Όποιος κράτησε στα χέρια του ευλαβικά το ιερό Ψαλτήριο, το θεόπνευστο βιβλίο που περιέχει τους 150 Ψαλμούς του Δαβίδ και άλλων ποιητών της εποχής της Παλαιάς Διαθήκης, όποιος το μελέτησε με προσοχή και το έκανε προσευχή θερμή και κραυγή της ψυχής του, αυτός έχει γνωρίσει μια οδό ζωής αληθινής και αγίας, έναν τρόπο αναζητήσεως και συναντήσεως του Θεού και βαθιάς ανακουφίσεως της ψυχής του. Αυτός προπαντός έμαθε να δοξολογεί από τα βάθη της ψυχής του τον Θεό, διότι το Ψαλτήριο είναι κυρίως βιβλίο υπέροχων ύμνων του μεγαλείου του Θεού, που τους έψαλλαν στην εποχή της Παλαιάς Διαθήκης με τη συνοδεία έγχορδων οργάνων, όπως ήταν το ψαλτήριο. Γι’ αυτό και το σύνολο των ύμνων αυτών πήρε το όνομα «Ψαλτήριο».
Το ιερό βιβλίο των Ψαλμών είναι ένα βιβλίο θαύμα. Σ’ αυτό μπορείς να βρεις την ιστορία όλου του κόσμου: από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας του μέχρι την τελευταία, τη συντέλεια και την ανακαίνισή του, την άφθαρτη και ένδοξη μορφή του στην αιωνιότητα. Σ’ αυτό διαβάζεις και την ιστορία των έργων του Θεού: τις ατέλειωτες φροντίδες του για τους ανθρώπους, τις θαυμαστές επεμβάσεις του στην ιστορία του κόσμου, τη λύτρωση που απέστειλε δια του Μεσσία Χριστού. Στο Ψαλτήριο μαθαίνεις και τη δική σου ιστορία: την ιστορία του ανθρώπου, τη δημιουργία του, τον σκοπό της ανθρώπινης ζωής και τον τρόπο με τον οποίο αυτός υπηρετείται, την πτώση στην αμαρτία και την εξαθλίωση, την άνοδο του ανθρώπου στο ύψος του Θεού και στην ανέκφραστη χαρά της βασιλείας Του.
Παίρνοντας στα χέρια σου το Ψαλτήρι και διαβάζοντας στίχο –στίχο τους Ψαλμούς του, νιώθεις συχνά πως η φωνή του Ψαλμωδού είναι η δική σου φωνή, ότι η ψυχή σου πλησιάζει πολύ τη δική του ψυχή, ότι βρήκες επιτέλους κάποιον που σε καταλαβαίνει βαθιά και μπορεί σωστά και υπεύθυνα να σε χειραγωγήσει. Είναι τόσο μεγάλη η πάλη του Ψαλμωδού με τις αντιξοότητες της ζωής, είναι τόσες οι πίκρες που έχει δοκιμάσει, τα δάκρυα που έχυσε, οι θλίψεις, οι συκοφαντίες, οι κατατρεγμοί των σκληρών ανθρώπων, είναι τόσο το εύρος και η ποικιλία των δοκιμασιών που πέρασε στην πολυκύμαντη ζωή του, ώστε αποκλείεται να μη βρίσκει και η δική σου ψυχή τη θέση της εκεί μέσα. Η ταλαιπωρία του, η μέχρι θανάτου συχνά αγωνία του, η απελπισία και οι φόβοι, η απογοήτευση και η εξάντληση της ψυχής του, το σκοτάδι που φαίνεται πολλές φορές να τον κυκλώνει από παντού, οι μεγάλες αναζητήσεις και οι βαθιές και αναπάντητες απορίες του, ακόμη και το ευλαβικό παράπονό του για τον Θεό, που τον αισθάνεται κάποτε να απουσιάζει από τη ζωή του, όλα
αυτά παρουσιάζονται με θαυμαστή τόλμη και ειλικρίνεια.
