Τα πρώτα έτη της ζωής του Αγίου Χρυσοστόμου Σμύρνης – Αθανασίου Μπιλιανού.

-«Γυρίζω από μυστήριο. Έταξα το παιδί μας στη Χάρι Της».
Καλλιόπη Καλαφάτη προς τον σύζυγό της Νικόλαο.
Γέννηση.
Η Τρίγλια της Μικράς Ασίας υπήρξε η γενέθλια πόλη και ιδιαίτερη πατρίδα του «εν μαρτυρίοις τελειωθέντος και εν αγίοις αναπαυομένου» Μητροπολίτου Σμύρνης Χρυσοστόμου. Βρίσκεται δυτικά των Μουδανιών και αποτελεί κωμόπολη της ξακουστής Προύσας στον γεωγραφικό χώρο της αρχαίας Βιθυνίας.
Οι περιοχές πέριξ του Εύξεινου Πόντου και της Προποντίδας δέχθηκαν το μήνυμα του Ευαγγελίου από τον Πρωτόκλητο μαθητή του Χριστού Απόστολο Ανδρέα. Την περίοδο ακμής του Βυζαντίου και για περισσότερο από χίλια χρόνια, η Τρίγλια της Βιθυνίας αναδείχθηκε σε ένα από τα μεγαλύτερα μοναστηριακά και πνευματικά κέντρα της Μικράς Ασίας, καθώς λειτουργούσαν στα όριά της τέσσερις φημισμένες μονές.
Πρώτη και επιφανέστερη όλων ήταν η Ιερά Μονή Τριγλείας ή Παντοβασιλίσσης, η οποία χτίστηκε τον 8ο αιώνα σε λόφο δυτικά της κωμόπολης, ώστε να έχει θέα την πόλη και τη Θάλασσα του Μαρμαρά. Μετά την παρακμή της μονής διασώθηκε μόνο το καθολικό, το οποίο λειτουργούσε έκτοτε ως ενοριακός ναός της ορθόδοξης κοινότητας. Η πανήγυρη του ναού τελείτο κάθε χρόνο στις 15 Αυγούστου, ημέρα που η Εκκλησία τιμά με λαμπρότητα την Κοίμηση τη Θεοτόκου. Από την εικόνα της Παναγίας οι κάτοικοι ονόμασαν τον ναό Παντοβασίλισσα.
Εξίσου σημαντική υπήρξε η Ιερά Μονή Χηνολάκκου. Ιδρύθηκε το 720 μ. Χ. από τον Όσιο Στέφανο, γι’ αυτό καλείτο και μονή του Αγίου Στεφάνου. Βρίσκεται στο κέντρο της κωμόπολης, όπου σώζεται σε άριστη κατάσταση μόνο το καθολικό, που λειτουργεί σήμερα ως Φατίχ Τζαμί, δηλαδή Τζαμί του Κατακτητή.
Ακόμα μια σπουδαία μονή της πόλης ήταν η Ιερά Μονή Μηδικίου. Ιδρύθηκε και αυτή τον 8ο αιώνα (780 μ. Χ.), κατά την περίοδο της Εικονομαχίας. Αρχικά ετιμάτο στον Άγιο Σέργιο, ενώ αργότερα αφιερώθηκε στους Αγίους Πατέρες της εν Νικαία Α’ Οικουμενικής Συνόδου. Από τα κτίσματα της άλλοτε περίφημης μονής σώζονται στο εσωτερικό ένα κτίριο και εξωτερικά ο περίβολος και η πύλη, η οποία θυμίζει είσοδο σε φρούριο.
Ιστορική, τέλος, υπήρξε και η Ιερά Μονή Πελεκητής. Αφιερωμένη στον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, είναι χτισμένη σε δυσπρόσιτη θέση πάνω σε βράχο, με θέα την Προποντίδα. Σήμερα σώζονται σε αυτή μόνο κάποιοι τοίχοι από τον κεντρικό ναό της μονής.
