« Εκ του οράματος έλαβεν τον Πρωτόκλητον οικείον προστάτην, αποστολικόν οδηγόν, φρουρόν της Μονής και πάντων των εν αυτή».
Ι. Γεννάδιος
Στην ελληνική ιστορία, μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης, λαμπρή θέση κατέχουν οι εθνομάρτυρες και νεομάρτυρες. Σχεδόν κάθε πόλη της πατρίδος μας, δίπλα στον πολιούχο της Αγιο, έχει ένα νεομάρτυρα, τον οποίο τιμά ως δεύτερο πολιούχο. Η πόλη της Αθήνας, δίπλα στον ιδρυτή της εκκλησίας της, απόστολο Παύλο, και τον πολιούχο της Αγιο Διονύσιο τον Αρεοπαγίτη, πρώτο επίσκοπο Αθηνών, τοποθετεί την οσιομάρτυρα Φιλοθέη την Αθηναία, μια θαυμαστή γυναικεία προσωπικότητα, που λαμπρύνει το στερέωμα των αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας ως νεομάρτυς και εθνομάρτυς.
Οι αγιολογικές πηγές, οι σχετικές με την οσία Φιλοθέη, είναι πολύ λίγες και όχι πάντα σαφείς. Οι βασικότερες είναι η επιστολή Προς τον Ιέρακα, τον Μεγα Λογοθέτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, η επιστολή Προς τη Γερουσία των Βενετών, η οποία παρέχει ένα πλήθος πληροφοριών σχετικά με το έργο και τις δραστηριότητες της οσίας, ως καθηγουμένης της Μονής του Αγίου Ανδρέα. Ο Βιος και η Ακολουθία της οσιομάρτυρος Φιλοθέης, που συνέγραψε μάλλον ο Μεγας Λογοθέτης Ιέραξ, αμέσως μετά τον θάνατό της και αποτελεί την πληρέστερη αγιολογική πηγή για την οσιομάρτυρα. Εκτός από τις αγιολογικές, άλλες σημαντικές μεταγενέστερες πηγές είναι τα συγγράμματα του Δημητρίου Καμπούρογλου Αθηναϊκόν Αρχοντολόγιον και Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, καθώς και η μονογραφία του Ιωάννου Γενναδίου, Ο Οίκος των Μπενιζέλων και η οσία Φιλοθέη. Και οι δύο συγγραφείς έλκουν την καταγωγή τους από την οικογένεια των Μπενιζέλων.
Συμφωνα με τον Βιο, η κατά κόσμον Ρεγούλα Μπενιζέλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1522 και υπήρξε μονάκριβος γόνος μιας από τις πλουσιότερες και μεγαλύτερες Αθηναϊκές οικογένειες, αυτής των Μπενιζέλων. Ελαβε τη στοιχειώδη για την εποχή εκπαίδευση και υψηλή κοινωνική παιδεία από τούς γονείς της Αγγελο και Συρίγα, το γένος Παλαιολόγου. Μετά από έναν σύντομο αποτυχημένο γάμο και το θάνατο των γονέων της, αποφάσισε να μονάσει, ασκώντας όμως ένα είδος φιλανθρωπικού και ιεραποστολικού μοναχισμού, κατά μίμηση της Βασιλειάδος του Μεγάλου Βασιλείου.
Κατέχοντας ως μοναδική κληρονόμος την τεράστια κτηματική και χρηματική περιουσία των γονέων της, ανοικοδόμησε στο κέντρο της Αθήνας, στην περιοχή της Πλάκας, Παρθενώνα προς τιμήν του Πρωτοκλήτου αποστόλου Ανδρέα, τον οποίο, σύμφωνα με τον βιογράφο της, είδε σε όραμα. Από το σημείο αυτό αρχίζει να αναπτύσσεται μια ξεχωριστή σχέση ευλάβειας και τιμής της μοναχής και καθηγουμένης Φιλοθέης με τον Πρωτόκλητο Ανδρέα, η οποία γίνεται σήμερα εμφανής στα εναπομείναντα μνημεία, που οικοδόμησε η ίδια στην περιοχή της Αττικής. Εξετάζοντας τα ονόματα των μετοχίων και το εικονογραφικό πρόγραμμα των καθολικών τους, γίνεται σαφής αυτή η ξεχωριστή θέση που κατείχε ο Πρωτόκλητος Ανδρέας στη ζωη και το έργο της οσίας Φιλοθέης.