Αλλά ο Ψαλμωδός δεν μένει μόνο σ’ αυτά. Η ακράδαντη πεποίθησή του στη στοργική πρόνοια και παντοδύναμη προστασία του Θεού, που επικρατεί τελικά μέσα του, τον βοηθά να περνά από την απελπισία στην ελπίδα, να βρίσκει και πάλι τη χαρά και την ειρήνη της ψυχής, να νικά κάθε φόβο και αγωνία και να στηρίζεται ακλόνητα σ’ Αυτόν που στερέωσε τους ουρανούς. Φωτίζονται τότε οι δρόμοι της ζωής του, υποχωρούν οι κίνδυνοι και τρέπονται σε άτακτη φυγή οι εχθροί. Η ψυχή του βρίσκει την ανάπαυσή της, απολαμβάνει τις πλούσιες ευλογίες του Θεού, χαίρεται και ευφραίνεται ασφαλισμένη στη σκέπη του Θεού του ουρανού. Και τότε ο ιερός Ψαλμωδός ευχαριστεί «εκ βαθέων» τον Κύριο και δοξάζει το όνομά του, υμνεί την αγάπη του και ψάλλει τα θαυμαστά και ένδοξα μεγαλεία του. Είναι υπέροχες και οι ικετευτικές και οι ευχαριστήριες και δοξολογητικές προσευχές του Ψαλτηρίου.
Και όλα αυτά, η πάλη και οι αγώνες, η δικαίωση και η νίκη, οι πόθοι, οι μεγάλες ελπίδες και οι χαρές, παρουσιάζονται με έναν απαράμιλλο λυρισμό, με θαυμαστή εκφραστικότητα, με υπέροχες εικόνες, με ολοζώντανο λόγο, που άλλοτε «ως δρόσος Αερμών» (Ψαλ. ρλβ’ [132] 3) ανακουφίζει την ψυχή και άλλοτε «ως φωνή υδάτων πολλών» (Αποκ. α’ 15) έρχεται να την συγκλονίσει, να την ξυπνήσει από το λήθαργό της και να την οδηγήσει στον αγαθό και φιλάνθρωπο Θεό, για να έχει αυτόν πλέον και μόνον αυτόν στερέωμά της, καταφυγή και δύναμη, υπερασπιστή, σωτήρα και βοηθό.
Υπάρχουν χριστιανοί που μαθαίνουν απ’ έξω τους Ψαλμούς του Δαβίδ και τους έχουν προσευχή τους κατάλληλη για κάθε περίσταση της ζωής τους. Όταν τους πληγώσει ο εχθρός διάβολος και μετανοούν για την πτώση τους στην αμαρτία, όταν τους ταλαιπωρεί ασθένεια σοβαρή, ή κίνδυνοι απρόβλεπτοι απειλούν τη ζωή τους, όταν βασανίζονται από τα βάρη των γηρατειών ή απολαμβάνουν τη χαρά της νιότης, όταν η ψυχή τους πλημμυρίζει από ευγνωμοσύνη προς τον αίτιο κάθε αγαθού και επιθυμούν βαθιά να τον δοξολογήσουν, σε κάθε ανάγκη, σε κάθε περίσταση μπορούν να βρουν έναν κατάλληλο Ψαλμό και να τον κάνουν προσευχή τους.