Η πνευματική κίνηση στην περιοχή ήταν τέτοια, που το όρος Όλυμπος πάνω από την Προύσα είχε ονομαστεί Άγιον Όρος της Μικράς Ασίας, ενώ οι Τούρκοι το έλεγαν Κεσίς Ντάγ, Όρος των Καλογήρων.1
Στην Τρίγλια οικοδομήθηκαν επίσης μερικές από τις σπουδαιότερες βυζαντινές εκκλησίες που υπάρχουν σήμερα στην Τουρκία. Εκτός από την ενορία της Παντοβασίλισσας λειτουργούσαν οι ναοί του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Δημητρίου, του Αγίου Ιωάννου και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος.2
Η ιστορική Τρίγλια της Μικράς Ασίας ξεκίνησε την ύπαρξή της σε αυτόν τον μοναστηρότοπο της ησυχίας και της προσευχής, σε μια εξαιρετική ωραιότητα της φύσης. Η παράδοση αναφέρει ότι ο πρώτος συνοικισμός δημιουργήθηκε από εργάτες, φίλους και συγγενείς των μοναχών, οι οποίοι άρχισαν να συγκεντρώνονται με τις οικογένειές τους γύρω από τα μοναστήρι της περιοχής.
Η πρώτη αναφορά στην Τρίγλια συναντάται το 1283 σε πατριαρχικό έγγραφο του Πατριάρχη Γρηγορίου Β’ του Κυπρίου, ο οποίος, απευθυνόμενος στον αυτοκράτορα Ανδρόνικο Β’ τον Παλαιολόγο, περιέγραφε διάφορες βιαιοπραγίες κρατικών υπαλλήλων σε πόλεις της Προποντίδας, μεταξύ των οποίων μνημονεύεται και η Τρίγλια.3
Παραθαλάσσια κωμόπολη στις νότιες ακτές της Θάλασσας του Μαρμαρά, η Τρίγλια οφείλει το όνομά της πιθανότατα στο ψάρι τρίγλη,4 το οποίο αλίευαν οι κάτοικοι του Κιανού κόλπου, ή στην παραφθορά του ονόματος του αρχαίου οικισμού της περιοχής Βρύλλειον.5 μέχρι το 1915 η κοινότητα αριθμούσε χίλιες πεντακόσιες οικογένειες Ρωμηών, οι οποίοι για αιώνες συγκροτούσαν έναν συμπαγή ελληνόφωνο χριστιανικό πληθυσμό. Το 1918, μετά τον ΑΣ’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον απηνή διωγμό όλων των Ελλήνων κατοίκων, επέστρεψαν στην κωμόπολη πεντακόσιες περίπου οικογένειες, καθώς οι περισσότεροι Τριγλιανοί είτε χάθηκαν στις εξοντωτικές οδοιπορίες και κακουχίες στα βάθη της Ανατολίας, είτε δεν μπόρεσαν να επιστρέψουν ποτέ στην αγαπημένη πατρίδα τους.6
Η Τρίγλια πριν από την Έξοδο των Ελλήνων είχε ελάχιστους Τούρκους. Οι τριάντα περίπου τουρκικές οικογένεις ήταν μέλη της επαρχιακής διοίκησης, όπως ο μουδίρης (έπαρχος), ο λιμενάρχης, ο τελώνης και ο αστυνόμος. Γι’ αυτό οι κάτοικοι μιλούσαν μόνο ελληνικά. Ούτε γνώριζαν ούτε μάθαιναν την τουρκική γλώσσα. Από την άλλη, οι Τούρκοι κρατικοί υπάλληλοι ήταν υποχρεωμένοι να μιλούν και ελληνικά. Καθώς μάλιστα η κωμόπολη διέθετε μόνο ελληνικά σχολεία, οι Τούρκοι έστελναν τα παιδιά τους σε αυτά. Συγκεκριμένα, στην Τρίγλια λειτουργούσαν δύο επτατάξια δημοτικά σχολεία, ένα αρρένων και ένα θηλέων, και δύο νηπιαγωγεία, στα οποία φοιτούσαν συνολικά τριακόσιοι περίπου μαθητές και μαθήτριες.7

