Από ποιούς βαπτίσθηκε;
Από το πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα μ. Χ. ο μύθος ότι ο αυτοκράτορας Κων/νος έπασχε από λέπρα και ότι θεραπεύτηκε θαυματουργικά από τον άγιο Σίλβεστρο, πάπα της Ρώμης, μόλις βαπτίστηκε χριστιανός, όπως
είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο,
μεταφερόταν μέσα από την λαϊκή παράδοση από αιώνα σε αιώνα ως τα μέσα του 8ου αιώνα, οπότε από την Ψευδοκωνσταντίνεια Δωρεά, για την οποία θα γίνει λόγος στο μεθεπόμενο κεφάλαιο, παρουσιάστηκε ως πραγματικό γεγονός. Εφεξής πια έγινε πιστευτό όχι μονάχα στη Δύση, αλλά και στην Ανατολή, ότι ο Μ. Κων/νος δε βαπτίστηκε στο τέλος της ζωής του, όπως γράφει ο Ευσέβιος, αλλά κατά το 315 μ. Χ. και ότι με το βάπτισμά του θεραπεύτηκε από τη λέπρα.
Πολλοί από τους βυζαντινούς συγγραφείς μετά τον όγδοο αιώνα (άγιος Θεοφάνης, Κεδρηνός, Νικηφόρος Κάλλιστος, Ζωναράς, Γλυκάς κ.ά.), ανυποψίαστοι για την πλαστότητα της περιβόητης Δωρεάς, υιοθέτησαν το θρύλο της πάθησης του Κων/νου και της βαπτίσεώς του από το Σίλβεστρο.
Ο Θεοφάνης κάνει λόγο για βάπτιση του Κων/νου του γυιού του Κρίσπου, από το Σίλβεστρο, αλλά δεν αναφέρει λέξη για το μύθο περί ασθενείας του από λέπρα, ίασής του κ.λ.π. Προσεκτικός πάντοτε υποδηλώνει τις πηγές της πληροφόρησής του από τις προφορικές παραδόσεις με τις εκφράσεις «ως φασί τινές» ή απλά «φασίν», αλλά και την ειλικρίνεια στην εξαγωγή των συμπερασμάτων του «εμοί αληθέστερον φαίνεται»:
«Τούτω τω έτει, ως φασί τινές, Κωνσταντίνος ο μέγας συν Κρίσπω τω υιώ αυτού, εν Ρώμη υπό Σιλβέστρου εβαπτίσθη, ως οι κατά την πρεσβυτέραν Ρώμην μέχρι σήμερον τον βαπτιστήρα έχουσιν εις μαρτυρίαν, ότι υπό Σιλβέστρου εν Ρώμη εβαπτίσθη μετά την αναίρεσιν των τυράννων. Οι δε κατά την ανατολήν εν Νικομηδεία φασίν αυτόν περί τον θάνατον υπό Ευσεβίου του Νικομηδέως Αρειανού βεβαπτίσθαι˙ ένθα και έτυχεν αυτόν κοιμηθήναι. Αναβαλλόμενος γαρ ην, φασίν, το βάπτισμα, ελπίζων εν τω Ιορδάνη βαπτισθήναι ποταμώ, εμοί δε αληθέστερον φαίνεται το υπό Σιλβέστρου εν Ρώμη βεβαπτίσθαι αυτόν, και τας επ’ ονόματι αυτού φερομένας διατάξεις προς Μιλτιάδην πεπλασμένας είναι τοις Αρειανοίς, δόξαν εντεύθεν περιποιείσθαι σπουδάζουσιν εαυτοίς, ή και τον πανευσεβή βασιλέα κακίζειν εθέλουσιν, αβάπτιστον δεικνύντες εντεύθεν, όπερ άτοπόν εστί και ψευδές».
Οι συγγραφείς όμως των 4ου και 5ου αιώνων Ευσέβιος Παμφίλου, ο οποίος γράφει λεπτομέρειες για όλη τη ζωή του, Σωκράτης ο Σχολαστικός, Σωζομενός, Θεοδώρητος κ.ά. βεβαιώνουν κατηγορηματικά ότι ο Κων/νος βαπτίσθηκε σε προάστιο της Νικομήδειας το 337 μ. Χ. λίγες ημέρες προ του θανάτου του. Το ίδιο βεβαιώνει και ο πατριάρχης Ιεροσολύμων και μεγάλος θεολόγος Δοσίθεος (17ος αιώνας) και άλλοι, βεβαίως, θεολόγοι και συγγραφείς της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας, ιδίως μετά την αποκάλυψη της πλαστότητας της διαβόητης «Δωρεάς». Και αυτή η εκδοχή έχει γίνει σήμερα αποδεκτή από όλους σ’ Ανατολή και Δύση.
