of the Roman Empite, ed. Bury 1901, London, vol. 2, c. XVIII, page 210.
2. Gibbon Ed.“The History of the Decline and fall of the Roman Empire ed. 1906, in 12 vols 3. The tragedy of Fausta and Crispus (p. 175 sqq).
3. Κωδιν. Τόμ. 157, σελ. 657.
4. Κωδινός τόμ. 157, σελ. 657.
Gibbon ed. (The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Αμερικ. Έκδοση 1810, 2, σελ. 297.
5. Scahaff, Philip, History of the Christian Church, 1910, Vol. III, p. 15.
Από το βιβλίο: Μέγας Κωνσταντίνος : Κατηγορίες και αλήθεια, του Κωνσταντίνου Καραστάθη. Αθήναι, Απρίλιος του 2012 Εκδόσεις «ΑΘΩΣ».
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