Σε αυτόν τον ιστορικό και σεβάσμιο τόπο της αρχαίας Βιθυνίας είδε το φως της ζωής ο κατά κόσμον Χρυσόστομος Καλαφάτης στις 24 Δεκεμβρίου 1867, παραμονή της εορτής των Χριστουγέννων. Οι γονείς του, Νικόλαος Καλαφάτης (1829 – 1897) και Καλλιόπη (1840 – 1903), το γένος Χριστοδούλου Λεμονίδου, απέκτησαν συνολικά οκτώ παιδιά, τέσσερα αγόρια και τέσσερα κορίτσια: τον Ευγένιο (1865 – 1922) τον Χρυσόστομο (1867 – 1922), τον Δημήτριο (1870), την Όλγα (1873 – 1948), τον Ξενοφώντα (1875), την Εριφύλη (1875 – 1943) τη Σοφία (1876 – 1957) και την Αικατερίνη (1878 – 1942). Δύο από τα παιδιά, ο Δημήτριος και ο Ξενοφών, που ήταν δίδυμος αδελφός της Εριφύλης, πέθαναν σε βρεφική ηλικία.9
Προπάτορες της οικογένειας ήταν ο Παναγιώτης Χριστοφορίδης (1809 – 1882) και η σύζυγός του Όλγα από τη Ρωσία, η οποία μετά το γάμο της ονομάστηκε Παναγιώτα. Το ζεύγος Χριστοφορίδη έφερε στον κόσμο τέσσερα παιδιά: τον Νικόλαο (πατέρα του Χρυσοστόμου), τον Ξενοφώντα, τον Ανδρέα και τον Γεώργιο.
Σχετικά με την καταγωγή της οικογένειας, εικάζεται ότι ήταν αυτόχθονες κάτοικοι της Τρίγλιας. Πιθανότατα όμως να πρόκειται και για Έλληνες ομογενείς οι οποίοι είχαν μετακινηθεί έναν αιώνα πριν είτε από τη Φθιώτιδα αναζητώντας μια καλύτερη ζωή,10 είτε από τα νησιά του Αιγαίου και την Πελοπόννησο, ιδιαίτερα μετά τα Ορλωφικά (1770) και τις σφαγές που ακολούθησαν κατά των χριστιανικών πληθυσμών του Μοριά. Την περίοδο αυτή πολλές οικογένειες της Τρίγλιας διατηρούσαν την ανάμνηση μιας μακρινής καταγωγής από τη Μάνη.11 Επίσης, είναι γνωστό ότι η οικογένεια από την πλευρά της μητέρας του Νικόλαου είχε καταγωγή από τη Ρωσία. Στις αρχές του 19ου αιώνα, αρκετοί Ρώσοι εμιγκρέδες (πολιτικοί πρόσφυγες) είχαν καταφύγει στην Τρίγλια.12 Ενδεχομένως, εκεί συναντήθηκαν ο Παναγιώτης Χριστοφορίδης και η Όλγα πριν παντρευτούν. Για τον λόγο αυτό, ο Νικόλαος έδωσε σε τρία από τα οκτώ παιδιά του ονόματα με ρωσική προέλευση˙ Ευγένιος, Αικατερίνη και Όλγα, το όνομα της Ρωσίδας γιαγιάς.
Από τα τέσσερα τέκνα της οικογένειες του Παναγιώτη Χριστοφορίδη, ο Νικόλαος ήταν ο μόνος που άλλαξε το επίθετό του. Στη διάρκεια της σύντομης βασιλείας του, ο Σουλτάνος Μουράτ Ε’ υποχρέωσε τους Έλληνες τεχνίτες να εργαστούν για την επισκευή και ανανέωση του οθωμανικού στόλου. Ο πατέρας του Χρυσοστόμου έγινε «καλαφάτης», δηλαδή έφραζε με στουπί τους αρμούς των σανιδωμάτων των πλοίων, επιστρώνοντάς τε με πίσσα.13 Τελικά, το επάγγελμά του επικράτησε ως επίθετο για τον ίδιο και την οικογένειά του, ενώ τα υπόλοιπα αδέλφια διατήρησαν το πατρικό τους όνομα Χριστοφορίδης.