Το πρώτο ερώτημα όμως που γεννιέται στο μυαλό του κάθε χριστιανού είναι γιατί ο άγιος βαπτίστηκε στο τέλος της ζωής του.
Κατά την εποχή του Μ. Κων/νου οι παράγοντες του δημόσιου βίου, και κυρίως οι στρατιωτικοί, αν και ήσαν χριστιανοί από τη νεότητά τους, συνήθιζαν να βαπτίζονται στο κρεββάτι του θανάτου τους. Σημειωτέον ότι και ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και πολλοί άλλοι άγιοι περίμεναν να φτάσουν στην ηλικία των τριάντα χρόνων και ύστερα βαπτίζονταν κατά μίμηση του Κυρίου. Άλλ’ ο Κων/νος ανέβαλλε συνεχώς το βάπτισμά του, διότι επιθυμούσε διακαώς να βαπτιστεί στα ρείθρα του Ιορδάνη ποταμού, όπου, κατά την παράδοση, μετέσχε του λουτρού και ο Σωτήρας μας ως πρότυπό μας.
Αλλά ποιος βάπτισε τον αυτοκράτορα; Μήπως ο αρειανός επίσκοπος Νικομηδείας Ευσέβιος;
Το ερώτημα απασχόλησε και απασχολεί τους ιστορικούς μέχρι σήμερα. Αλλά ας δούμε τα γεγονότα με τη σειρά.
Το 336 μ. Χ. στα ανάκτορα της Κων/πόλεως γιορτάστηκαν με μεγάλη επισημότητα τα τριαντάχρονα της βασιλείας του Κων/νου (Tricennalia). Τον επόμενο χρόνο, ενώ ετοιμαζόταν για εκστρατεία εναντίον των Περσών, οι οποίοι είχαν κηρύξει διωγμό εναντίον των χριστιανών της επικρατείας τους, ο Κων/νος αρρώστησε ξαφνικά. Αλλά ποιο ήταν το νόσημά του; Ο μύθος της νεανικής πάθησής του, για την οποία έγινε λόγος παραπάνω, είχε το ευχάριστο τέλος του με την ίαση, που παρέσχε στον «ασθενή» ο Σίλβεστρος. Μερικοί όμως ανασταίνουν σήμερα και αυτόν τον πεθαμένο μύθο και διατείνονται ότι ο Κων/νος οδηγήθηκε στο τέλος του από τη λέπρα! Αλλά ο ισχυρισμός αυτός είναι γελοίος, διότι ποτέ ο αυτοκράτορας δεν θα μπορούσε να διαγράψει αυτή τη μεγαλειώδη πορεία του και δε θα έφτανε στο εξηκοστό τρίτο έτος της ηλικίας του, αν πράγματι έπασχε από αυτή την ανίατη αρρώστεια. Είναι και ανεδαφικός ο ισχυρισμός, διότι κανείς ιστορικός δεν αναφέρει τη συγκεκριμένη νόσο ως αιτία του θανάτου του. Η μοναδική λώβη (λούβα – λέπρα), για την οποία κάνει λόγο ο Θεοδώρητος, κατά κόρον μάλιστα, είναι η «λώβη του Αρείου», εννοώντας, φυσικά, την επικίνδυνη διδασκαλία του αιρετικού.
Ιδού πως οι αρχαίοι συγγραφείς περιγράφουν την ξαφνική αρρώστεια του Κων/νου και τις μετέπειτα ενέργειές του:
Ο Ευσέβιος γράφει: «Γίγνεται δ’ αυτώ πρώτη τις ανωμαλία του σώματος, είτ’ ουν κάκωσις επί ταύτην συμβαίνει, κάπειτα της αυτού πόλεως επί λουτρά θερμών υδάτων προέισιν, ένθεν τε της αυτού μητρός επί την επώνυμον αφικνείται πόλιν».
Ποιες άραγε παθήσεις οδηγούν σήμερα τόσους ηλικιωμένους στα θερμά λουτρά;
Ο Σωκράτης γράφει, όταν ο Κων/νος έγινε εξήντα πέντε χρόνων, αρρώστησε. Από την Κων/πολη πηγαίνει στην Ελενούπολη για να κάνει χρήση των θερμών λουτρών που είναι εκεί κοντά. Άλλ’ επειδή η κατάστασή του επιδεινώθηκε, φεύγει από την Ελενούπολη και πηγαίνει σε προάστειο της Νικομήδειας. Εκεί ζήτησε και βαπτίσθηκε.
