Δύσκολοι καιροί. Η φοβέρα και η σκλαβιά τα έσκιαζε όλα. Κι ένα χωριό σκαρφαλωμένο σε μια πλαγιά του Κισσάβου, πάνω απ’ την κοιλάδα των Τεμπών, να κατέχει παγκοσμίως την πρώτη θέση στην κατεργασία και στη βαφή του ερυθρού βαμβακερού νήματος! Κι ήταν τόσο ζωηρό και όμορφο το χρώμα των νημάτων που βάφονταν εκεί, ώστε ακόμα και τα αγγλικά εργοστάσια υπέφεραν από τον ανταγωνισμό.
Αμπελάκια 18ος αιώνας. Ένας συνεταιρισμός γεννιέται και αλλάζει την ιστορία του τόπου και τη ζωή των κατοίκων της περιοχής. Από γενιά σε γενιά παρέδιδαν οι Αμπελακιώτες τα μυστικά της βαφικής τέχνης. Χρησιμοποιούσαν για τη βαφή του νήματος το φυτό ερυθρόδαμο ή ριζάρι, το οποίο βρισκόταν αυτοφυές στην κοιλάδα των Τεμπών, αλλά μπορούσε και να καλλιεργηθεί.Στην αρχή οργανώθηκαν σε μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις. Όταν δειλά κάποιοι αποφάσισαν να εξαγάγουν τα πρώτα νήματα στο εξωτερικό, διαπίστωσαν πως είχαν τρομερή κατανάλωση, καθώς η στιλπνότητα και η ζωηρότητα της βαφής τους είχαν εντυπωσιάσει τους ξένους αγοραστές.
Έτσι, λίγο πριν το 1780 συνένωσαν τις μικρές οικογενειακές επιχειρήσεις σε ένα συνεταιρισμό, την «Κοινή Συντροφία των Αμπελακίων», όπως την ονόμασαν. Τα δύο καταστατικά του Σσυνεταιρισμού που έφτασαν μέχρις εμάς, προκαλούν το θαυμασμό του εκάστοτε μελετητή. Στο Συνεταιρισμό μπορούσαν να μετέχουν όλοι οι Αμπελακιώτες καταθέτοντας μέρος του ημερομισθίου τους, εφόσον το υπόλοιπο αρκούσε να καλύψει τις βιοτικές τους ανάγκες. Κανείς δεν είχε το δικαίωμα να καταθέσει στο κοινό ταμείο του Συνεταιρισμού πάνω από 20.000 γρόσια. Και αυτό για να μην απορροφώνται όλα τα κέρδη από τους πλουσίους.
Μεγάλο μέρος από τα έσοδα του Συνεταιρισμού διαθέτονταν σε κοινωφελείς σκοπούς, ενώ οι κάτοικοι των Αμπελακίων μπορούσαν να έχουν δωρεάν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και παιδεία. Ακόμη ο Συνεταιρισμός στήριζε οικονομικά όσους δεν μπορούσαν να εργασθούν, κάνοντας βήματα πρωτοποριακά για εκείνη την εποχή. Τα κέρδη από την πώληση των νημάτων μοιράζονταν αναλόγως με τις καταθέσεις στο κοινό ταμείο και την εργασία του κάθε μέλους. Όλοι στ’ Αμπελάκια δούλευαν για το Συνεταιρισμό και όλοι έπαιρναν μερίδιο από τα κέρδη. Ακόμα και τα παιδιά που βοηθούσαν, ανάλογα με τις δυνατότητές τους, στη συσκευασία των νημάτων.
Τα ερυθροβαφή νήματα των Αμπελακίων μεταφέρονταν με καραβάνια και πλοία στο εξωτερικό. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής στέλνονταν στη Γερμανία. Μέρος από αυτά έφταναν στην Αυστρία, στην Αγγλία, στην Ισπανία και από κει στις ισπανικές αποικίες της Αμερικής.