Το Ψαλτήριο είναι το καλύτερο και πλουσιότερο βιβλίο προσευχών της Εκκλησίας μας. Γι’ αυτό και χρησιμοποιείται σε όλες τις ιερές Ακολουθίες της. Στον Εσπερινό και στα Απόδειπνα, στο Μεσονυκτικό και στον Όρθρο, στις Ώρες και στη θεία Λειτουργία διαβάζονται απαραιτήτως Ψαλμοί. Στα μοναστήρια μάλιστα παρεμβάλλονται στις Ακολουθίες επιπλέον τα λεγόμενα Καθίσματα του Ψαλτηρίου, δηλαδή ομάδες συνεχόμενων Ψαλμών. Και έτσι μέσα στον κύκλο των Ακολουθιών της εβδομάδος διαβάζεται μία φορά όλο το Ψαλτήρι, και οι 150 Ψαλμοί του. Και κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής διαβάζεται δύο φορές μέσα στην εβδομάδα. Τόσο πολύ είναι αγαπητό από την Εκκλησία μας και τόσο πολύ διαποτίζει τη ζωή της.
Να αγαπήσουμε, αδελφοί, το ιερό βιβλίο των Ψαλμών, να το έχουμε πάντοτε κοντά μας, να το προσφέρουμε και σε άλλους και να προσευχόμαστε όλοι με τις θαυμάσιες προσευχές του. Είναι ευτυχείς οι πιστοί που έμαθαν να ενώνουν τη φωνή τους με την πονεμένη, τη γλυκιά, τη θριαμβευτική και μελωδικότατη φωνή του Ψαλμωδού και να κάνουν προσευχή τους, διαρκή και πηγαίο ύμνο της ψυχής τους, τα θεόπνευστα λόγια του.
Αδελφότης Θεολόγων «Ο Σωτήρ»
ΕΙΣΑΓΩΓΗ1
«Ψαλτήριον» αρχικά λεγόταν ένα έγχορδο όργανο, η δεκάχορδη λύρα. Συνεκδοχικά ονομάσθηκε και το βιβλίο των Ψαλμών, των θεόπνευστων δηλαδή ύμνων που έψαλλαν οι Εβραίοι με την συνοδεία έγχορδων οργάνων. Κατά λέξη ο εβραϊκός τίτλος σημαίνει «βιβλίο αινέσεων». Της ίδιας ρίζας είναι και η λέξη αλληλούια. Οι Ψαλμοί ονομάζονταν επίσης και «προσευχές», διότι στην ουσία είναι ευχαριστήριες και ικετευτικές δεήσεις στον Κύριο.
Διαιρέσεις του Ψαλτηρίου.
Η βίβλος των Ψαλμών υποδιαιρείται σε 150 Ψαλμούς. Ως προς την αρίθμηση των Ψαλμών δημιουργήθηκαν κάποιες διαφορές μεταξύ του εβραϊκού κειμένου και του κειμένου της ελληνικής μεταφράσεως των Εβδομήκοντα. Διότι στη μετάφραση αυτή ο 9ος και ο 10ος Ψαλμός ενώνονται σε έναν, ενώ στους Εβραίους αριθμούνται χωριστά. Παρόμοιες διαφορές υπάρχουν και σε άλλους Ψαλμούς.
Χρονολογία σχηματισμού του Ψαλτηρίου.
Η βίβλος του Ψαλτηρίου άρχισε να συγκροτείται από τις ημέρες του Δαβίδ ή του γιου του Σολομώντος (1050 π. Χ.) και συμπληρώθηκε σε διάφορες εποχές με την προσθήκη νέων συλλογών˙ μέχρι που στις μέρες του Νεεμία, γύρω στο 450 π. Χ. απαρτίσθηκε στη σημερινή της έκταση, στην οποία τη βρήκαν και οι Εβδομήκοντα. Οι πρώτοι Ψαλμοί σύμφωνα με τους τίτλους τους αποδίδονται στον Δαβίδ, ενώ στο τέλος του 71ου Ψαλμού υπάρχει η σημείωση «εξέλιπον οι ύμνοι Δαυίδ του υιού Ιεσσαί». Μια δεύτερη συλλογή Ψαλμών προστέθηκαν στην πρώτη. Οι Ψαλμοί αυτοί σύμφωνα με τις επιγραφές τους έχουν ως συγγραφείς τους τούς υιούς Κορέ ή τον Ασάφ, και γράφτηκαν πριν από την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και την αιχμαλωσία του Ναβουχοδονόσορος.
