Οι διάλογοι του Αγίου Γρηγορίου του Διαλόγου: Περιεχόμενο, ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο.

Γενικά

Ο άγ. Γρηγόριος έζησε ως επί το πλείστον μες στον κόσμο, αλλά ήταν στην ψυχή μοναχός. Για να μπορέσει όμως να κρατήσει έτσι την καρδιά του, έπρεπε να κρατήσει τον νου του στη μνήμη του Θεού. Γι’ αυτό πάντοτε άκουγε με προσοχή τους λόγους των παλαιών πατέρων, πρόσεχε την ζωή τους, ζητούσε να μάθει για άλλους, ρωτούσε για την αγία πολιτεία και τα θαύματα ασκητών και επισκόπων από όλες τις περιοχές εκεί, τα διατηρούσε με ευλάβεια στη μνήμη του, και αυτά τον συντηρούσαν, τον έτρεφαν, τον παρηγορούσαν, του θέρμαιναν τον ζήλο, τον φώτιζαν, τον καθοδηγούσαν. Έπειτα από τρία χρόνια θητείας στον αρχιερατικό θρόνο, αντιλήφθηκε βαθιά και με ανέκφραστο πόνο την αθλιότητα, την άγνοια, τις άμετρες ταλαιπωρίες (που θα αναφέρουμε παρακάτω), τις θλίψεις, το χάος και την απογοήτευση του ποιμνίου του, και αποφάσισε να δώσει την μαρτυρία του και με ένα γραπτό κείμενο που θα έδειχνε την ομορφιά και τη δικαιοσύνη του Θεού, θα έδινε μια γεύση της «γλυκύτητας» του Θεού, της Πρόνοιας, της Οικονομίας, αλλά και της φοβερότητάς Του. Αυτά γέννησαν τους Διαλόγους, ένα Γεροντικό, ένα Λατινικό αντίστοιχο της Ιστορίας των μοναχών της Αιγύπτου, του Λαυσαϊκού, της Φιλοθέου Ιστορίας, του Πατερικού του Σινά και του Λειμωναρίου (μάλιστα ειδικά το τελευταίο είναι σύγχρονο ή λίγο μεταγενέστερο). Η συγγραφή του έργου τοποθετείται θετικά, από εσωτερικές μαρτυρίες, στα 593- 594.
Περιεχόμενο.
Το έργο δεν είναι καταγραφή κάποιας συζήτησης. Συνετέθη απευθείας σε γραπτό λόγο και ο διάλογος είναι αναμφίβολο φανταστικό λογοτεχνικό εύρημα. Άλλωστε ο ίδιος ο συγγραφέας συχνά, όπως θα δούμε, απευθύνεται σε «αναγνώστες», μιλάει για «προηγούμενο βιβλίο» κ.ά.
Φανταστικός συζητητής του αγ. Γρηγορίου είναι ο Πέτρος, ένας επιφανής διάκονος του Πατριαρχείου, χειροτονημένος διάκονος το 593, γνωστό πρόσωπο, που ανήκε στην θρησκευτική ελίτ της Ρώμης και συχνά βοηθούσε τον Άγιο στη συγγραφή και την έρευνα των Γραφών, αλλά και στις άλλες διοικητικές του μέριμνες. Εν τούτοις η παρουσία του είναι συμβολική, γιατί ενώ παρεμβαίνει 145 φορές, δεν λέει τελικά τίποτα, παρά μόνο βοηθά στην μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλο, κρατώντας λειτουργική σιγή απέναντι στον μονόλογο του αγ. Γρηγορίου.
Ο συγγραφέας χώρισε εσκεμμένα το έργο σε 150 κεφάλαια, τα οποία τα μοίρασε σε 4 βιβλία: 12 στο Ι, 38 στο ΙΙ, 38 στο ΙΙΙ και 62 IV. (Υπάρχουν ηθελημένες εσωτερικές αριθμητικές συσχετίσεις). Το περιεχόμενο των κεφαλαίων είναι διηγήσεις και κάποιες θεωρητικές αναπτύξεις. Στα τρία πρώτα βιβλία όλα τα κεφάλαια περιέχουν διηγήσεις, εκτός από ένα (ΙΙΙ, 34)˙ γίνονται επίσης και λίγες (12) μικρές θεωρητικές παρεκβάσεις μέσα στα ίδια αυτά τα κεφάλαια. Στο τέταρτο όμως βιβλίο οι διηγήσεις παίζουν βοηθητικό δευτερεύοντα ρόλο, ενώ υπάρχουν και 25 κεφάλαια χωρίς καθόλου διηγήσεις.