Η Μονή του αγίου Ανδρέα στην Πλάκα
Ο επονομαζόμενος Παρθενώνας από τον πρώτο βιογράφο της οσίας, οικοδομήθηκε μεταξύ των ετών 1548-1550 σε κτήμα της οικογένειας των Μπενιζέλων, στην περιοχή της Πλάκας, πολύ κοντά στο πατρικό της σπίτι. Υπήρξε το βασικό κέντρο όλων των φιλανθρωπικών και ιεραποστολικών δραστηριοτήτων της. Η ύπαρξη και η λειτουργία της Μονής ως Παρθενώνα με φιλανθρωπική κυρίως, αλλά και ιεραποστολική δράση, περιγράφεται εκτενώς σε όλες τις υπάρχουσες πηγές. Μετά τον θάνατο της οσίας, η αδελφότητα και οι διάδοχές της εξακολούθησαν το έργο της μέχρι τις παραμονές της Επανάστασης του 1821. Κατά τη διάρκεια του Αγώνα και μετά, η Μονή εγκαταλείφθηκε και ερημώθηκε. Κατέληξε ερείπιο, καταφύγιο φτωχών και αστέγων.
Το 1836 ο Σπυρίδων Μπενιζέλος, ως εκλεγμένος επίτροπος της Μονής, δώρησε τις εικόνες και τα σκεύη της στην Επισκοπή της Αττικής, για να τα προστατεύσει. Συμφωνα με τις πληροφορίες των Καμπούρογλου και Γενναδίου, η Μονή διέθετε τράπεζα διακοσμημένη με θαυμάσιες εικόνες, έργα Κρητικών, Επτανησίων και Αθηναίων καλλιτεχνών. Ολες οι σωζόμενες τοιχογραφίες, που φυλάσσονται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο, χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, και εντάσσονται στο ύφος της Κρητικής Σχολής.
Πολύτιμες πληροφορίες για το εικονογραφικό πρόγραμμα του καθολικού του αγίου Ανδρέου, προσφέρουν τα 18 σχέδια του Ρα ἲ ἶὰὃὶ, Γαλλου γιατρού, εραστή της βυζαντινής τέχνης, ο οποίος «διέσωσε» πολλούς μεσαιωνικούς ναούς της Αθήνας.
Το έτος 1890 ο μητροπολίτης Αθηνών Γερμανός Καλλιγάς, αποφάσισε να κατεδαφίσει τη μονή του αγίου Ανδρέα και στη θέση της να οικοδομήσει το σημερινό Μητροπολιτικό Μεγαρο και τα γραφεία της Ιεράς Συνόδου. Το έργο αυτό ολοκληρώθηκε το 1893. Η απόφαση αυτή του Γερμανού, ελήφθη μέσα στο γενικότερο αντιβυζαντινό πνεύμα της εποχής, όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Καμπούρογλου. Σημερα, μέσα στον χώρο του Αρχιεπισκοπικού Μεγάρου, επί της οδού Αγίας Φιλοθέης και ακριβώς απέναντι από την οδό Αγίου Ανδρέου, έχει οικοδομηθεί μικρός ναός προς τιμήν του Πρωτοκλήτου και εις ανάμνηση του κατεδαφισθέντος.
Το μετόχι του Πυρσού – Καλογρέζας
Η ιστορία του μετοχίου διαχέεται μεταξύ της ισχυρής προφορικής παραδόσεως που υπάρχει στην περιοχή και των ελάχιστων γραπτών μαρτυριών. Η ύπαρξή του, σε συνδυασμό με την ύπαρξη της κρύπτης της αγίας Φιλοθέης στην ίδια περιοχή και τα τοπωνύμια των πέριξ προαστίων, επιβεβαιώνει την προφορική παράδοση, που πιστεύει ότι εδώ υπήρξε το δεύτερο μεγάλο κέντρο δράσεως της αγίας, μετά τη Μονή του Αγίου Ανδρέου στην Πλάκα. Το μετόχι πήρε το όνομά του από τον Πυρσό, παλαιότερη ονομασία του προαστίου Περισσός, και βρίσκεται στα όρια Καλογρέζας και Φιλοθέης. Συμφωνα με τούς Γεννάδιο και Καμπούρογλου, Καλογρέζα αποκαλούσαν οι κάτοικοι της περιοχής την οσία Φιλοθέη, ως ιδιωματική παραφθορά του Κυρά Καλόγρηα, ενώ Φιλοθέη ονομάστηκε, αμέσως μετά την κοίμησή της, όλη η ευρύτερη περιοχή και αργότερα ο σημερινός δήμος.
Ο ναός είναι το μόνο κτίσμα που σώζεται ολόκληρο και σε σχετικά καλή κατάσταση, ενώ επικεχωσμένα ερείπια κελλιών και μέρος της τράπεζας στην νοτιοανατολική πλευρά, φανερώνουν την ύπαρξη οργανωμένου μετοχίου. Συμφωνα με τούς Καμπούρογλου και Γεννάδιο, το μετόχι λειτουργούσε ως νοσοκομείο – αναρρωτήριο της Μονής του Αγίου Ανδρέου. Εκεί μεταφέρθηκε και η οσία Φιλοθέη για να νοσηλευθεί από τις συμμονάστριές της, μετά τον βασανισμό της, στον Αγιο Ανδρέα Πατησίων, τη νύχτα της 2ας Οκτωβρίου. Μετά την κοίμησή της, την 19η Φεβρουαρίου, ετάφη εδώ. Από τον τάφο της, σύμφωνα με τον πρώτο βιογράφο, ανέβλυζε μύρο και πολλοί ασθενείς εύρισκαν εδώ τη θεραπεία. Οταν συμπληρώθηκε ένας χρόνος από την κοίμησή της, έγινε ανακομιδή του λειψάνου της, το οποίο βρέθηκε «σώον και ακέραιον» και μεταφέρθηκε στη Μονή του Αγίου Ανδρέου στην Πλάκα.