Αντίθετα, στο τελευταίο τμήμα του Ψαλτηρίου υπάρχουν πολύ συχνά οι υπαινιγμοί της βαβυλώνιας αιχμαλωσίας. Οι περισσότεροι από τους Ψαλμούς αυτούς είναι ανώνυμοι και αποτελούν συνθέσεις δοξολογίας για τη δημόσια ή την ιδιωτική λατρεία˙ τροφοδοτούνται από παλιές ιστορικές αναμνήσεις. Παρόμοια και οι συλλογές μικρών Ψαλμών, οι «Αναβαθμοί», που ψάλλονταν από τους προσκυνητές που ανέβαιναν στα Ιεροσόλυμα, όπως και ο 118ος Ψαλμός.
Οι επιγραφές των Ψαλμών.
Όλοι οι Ψαλμοί, εκτός από τους δύο πρώτους, έχουν επιγραφές. Οι επιγραφές αυτές άλλοτε δηλώνουν τον χαρακτήρα και τον σκοπό του Ψαλμού, άλλοτε την αφορμή από την οποία γράφτηκε, άλλοτε τον συγγραφέα του, άλλοτε τη μελωδία του και άλλοτε όλα αυτά μαζί ή μέρος από αυτά. Όπως φαίνεται από τις επιγραφές, όλοι οι Ψαλμοί δεν γράφτηκαν από τον Δαβίδ. Στις επιγραφές του εβραϊκού κειμένου 73 Ψαλμοί αποδίδονται στον Δαβίδ. Οι Εβδομήκοντα προσθέτουν στους παραπάνω και άλλους 15. Από τους υπόλοιπους Ψαλμούς σύμφωνα με τις επιγραφές τους ένας αποδίδεται στο Μωυσή, δώδεκα στον αρχιμουσικό Ασάφ, δώδεκα στους υιούς Κορέ, ένας στον αρχιμουσικό Αιθάμ, σε δύο εμπλέκεται το όνομα του Σολομώντος, και στις επιγραφές κάποιων άλλων Ψαλμών αναφέρονται τα ονόματα των προφητών Ιερεμίου, Ιεζεκιήλ, Ζαχαρίου και Αγγαίου.
Στις επιγραφές υπάρχουν και ενδείξεις για το ποιητικό είδος ή και τον τρόπο της εκτελέσεως των Ψαλμών. Έτσι ο όρος «Ψαλμός» σημαίνει ποίημα λυρικό, που μελωδείται με τη συνοδεία μόνο έγχορδων οργάνων. Ο όρος «Ωδή» σημαίνει ποίημα που εκτελείται μόνο με φωνή, χωρίς τη συνοδεία οργάνων. Ο όρος «Ψαλμός ωδής» σημαίνει ποίημα λυρικό, στην εκτέλεση του οποίου προηγείται η φωνή και ακολουθεί το όργανο. Και ο όρος «Ωδή ψαλμού» σημαίνει εκτέλεση στην οποία κυριαρχεί το μέλος του οργάνου και ακολουθεί η φωνή.
Ο όρος «διάψαλμα».
Πολύ συχνά χρησιμοποιείται μέσα στο σώμα του Ψαλμού ο όρος «διάψαλμα». Παρά τη συχνή του όμως χρήση δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα τη σημασία του. Σύμφωνα με τον Μέγα Αθανάσιο ο όρος αυτός είναι όχι μόνο σημείο εναλλαγής και τροπής της μελωδίας αλλά και σημείο μεταβολής νοήματος˙ και ανάλογα με τη μεταβολή του νοήματος προσαρμοζόταν και η μεταβολή της μελωδίας. Πιθανότερα, σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο Νύσσης, που εξηγεί τον όρο, το «διάψαλμα» δήλωνε ότι κατά τη μελωδία των Ψαλμών έπρεπε να επέλθει μια παύση, και κατά τη διάρκεια αυτής εξακολουθούσε η κρούση των οργάνων, ενώ διακοπτόταν η μελωδία με τη φωνή, για να δοθεί καιρός στους πιστούς που ήταν παρόντες να αναχθούν σιωπηλά προς τα άνω, καθώς προσεύχονταν ο καθένας μόνος του νοερά.