Ταυτόχρονα, ο Νικόλαος Καλαφάτης εκπροσωπούσε τους συμπολίτες του στα τουρκικά δικαστήρια, αφού ήταν από τους ελάχιστους Έλληνες της Τρίγλιας που μιλούσε την τουρκική γλώσσα και είχε γνώση του οθωμανικού δικαίου. Επιπλέον, χρημάτισε αντιπρόσωπος της ελληνικής κοινότητας της πόλης, εκλεγόμενος για πολλά χρόνια δημογέροντας. Έχοντας τη λαϊκή ευσέβεια των ανθρώπων της εποχής του, ο Νικόλαος ήταν και ψάλτης, ενώ μεγάλη επιθυμία του ήταν να δει ένα από τα παιδιά του κληρικό. Η μητέρα του αγίου, Καλλιόπη, ήταν μια πιστή γυναίκα, που ανέθρεψε τα παιδιά της «εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου» (Εφ. στ’ 4). Ιδιαίτερα, όμως, στον Χρυσόστομο η ευλαβής μητέρα έτρεφε μεγάλη αδυναμία ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του.
Στις 8 Ιανουαρίου 1868 ο δευτερότοκος γιος της οικογένειας Καλαφάτη βαπτίστηκε και έλαβε το όνομα Χρυσόστομος. Με το όνομα αυτό ο μετέπειτα ιεράρχης του Οικουμενικού Θρόνου επρόκειτο να διαγράφει μια λαμπρή πορεία προσφοράς, γεμάτη αγώνες και θυσίες για την Εκκλησία και το Γένος.
Το πρώτο γεγονός που διασώζεται από τη ζωή του Χρυσοστόμου, συγκινητικό και ταυτόχρονα προφητικό, διαδραματίστηκε τρία χρόνια μετά τη γέννηση του αγίου στην ιδιαίτερη πατρίδα του. Στις 6 Ιανουαρίου 1871, εορτή των Θεοφανείων, επισκέφθηκε για πρώτη φορά την Τρίγλια ο νέος τότε Μητροπολίτης Προύσης Νικόδημος Κωνσταντινίδης (1870 – 1886)14. Σύσσωμος ο λαός της πόλης με επικεφαλής τον κλήρο και τους άρχοντες του τόπου υποδέχθηκαν τον νέο επίσκοπο. Στο πλήθος εμφανίστηκε και η Καλλιόπη Καλαφάτη κρατώντας στην αγκαλιά το δεύτερο παιδί της. Πλησίασε τον Δεσπότη και του ζήτησε να το ευλογήσει. Ο Μητροπολίτης ευλόγησε τον μικρό Χρυσόστομο, ενώ οι παρόντες ευχήθηκαν στη μητέρα να αξιωθεί να τον δει Δεσπότη, άξιο σαν τον Νικόδημο. Θεωρώντας την ευχή αυτή ως προφητεία, η πιστή μητέρα βαθιά συγκινημένη πήγε στην εκκλησία της Παντοβασίλισσας. Μπήκε στον ναό και με πολλή ευλάβεια και στοργή άφησε το παιδί μπροστά στην εικόνα της Παναγίας. Έπειτα, αφού προσευχήθηκε με δάκρυα και ζέση ψυχής, αφιέρωσε τον Χρυσόστομο στην Εκκλησία. Λίγο μετά βρήκε τον σύζυγό της Νικόλαο και του εξιστόρησε το περιστατικό.
-«Γυρίζω από μυστήριο. Έταξα το παιδί μας στη Χάρη Της», είπε η μητέρα.
-«Ευλογημένη νάναι η ώρα!»15 αποκρίθηκε με συγκίνηση και ο πατέρας.
Αρκετά χρόνια αργότερα, στο πρόσωπο του αγίου επαληθεύτηκαν τόσο η ευχή των κατοίκων της Τρίγλιας να γίνει το μικρό παιδί Δεσπότης, όσο και η αφιέρωση της μητέρας στην εκκλησία της Παναγίας. Ένα χρόνο πριν πεθάνει (1903), η μητέρα του Χρυσόστομου αξιώθηκε να τον δει Επίσκοπο της Εκκλησίας, διαπρεπή Μητροπολίτη Δράμας στη φλεγόμενη τότε από τη δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων Μακεδονία.