Ο μικρός ναός του μετοχίου του Πυρσού ήταν αφιερωμένος στην Θεοτόκο και στον Αγιο Ανδρέα. Μετά όμως την αγιοποίηση της οσιομάρτυρος Φιλοθέης, τιμάται και επ’ ονόματί της.
Ο Ναός του Αγίου Ανδρέου
Πατησίων
Ο ναός βρίσκεται επί της οδού Λευκωσίας στα Κατω Πατήσια και είναι το μόνο σωζόμενο κτίσμα από το συγκεκριμένο μετόχι. Συμφωνα με τις πληροφορίες από τον Βιο της οσίας, πρέπει να χτίστηκε λίγα χρόνια αργότερα από την Μονή στην Πλάκα. Ο ναός αυτός έχει ιδιαίτερη σημασία για την ίδια την οσία Φιλοθέη, καθώς μέσα σ’ αυτόν, εξαγριωμένοι Τούρκοι τη βασάνισαν τη νύχτα της 2ας προς 3η Οκτωβρίου 1588, κατά τη διάρκεια της αγρυπνίας που ετελείτο προς τιμήν του πολιούχου των Αθηνών, αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου. Από τα κτυπήματα που δέχτηκε δεν μπόρεσε ποτέ να συνέλθει και παρέμεινε κλινήρης στο μετόχι της Καλογρέζας, όπου τη μετέφεραν, μέχρι το θάνατό της, την 19η Φεβρουαρίου 1589. Σημερα σώζεται ο μικρός κιονίσκος, όπου, κατά την παράδοση, την έδεσαν οι βασανιστές της και την ξυλοκόπησαν άγρια.
Το 1950 ο ναός αναστηλώθηκε από τον Α. Ορλάνδο και ιστορήθηκε εκ νέου από τον Φωτη Κοντογλου.
Μετά την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους, η οικογένεια Μπενιζέλου παρέδωσε το λείψανο της Αγίας Φιλοθέης στη Μητρόπολη Αθηνών. Οταν ανοικοδομήθηκε ο Καθεδρικός Ναός της Μητροπόλεως, το λείψανο μεταφέρθηκε στο υπόγειο παρεκκλήσιο του Ναού, το οποίο τιμάται επ’ ονόματι του Πρωτοκλήτου Ανδρέου. Σημερα το παρεκκλήσιο λειτουργεί ως μουσείο εκκλησιαστικών μεταβυζαντινών κειμηλίων, ανάμεσα στα οποία ανήκει και η ξύλινη λειψανοθήκη, με την οποία έγινε η πρώτη ανακομιδή των λειψάνων της οσίας Φιλοθέης. Το λείψανο της Οσιομάρτυρος φυλάσσεται σήμερα στον Μητροπολιτικό Ναο των Αθηνών.
Συνοψίζοντας, με βάση τα στοιχεία των φιλολογικών πηγών και των μαρτυριών από τα μνημεία που ίδρυσε η οσία Φιλοθέη, διακρίνουμε σαφώς μία βαθειά σχέση ευλάβειας, σεβασμού και τιμής προς τον Πρωτόκλητο Ανδρέα. Η πιο εύλογη ερμηνεία είναι ότι το όραμα του Αποστόλου στα χρόνια της μεγάλης απόφασης να μονάσει και να υπηρετήσει το υπόδουλο γένος, σημάδευσε την πορεία της Φιλοθέης και κατέστησε τον Πρωτόκλητο Ανδρέα προστάτη της.
Κλείνω με τη σχετική χαρακτηριστική σημείωση του Γενναδίου•
« Εκ του οράματος έλαβεν τον Πρωτόκλητον οικείον προστάτην, αποστολικόν οδηγόν, φρουρόν της Μονής και πάντων των εν αυτή».
Από το περιοδικό: «Η δράση μας», τεύχος Φεβρουαρίου 2007.
Παράβαλε και:
19 Φεβρουαρίου, μνήμη της Αγίας Οσιομάρτυρος Φιλοθέης της Αθηναίας: Υμνολογική Εκλογή, ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ – Η Πολιούχος των Aθηνών Αγία Φιλοθέη.
Πώς σώθηκε το σπίτι της Αγίας Φιλοθέης – Γιώργου Ν. Παπαθανασόπουλου.