Θέμα των Ψαλμών.
Ως προς το θέμα που διαπραγματεύονται οι Ψαλμοί, θα μπορούσε αυτό να συνοψισθεί στη φράση: «Ο Θεός, και ο άνθρωπος ενώπιον του Θεού». Ο Θεός μέσα στο άπειρο μεγαλείο του, στο αμέτρητο έλεος και τους απεριόριστους οικτιρμούς του, μέσα στην αγαθότητά του και στις ανέκφραστες δωρεές του˙ και ο άνθρωπος μέσα στη μικρότητα και την ασθένειά του, μέσα στην ενοχή και τις παραβάσεις του, στην αθλιότητα και τις πολλαπλές και επείγουσες ανάγκες του, και μέσα στην προσφυγή του στο Δημιουργό του, καθώς ζητά τη βοήθειά του. Έτσι όλοι οι Ψαλμοί έχουν ως κέντρο τον Θεό, ώστε από τον πρώτο τους στίχο όλοι σχεδόν να μνημονεύουν το όνομά του, και μόνο σε 17 από αυτούς δεν συναντά κανείς αμέσως από τις πρώτες λέξεις το θείο όνομα˙ το βρίσκει όμως να επαναλαμβάνεται στους επόμενους στίχους. Το θέμα όμως αυτό το διαπραγματεύονται οι διάφοροι Ψαλμοί από διάφορες απόψεις.
Έτσι έχουμε Ψαλμούς στους οποίους υμνείται και δοξολογείται το όνομα του Θεού, ύμνους δηλαδή και αινέσεις. Επίσης έχουμε Ψαλμούς ικεσίας και επικλήσεως της θείας βοηθείας. Μεταξύ των Ψαλμών βρίσκει κανείς μερικούς στους οποίους ο Ψαλμωδός διαμαρτύρεται για τα παθήματά του˙ επίσης συναντά και Ψαλμούς μετανοίας. Σε άλλους απ’ αυτούς υπενθυμίζονται στο Θεό τα ελέη του τα αρχαία, σε αντίθεση με την παρούσα φαινομενική εγκατάλειψή του. Σε άλλους πάλι διακηρύττεται η ακλόνητη εμπιστοσύνη στην πρόνοιά του.
Το Ψαλτήριο ως βιβλίο προφητικό.
Το Ψαλτήριο έχει αληθινά μεγάλη αξία και ως προφητικό βιβλίο, στο οποίο διαζωγραφείται με θαυμαστή ακρίβεια η εικόνα του Μεσσία. Αλλά εκτός από τους Ψαλμούς που αναφέρονται άμεσα και αποκλειστικά στο πρόσωπο του Μεσσία, υπάρχουν και Ψαλμοί που σχετίζονται με ορισμένα ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα της Παλαιάς Διαθήκης, που όμως είναι και αυτά τύποι και προεικονίσεις του Μεσσία. Όλο το Ψαλτήριο είναι εμποτισμένο από τη μεσσιακή ιδέα και ελπίδα. Και πείθεται ο καθένας γι’ αυτό λαμβάνοντας υπόψη ότι στην Καινή Διαθήκη παρατίθενται από την Παλαιά Διαθήκη συνολικά 283 προφητικές παραθέσεις που επαληθεύθηκαν, και απ’ αυτές οι 116 έχουν ληφθεί από το Ψαλτήριο.