Την ίδια πληροφορία παρέχει και ο Σωζομενός. Και ο Θεοδώρητος παρόμοια δίνει πληροφορία και προσθέτει: «το δε της ανθρωπίνης βιότητος άδηλον επιστάμενος, του θείου βαπτίσματος το δώρον εδέξατο».
Ο Ευσέβιος είναι πάντοτε γενναιόδωρος στην πληροφόρηση. Ο Κων/νος, γράφει, προαισθανόμενος το τέλος του, έκρινε ότι ήταν καιρός πια για κάθαρση της ψυχής του από τα πλημμελήματα του παρελθόντος. Προσευχήθηκε γονυκλινής, εξομολογήθηκε και σε προάστειο της Νικομηδείας συνεκάλεσε την ομάδα των εκλεκτών Ορθοδόξων επισκόπων, που τον ακολουθούσαν και τους είπε:
«Αυτός είναι ο καιρός, τον οποίο από παλιά έλπιζα διψώντας και ευχόμενος να επιτύχω την εν Θεώ σωτηρία. Είναι καιρός ν’ απολαύσουμε και εμείς την αθανατοποιό σφραγίδα, καιρός να μετάσχουμε στο σωτήριο σφράγισμα, κάτι που σκεπτόμουνα κάποτε να λάβω στα ρείθρα του Ιορδάνου ποταμού, όπου, καθώς θέλει η παράδοση, μετέσχε του λουτρού και ο Σωτήρας μας ως πρότυπό μας, το οποίο όμως ο Θεός, γνωρίζοντας το συμφέρον μας, μας αξιώνει να το λάβουμε εδώ. Ας μη γεννιέται λοιπόν καμιά αμφιβολία. Διότι, ακόμα και αν θέλει να συνεχίσουμε πάλι την ζωή μας ο Κύριος της ζωής και του θανάτου και έχει ορισθεί να ζω και πάλι μαζί με το λαό του Θεού και να μετέχω των ευχών του πλήθους εκκλησιαζόμενος, θα ρυθμίσω το βίο μου από τώρα και στο εξής σύμφωνα με τους πρέποντας στο θεό θεσμούς».
Και ο Ευσέβιος τελειώνει με αυτά τα λόγια τις πληροφορίες του για τη βάπτιση του Κων/νου:
«Ο μεν δη ταύτ’ έλεγεν, οι δε τα νόμιμα τελούντες θεσμούς απεπλήρουν θείους και των απορρήτων μετεδίδοσαν, όσα χρη προδιαστειλάμενοι».
Τη βάπτιση λοιπόν ετέλεσαν οι παρόντες ιεράρχες σύμφωνα με τα νόμιμα και, αφού έδωσαν τις κατάλληλες οδηγίες, μετέδωσαν σ’ αυτόν τα άχραντα μυστήρια, λίγες ημέρες πριν από το θάνατό του, που επήλθε στις 21 Μαΐου 337 μ. Χ.
Οι δύσπιστοι, ωστόσο, ψελλίζουν το όνομα του αρειανού επισκόπου Νικομηδείας Ευσεβίου ως βαπτιστή του Κων/νου, επειδή η βάπτιση έγινε στην επισκοπική του περιφέρεια. Άλλ’ αυτό δεν μπορεί να γίνει δεκτό για τους εξής κυρίως λόγους: α) Ο ιστορικός Ευσέβιος πουθενά δεν αναφέρει ότι ο Νικομηδείας Ευσέβιος τέλεσε το Μυστήριο του Βαπτίσματος για τον Κων/νο. β) Ο Ευσέβιος μας πληροφορεί σαφέστατα ότι τον Κων/νο βάπτισαν κανονικά «οι τα ν όμιμα τελούντες θεσμούς…» Η έκφρασή του «οι τα νόμιμα τελούντες θεσμούς…» αποδίδεται από τον Π. Χρήστου ως «ιεράρχες» (στη μετάφραση του «Βίου του Κωνσταντίνου» της έκδοσης των πατερικών εκδόσεων «Γρηγόριος ο Παλαμάς»). Αυτός ο πληθυντικός στην έκφραση φανερώνει ότι το μυστήριο τελέστηκε από περισσότερους του ενός επισκόπους, δηλαδή από την ομάδα των επισκόπων, που ήσαν παρόντες, όπως μας έχει ενημερώσει από πριν ο Ευσέβιος: «Μεταβάς δ’ ένθεν επί προάστειον της Νικομηδέων αφικνείται πόλεως, κανταύθα συγκαλέσας τους επισκόπους ωδ έποι αυτοίς διελέξατο». γ) Άλλες