Το 1806 στ’ Αμπελάκια βάφηκαν 250.000 οκάδες νημάτων. Σχεδόν όλα τα βαμβάκια του Θεσσαλικού κάμπου, της Μακεδονίας και της Μ. Ασίας βάφηκαν εκείνη τη χρονιά στα Αμπελάκια. Το 1810 τα κέρδη του Συνεταιρισμού έφτασαν τα 20.000.000 γρόσια, ποσό αστρονομικό για την εποχή εκείνη τη χρονιά στα Αμπελάκια. Ο Συνεταιρισμός είχε 17 εμπορικά πρακτορεία σε χώρες του εξωτερικού και οι εκεί εμπορικοί πράκτορες μπορούσαν να παραμείνουν στη θέση τους μόνο για τρία χρόνια. Μετά το τέλος της θητείας τους υποχρεώνονταν να επιστρέψουν στ’ Αμπελάκια και να παραμείνουν εκεί εργαζόμενοι τουλάχιστον για ένα χρόνο κοντά στους συμπατριώτες τους.
Ο πλούτος του εμπορίου έφερε την ακμή της πολιτείας. Τα Αμπελάκια είχαν Σχολή, βιβλιοθήκη, ιατρείο, νοσοκομείο, γηροκομείο, εργαστήριο Πειραματικής Φυσικής, ταμείο για την ανακούφιση των πτωχών και τη συντήρηση των κοινωνικών έργων. Στολίστηκαν με κρήνες, γεφύρια, λιθόστρωτους δρόμους και πανέμορφα αρχοντικά. Οι Αμπελακιώτες έμποροι χρηματοδοτούσαν την έκδοση ελληνικών βιβλίων στο εξωτερικό καθώς και τη μετάφραση ξένων έργων, για να φωτίζονται τα Ελληνόπουλα. Στα 1803 ο Άνθιμος Γαζής ζητά και λαμβάνει τη βοήθειά τους για την έκδοση του ελληνικού λεξικού του στη Βιέννη.
Η ανακάλυψη χημικών ουσιών για τη βαφή των νημάτων, τα ατμοκίνητα εργοστάσια που παρήγαν μεγάλες ποσότητες εμπορευμάτων ρίχνοντας τις τιμές, οι πολιτικές συνθήκες στην Ευρώπη, κάποιες ασυμφωνίες που παρουσιάστηκαν μεταξύ των εταίρων ήταν ορισμένοι από τους λόγους που κλόνισαν το Συνεταιρισμό, ο οποίος κρατούσε για δεκαετίες τα παγκόσμια σκήπτρα στη βαφή και επεξεργασία του βαμβακερού νήματος.
Ο απόηχος όμως εκείνου του Συνεταιρισμού φτάνει μέχρις εμάς, διακόσια χρόνια μετά. Φτάνει στις μέρες μας που μια άλλη φοβέρα και σκλαβιά τα σκιάζει όλα και μας καλεί να ρίξουμε μια ματιά γύρω μας. Να παρατηρήσουμε καλά την ελληνική γη και τα αγαθά που τούτος ο τόπος έχει και άλλοι δεν έχουν. Για κείνους τους ανθρώπους τότε το ριζάρι, ένα μικρό αγριόχορτο, έγινε χρυσός. Και σίγουρα πολλά απλά πράγματα σε τούτη την πανέμορφη πατρίδα μπορούν να μετατραπούν σε χρυσάφι.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
– Η. Γεωργίου, Ιστορία και Συνεταιρισμός των Αμπελακίων, Αθήναι 1951.
– Αναστασία Διαμαντοπούλου, Η αρχιτεκτονική και η διακόσμηση των αρχοντικών των Θεσσαλικών Αμπελακίων, Αθήναι 1970.
– Ν. Μουτσόπουλος, Τα Θεσσαλικά Αμπελάκια. Εισαγωγή στην Ιστορία, την Κοινοπραξία και τα αρχοντικά της Κωμοπόλεως. Επιθεώρησις «ΗΩΣ», αφιέρωμα Θεσσαλία 1966.
Από το περιοδικό: «Η Δράση μας», Νοέμβριος 2018, Τεύχος 563