Υποσημειώσεις.
1. Αποστόλου Ηρ. Τσίτερ, Τρίγλια του Κιανού Κόλπου Προποντίδος, Σύλλογος των απανταχού Τριγλιανών, Θεσσαλονίκη 1979 σ’. 15. – Πρβ. Αλέξανδρος Μασσαβέτας, Μικρά Ασία. Το παλίμψηστο της μνήμης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα.
2016, σσ’. 230 – 245 (Τη 30η του μηνός Σεπτεμβρίου εορτάζεται η μνήμη πάντων των οσίων και θεοφόρων πατέρων ημών των εν τω όρει Ολύμπου της Βιθυνίας ασκήσει διαλαμψάντων, βλ. σχετική ακολουθία υπό Γερασίμου Μοναχού Μικραγιαννανίτου, παρατίθεται στον κατάλογο του έργου του αοίδιμου Υμνογράφου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, τόμ. 29, σσ’. 1 – 30)
2. Τσίτερ, ό. π., σ’. 26
3. Ο. π. σ’. 17
4. Μικρό ψάρι με ρόδινο χρώμα, που διακρίνεται για το εξαιρετικά νόστιμο κρέας του˙ το μπαρμπούνι, βλ. Γ. Μπαμπινιώτη, λεξικό της νέας Ελληνικής γλώσσας, κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, σ’. 1814
5. Τσίτερ, ό. π., σ’. 15
6. Ο. π., σ’. 35
7. Ο. π., σ’. 26
8. Με το παλαιό ημερολόγιο. Η ημερομηνία γέννησης του Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσοστόμου με το νέο ημερολόγιο είναι η 6η Ιανουαρίου 1868. (Στην παρούσα μελέτη οι περιγραφές και τα γεγονότα μέχρι το 1922 εξιστορούνται σύμφωνα με το παλαιό Ιουλιανό ημερολόγιο)
9. Οι χρονολογίες γέννησης και θανάτου των αδελφών του Χρυσοστόμου Σμύρνης παραχωρήθηκαν στον γράφοντα από την εγγονή του αδελφού του ιερομάρτυρα, Ευγένιου, Ειρήνη Καλαφάτη.
10. Χρυσόστομος Ευγ. Καλαφάτης, «Χρυσοστόμου Σμύρνης», Ιστορία εικονογραφημένη 446 (2005) 16
11. Μασσαβέτας, ό. π., σ’. 231
12. Καλαφάτης, ό. π., σ’. 16
13. Μπαμπινιώτη, ό. π., σ’. 819
14. Ο πρώτος βιογράφος του Χρυσοστόμου Σμύρνης, Σπυρίδων Λοβέρδος, αναφέρει το 1868 ως έτος πρώτης επίσκεψης του νέου Μητροπολίτη Προύσης Νικοδήμου στην Τρίγλια. Αυτό όμως δεν φαίνεται να είναι σωστό, αφού ο Νικόδημος Κωνσταντινίδης εξελέγη Μητροπολίτης Προύσης στις 2 Απριλίου 1870, βλ. Αρχιμ. Αιμιλιανού Τσακοπούλου, Αρχειοφύλακος των Πατραιρχείων, «Επισκοπικοί κατάλογοι κατά τους κώδικας των υπομνημάτων του οικουμενικού Πατριαρχείου», Ορθοδοξία ΛΓ’ (1958) 16. Επομένως, ο Μητροπολίτης Προύσης Νικόδημος θα πρέπει να επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη γενέτειρα του Χρυσοστόμου στις 6 Ιανουαρίου 1871
15. Σπυρίδων Λοβέρδος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήνα 1929 σσ’. 9 – 11.

Από το βιβλίο του Αθανασίου Μπιλιανού: Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος. Από τον Μακεδονικό Αγώνα στη Μικρασιατική καταστροφή.

Εκδόσεις ΑΡΜΟΣ, Αθήναι, Σεπτέμβριος 2021.

Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.

Κατηγορίες: Ιστορικά, Λειτουργικά, εορτολογικά, Νεοελληνική απόδοση Ύμνων, Συναξάρια. Προσθήκη στους σελιδοδείκτες.