πηγές παγανιστικές ή χριστιανικές, πλην του Ιερωνύμου, για τον οποίον θα γίνει λόγος παρακάτω, δεν αναφέρουν τίποτε συγκεκριμένο για βάπτιση του Κων/νου. Τα αναγραφόμενα από τους παγανιστές ότι έγινε χριστιανός και βαπτίστηκε μετά το θάνατο του Κρίσπου και της Φαύστας είναι ανυπόστατα, όπως είδαμε παραπάνω). δ) Ο Ευσέβιος Νικομηδείας δεν είπε ποτέ ότι βάπτισε τον Κων/νο («ούτε ποιείται μνήμην αυτού»), όπως γράφει ο Δοσίθεος. Αν εκείνος είχε τελέσει το μυστήριο, αναμφιβόλως ο ίδιος, αλλά και άλλοι αρειανοί, θα το διατυμπάνιζαν ως επιτυχία τους ανά τους αιώνες. ε) Ο Μ. Κων/νος διατηρούσε τη διαύγεια του πνεύματός του ως τη στερνή στιγμή του, εκτιμούσε όσο τίποτε άλλο τις αποφάσεις της Α’ Οικουμενικής συνόδου, οι οποίες έφερναν και την υπογραφή του, και «θεωρούσε την εμμονή του στην πίστη των συμπερασμάτων της συνόδου της Νικαίας της βασιλείας του», όπως παραδέχεται και αυτός ο εχθρός του Gibbon. Άρα δε θα ήταν εύκολο να δεχτεί το βάπτισμα από έναν «αρειανίζοντα» επίσκοπο. Θα ήταν ωσάν να πρόδιδε το έργο της ζωής του. Γι’ αυτό θεωρούμε αδιανόητο να έχει επιτρέψει τη συμμετοχή του αρειανού επισκόπου Νικομηδείας στο Μυστήριο.
Αλλά για το ίδιο θέμα έκανε λόγο στο τέλος του τρίτου βιβλίου του «Εκκλησιαστική Ιστορία» ο ιστορικός Γελάσιος (β’ μισό του 5ου αιώνα μ. Χ.) Τα τελευταία αυτά φύλλα του βιβλίου έχουν χαθεί σήμερα, αλλά τις πληροφορίες τους διασώζει ο Μέγας Φώτιος (9ος αιώνας), που είχε διαβάσει ακέραιο το βιβλίο. Γράφει λοιπόν ο εκ των κορυφαίων Πατέρων της ορθοδοξίας άγιος Φώτιος ο Μέγας στο έργο του «Βιβλιοθήκη», με αριθμό κώδικα 88, τούτες τις πολύ ενδιαφέρουσες πληροφορίες, που περιλάμβαναν εκείνα τα χαμένα φύλλα:
«Και τελευτά δε (σ.σ. ο Γελάσιος το έργο του) εις την του Μεγάλου Κων/νου τελευτήν εν η και το της αφέσεως εδέξατο θείον λουτρόν, τας εν βίω κηλίδας, οία εικός άνθρωπον όντα ταύτας εφέλκεσθαι απολουσάμενος. Τυχείν δε φησί του βαπτίσματος ορθοδόξου μυσταγωγήσαντος και τελέσαντος, άλλ’ ουχ ως τισί έδοξε, των αιρετικών τινός χειραπτήσαντος. Η δε γε αναβολή αυτώ του βαπτίσματος παρετείνετο, ότι δ’ επιθυμίας πλείστης ην αυτώ τοις Ιορδάνου βαπτίζεσθαι…».
Δηλαδή: «Και τελειώνει ( ο Γελάσιος το έργο του) με το θάνατο του Μεγάλου Κων/νου, κατά τον οποίο δέχτηκε το θείο λουτρό της αφέσεως των αμαρτιών, εξαγνιζόμενος από τις κηλίδες του βίου, με τις οποίες ως άνθρωπος ήταν φυσικό να έχει μολυνθεί. Λέγει ότι δέχτηκε το βάπτισμα από ορθόδοξο, ο οποίος τέλεσε το μυστήριο και λειτούργησε, αλλά κανείς από τους αιρετικούς, όπως νόμισαν μερικοί, δεν ακούμπησε πάνω του τα χέρια του. Η δε αναβολή του βαπτίσματός του παρατεινόταν, διότι επιθυμούσε διακαώς να βαπτισθεί στα νερά του Ιορδάνη».
Αυτά έγραψε ο Γελάσιος και διέσωσε, κατά θεία πρόνοια, στη Μυριόβιβλό του ο μέγας Φώτιος, για την ειλικρίνεια του οποίου κανείς δεν αμφιβάλλει.