*
Κλείνουμε τη σύντομη αυτή εισαγωγή για το Ψαλτήριο παραθέτοντας μια περικοπή του ιερού Χρυσοστόμου που περιγράφει ζωηρά την πυκνή χρήση του Ψαλτηρίου και την αγάπη που ανέκαθεν έτρεφαν οι χριστιανοί προς αυτό, και για τις ατομικές τους και για τις λατρευτικές τους προσευχές.
Ρωτάει ο θείος Πατήρ: «Για ποιό λόγο περισσότερο από όλες τις Γραφές, και της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης, αγαπούν όλοι τόσο πολύ το βιβλίο του Δαβίδ; Και αυτόν μόνο σκέφτονται όλοι να φέρνουν στο στόμα τους;».
Και απαντά: «Όλοι αυτόν αντί για μύρο φέρνουμε στο στόμα μας. Στις παννυχίδες της Εκκλησίας, και πρώτος και μέσος και τελευταίος ο Δαβίδ. Στις ορθρινές υμνολογίες, και πρώτος και μέσος και τελευταίος ο Δαβίδ. Όταν προπέμπουμε τα σκηνώματα των νεκρών, και πρώτος και τελευταίος ο Δαβίδ. Στα σπίτια των κοριτσιών που υφαίνουν, και πρώτος και μέσος και τελευταίος ο Δαβίδ. Τι παράδοξα πράγματα! Πολλοί που δεν έχουν ούτε καν αρχίσει να μαθαίνουν γράμματα, μαθαίνουν και αποστηθίζουν όλο τον Δαβίδ. Ο Δαβίδ ακτινοβολεί τόσο πολύ, κάθε στιγμή και ώρα και σε κάθε ηλικία, όχι μόνο στις πόλεις και στις εκκλησίες, αλλά και στα χωράφια και στις ερημιές και στην ακατοίκητη γη˙ και ανυψώνει στον Θεό με μεγαλύτερη σπουδή ιερές χοροστασίες. Στα μοναστήρια, στους ιερούς χορούς των αγγελικών ταγμάτων, και πρώτος και μέσος και τελευταίος ο Δαβίδ. Στα ασκητήρια των γυναικών που μιμούνται τη Μαριάμ, και πρώτος και μέσος και τελευταίος ο Δαβίδ. Στις ερημιές, όπου άνδρες «εσταυρωμένοι» συνομιλούν με τον Θεό, και πρώτος και μέσος και
τελευταίος ο Δαβίδ. Και όλους τους ανθρώπους, καθώς τη νύχτα τους καταβάλλει η φυσιολογική ανάγκη του ύπνου, και μόνο που εμφανίζεται ο Δαβίδ, τους κάνει να εγείρονται σε αγγελικές παννυχίδες, κάνοντας τη γη ουρανό και τους ανθρώπους ισάγγελους. Ομορφαίνει σε όλα τη ζωή μας, και σε όλους γίνεται τα πάντα, και με τα πάντα κάνει αγγελική τη ζωή μας. Μεγαλώνει μαζί με τα παιδιά, καλεί τους νεοτέρους σε σύνεση, χαρίζει σωφροσύνη στις παρθένους, δωρίζει ασφάλεια στους ηλικιωμένους και καλεί σε μετάνοια τους αμαρτωλούς» (PG 64,12-13).
+Παν. Ν. Τρεμπέλας.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ
1. Επιτομή της Εισαγωγής του Παν. Τρεμπέλα, μεταγλωττισμένη, ή σε Νεοελληνική απόδοση.
Το έκτο Κάθισμα του Ψαλτηρίου, Ψαλμοί 37 – 45.zip
Από το βιβλίο:
ΤΟ ΨΑΛΤΗΡΙΟΝ
(Απόδοση στην κοινή νεοελληνική) ΠΑΝ. Ν. ΤΡΕΜΠΕΛΑ
ΑΔΕΛΦΟΤΗΣ ΘΕΟΛΟΓΩΝ «Ο ΣΩΤΗΡ»
ΑΘΗΝΑ 2014
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