Οι διηγήσεις αυτές περιέχουν πάνω από 200 θαύματα (45 στο Ι, 45 στο ΙΙ, 70 στο ΙΙΙ, 50 στο IV), δηλαδή θαυματουργίες αγίων ανδρών, θαυμαστά περιστατικά που δείχνου την ποιότητα της πολιτείας τους, οράματα και άλλες θείες ενέργειες για πολυποίκιλους σκοπούς κλπ. Μέσα σε όλα αυτά παρελαύνουν κάπου 70 μεγάλοι πατέρες του ΣΤ’ αιώνος (κυρίως) στις περιοχές εκείνες. Το συγκεκριμένο περιεχόμενο έχει ως εξής:
Ι: 12 μεγάλοι πατέρες της Κεντρικής Ιταλίας, με αρκετές θαυμαστές διηγήσεις για τον καθένα.
ΙΙ: Αποκλειστικά ο βίος του αγίου Βενεδίκτου με πλήθος θαυμάτων και συναφών διηγήσεων.
ΙΙΙ: Άλλοι 38 πατέρες, επίσκοποι, κληρικοί, ασκητές, κοινοβιάτες, αναχωρητές, κλπ. από όλη την Ιταλία και έξω από αυτήν με μία ή και πολλές διηγήσεις για τον καθένα.
ΙV: Πραγματεία περί της αιωνιότητας, των κεκοιμημένων, της άλλης ζωής κλπ., κατάσπαρτη από θαυμαστές διηγήσεις (κυρίως από την Ρώμη ή τα περίχωρα και συνήθως αρκετά πρόσφατες), που εμπεδώνουν τις θεωρητικές θέσεις.
Ιστορικό και Γεωγραφικό πλαίσιο
Θα προσέξει ο αναγνώστης πως ένα πλήθος επεισοδίων συνδέονται με ιστορικά γεγονότα και κυρίως με πάσης φύσεως βαρβαρικές επιδρομές. Οστρογότθοι, Φράγκοι, Αλαμανοί, Βησιγότθοι, Βάνδαλοι, Λομβαρδοί και οι λοιποί, κυκλοφορούν βιώνοντας τις περιοχές εκείνες σαν στο σπίτι τους. θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μερικές πολύ σύντομες εξηγήσεις:
Το κακό ξεκίνησε 200 χρόνια πριν από τον άγ. Γρηγόριο. Η Ιταλίας ήταν αναπόσπαστο τμήμα του Ρωμαϊκού και, στη συνέχεια, την αυτοκρατορία στα δύο και όρισε τον γιο του Ονώριο αυτοκράτορα του Δυτικού κράτους, το οποίο έτσι ξέκοψε από την Ανατολή. Η καταστροφή ήταν ραγδαία. Το 404 μεταφέρθηκε η πρωτεύουσα στη Ραβέννα, η Ρώμη αδυνάτισε παραμένοντας απλό θρησκευτικό κέντρο, ο δρόμος για τους Γότθους άνοιξε. Πρώτοι οι Βησιγότθοι: Ο Αλάριχος μετά την λεηλασία της Ελλάδας στρέφεται στην Ιταλία και το 410 ερημώνει την Ρώμη. Με την επιδρομή του 452 φθάνουν προ των πυλών της οι Ούννοι του Αττίλα. Μόλις το 455 εξανδραποδίζεται από τους Βανδάλους του Γενσέριχου που εξορμούν από τα παράλια της Αφρικής. Μέχρι τώρα οι Βυζαντινοί κρατούσαν ακόμα την επικυριαρχία του διαλυμένου κράτους. Τώρα θα την χάσουν κι αυτήν. Το 476 ο Βησιγότθος Οδόακρος καταλύει οριστικά την Δυτική αυτοκρατορία. Αλλά και αυτός θα νικηθεί το 493 από τους Οστρογότθους του Θεοδώριχου, ο οποίος σε λίγο κατέλαβε ολόκληρη εντελώς την Ιταλία και τα νησιά, θεωρούμενος τυπικά επίτροπος του Βυζαντίου. Νέο δράμα αρχίζει όταν οι Βυζαντινοί επιχειρούν την ανακατάληψη σύμφωνα με την τακτική της recomquista του Ιουστινιανού, που στέλνει τους στρατηγούς του: Α’ εκστρατεία του Βελισαρίου 534 – 540. Β’ εκστρατεία Βελισαρίου 544 – 549. Εκστρατεία Ναρσή 551 – 554. Το 552 οι Γότθοι συνθηκολόγησαν, αλλά το 553 εισβάλλουν οι Αλαμανοί Λεύθαρις και Βουτιλίνος λεηλατώντας τα πάντα. Η οριστική του ήττα στην Καπύη το 554 θα σημάνει την αναχώρησή τους.
Το Βυζάντιο πολύ λίγο θα χαρεί την οριστική αποχώρηση των Γότθων από την Ιταλία γιατί το 568 εισβάλλει με ορμή νέο γερμανικό φύλο, οι Λομβαρδοί. Κατέλαβαν αμέσως την Βόρεια και Κεντρική Ιταλία. Ελεύθερη απέμεινε μόνο η Κάτω Ιταλία και Σικελία και μία στενόμακρη ζώνη από την Ρώμη, έδρα του Πάπα, μέχρι την Ραβέννα, έδρα του Βυζαντινού εξάρχου. Αυτή είναι και η κατάσταση στα χρόνια της συγγραφής των Διαλόγων (593-594).