Και ο πολυμαθέστατος πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσίθεος, που αμύνεται με επιχειρήματα στην ίδια θέση, συμπεραίνει: «Άλλ’λ ουδέ εν Νικομηδεία εβαπτίσθη, άλλ’ εν προαστείω της Νικομηδείας, υπό της κοινότητος των επισκόπων, ήτις ουκ ην αιρετική, άλλ’ ορθόδοξος και ομόπιστος αυτώ. Και μάλιστα οι έγκριτοι των εν Κων/πόλει παρευρεθέντων επισκόπων ήσαν οι ακολουθήσαντες αυτώ».
Για όλα αυτά θεωρούμε απαράδεκτο να γράφεται από ορθοδόξους συγγραφείς ότι ο Μέγας Κων/νος βαπτίσθηκε από τον αρειανό επίσκοπο Νικομηδείας Ευσέβιο.
Σχετικά προς τη μοναδική πληροφορία του Λατίνου ιστορικού συγγραφέα αγίου Ιερωνύμου ότι ο Κων/νος βαπτίστηκε από τον Νικομηδείας Ευσέβιο, μπορούμε να πούμε ότι δεν είναι αναγκαστικά και ακριβής. Ο Ιερώνυμος δεν είναι σύγχρονος του αγίου Κων/νου. Γεννήθηκε είκοσι εννέα χρόνια μετά το θάνατο εκείνου και ίσως δεν είχε την ενημέρωση ότι τον αυτοκράτορα εκείνες τιε ώρες συνόδευε ομάδα εκλεκτών ορθοδόξων επισκόπων, που ο θεμελιωτής της ορθοδοξίας δε θ’ άφηνε αδρανείς παρατηρητές κατά την τέλεση του μυστηρίου.
Πέρα απ’ όσα λέγονται για το βάπτισμα του Κων/νου, ακούγονται και πολλές μεμψιμοιρίες εναντίον του. Κατηγορείται και ως φίλος ή και προστάτης των αρειανών, επειδή ανεχόταν στον κύκλο του τον αρειανό επίσκοπο Νικομηδείας Ευσέβιο. Άλλ’ εκείνος ήταν στενός συγγενής του. Σημειωτέον όμως ότι και αυτόν είχε στείλει στην εξορία μαζί με τους άλλους αρειανούς, το Θέογνι Νικαίας, το Σεκούνδο, το Θεωνά και το Μάρι Χαλκηδόνος μετά το πέρας των εργασιών της Α’ Οικουμενικής συνόδου.
Κατηγορούν ακόμα τον Κων/νο ότι εξακολουθούσε να λατρεύει το θεό ήλιο, ή υποκρινόταν τον χριστιανό κ.λπ. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να καταλάβουν ότι ο Κων/νος ήταν και ένιωθε ως ο προστάτης όλων των υπηκόων του. Δεν μπορούν να εννοήσουν ότι δεν τερμάτισε τους διωγμούς των χριστιανών, για ν’ αρχίσει έναν άλλο διωγμό εναντίον των εθνικών ή έναν τρίτο εναντίον των αρειανών. Ότι πρωταρχικά ενδιαφερόταν για την ειρήνη στην εκκλησία και για την ειρηνική επίλυση όλων των θεμάτων, που ανέκυπταν στην πορεία της.
Και αν, μετά την εξορία του Αρείου, ο Κων/νος υιοθέτησε τις εισηγήσεις του Νικομηδείας Ευσεβίου, που είχε επανέλθει από την εξορία (με την παρέμβαση της αδελφής του κρυπτό – αρειανής Κωνσταντίας, χήρας του Λικίνιου), και εξόρισε το Μέγα Αθάνασιο, το έκανε όχι από πείσμα, όχι από εκδικητική διάθεση, αλλά γιατί έτσι νόμισε πως θα επανέφερε τη γαλήνη στους κόλπους της εκκλησίας.
Δεν έχει λοιπόν βαπτισθεί ο Κων/νος από τον «αρειανίζοντα» Ευσέβιο Νικομηδείας, που, οφείλουμε να ομολογήσουμε, ότι και αυτός είχε υπογράψει το Σύμβολο της Πίστεως στην Οικουμενική Σύνοδο της Νικαίας.
Από το βιβλίο: Μέγας Κωνσταντίνος : Κατηγορίες και αλήθεια, του Κωνσταντίνου Καραστάθη. Αθήναι, Απρίλιος του 2012 Εκδόσεις «ΑΘΩΣ».
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