Ο άγ. Γρηγόριος για την χρονολόγηση χρησιμοποιεί τις εξής εκφράσεις: «Παλαιούς» ονομάζει όσους ήκμασαν πριν από τα χρόνια των Οστρογότθων (πριν το τέλος του Ε’ αι.). «Χρόνια των Γότθων» ονομάζει το α’ μισό του Στ’ αιώνος. «Δικά μας χρόνια» εννοεί τους χρόνους μετά την γέννησή του, δηλ. μετά το 540. «Χρόνια των Λογγοβάρδων» την τελευταία γενεά. «Πρόσφατα» (nuper) τους χρόνους που διακονεί στη Ρώμη (μετά το 585) και κυρίως μετά την άνοδο του στο θρόνο το 590.
Ο τόπος των διηγήσεων είναι ολόκληρη η Ιταλία και όχι μόνον αυτή. Ωστόσο ο κύριος όγκος από αυτές διαδραματίζονται στην Κεντρική Ιταλία, από την Καμπανία προς Ν. μέχρι την Ουμβρία προς Β. (βλ. χάρτες). Πολλά είναι και τα επεισόδια που λαμβάνουν χώρα μέσα στην ίδια τη Ρώμη.
Η πλειοψηφία των περιστατικών εκτυλίσσονται στα χρόνια του Ιουστινιανού (527 – 565), βρισκόμαστε δηλαδή στον ενδοξότερο αιώνα του Βυζαντίου, και παρακολουθούμε την καθημερινή ζωή στα περιφερειακά τμήματα κατά την περίοδο της μεγαλύτερης ακμής του κράτους. Μάλιστα στη Δύση βρίσκεται στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος με τις αλλεπάλληλες εκστρατείες σε αυτήν. Οι μορφές λοιπόν των Διαλόγων αναδεικνύονται «μες στη φωτιά», και αυτό τις κάνει ακόμα πιο ηρωικές.
Η γη στην επαρχία αρχίζει να δίνει όψη σεληνιακού τοπίου, ενώ η Ρώμη εξελίσσεται σε «πόλη – φάντασμα», όπως θα το διαπιστώσει ο ίδιος ο αναγνώστης. Μέσα σε όλα αυτά η Εκκλησία (μοναχοί και κληρικοί) κρατά άσπιλη την πνευματικότητά της. Επίσης οι πάπες κρατούν σταθερά το ύψος τους, τονίζοντας εμφατικά τη διαφορά από τους νεωτέρους διαδόχους τους. Υπηρετούν τον ιστορικό ρόλο τους, είναι πρόσωπα εξαιρετικά σεβαστά σε Ανατολή και Δύση (υπόψιν ότι και η Ελλάδα τότε υπαγόταν διοικητικώς στην Κωνσταντινούπολη, αλλά εκκλησιαστικώς στη Ρώμη), είναι σταθερότεροι στην αρετή και στην Ορθοδοξία (κι είναι πολύ σημαντικό για την Εκκλησία ολόκληρη αυτό, γιατί έχουν τον πρώτο λόγο σε όλες τις Συνόδους), σε καιρό που στην Κωνσταντινούπολη μαίνονται τα πάθη της εξουσίας (επόμενο για μια πρωτεύουσα) και οι διαμάχες των αιρέσεων.
Η χαρακτηριστική πνευματική υγεία που διαφαίνεται στα πρόσωπα των Διαλόγων και η σεμνή πνευματικότητα της εκεί Εκκλησίας που αντικατοπτρίζεται πίσω από αυτά, αποτελεί τον μεγαλύτερο έλεγχο κατά της σύγχρονης Εκκλησίας της Ρώμης. Παρακαλούμε ας το προσέξει αυτό ο αναγνώστης. Και αν θέλει να έχει ένα αντίστοιχο παράδειγμα, ας σκεφθεί τηρουμένων των αναλογιών την κατάσταση της Ελληνικής Εκκλησίας, κλήρου και ποιμνίου, κατά την Τουρκοκρατία και όλες τις άλλες περιόδους μεγάλων θλίψεων.

Από το βιβλίο: Βίοι αγνώστων Ασκητών: Αγίου Γρηγορίου, Πάπα Ρώμης, του επικαλουμένου Διαλόγου. Εισαγωγή-μετάφραση-σημειώσεις υπό Ιωάννου Ιερομ.
Εκδότης, Ιερά Σκήτη Αγίας Αννης – Αγιον Ορος. Ιούνιος 2020.

Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.

Κατηγορίες: Άρθρα, Ιστορικά, Λειτουργικά, εορτολογικά, Νεοελληνική απόδοση Ύμνων, Συναξάρια, Λογοτεχνικά. Προσθήκη στους σελιδοδείκτες.