Αν θέλη να ζήση κανείς τον λειτουργικό πλούτο, το θαυμαστό μυστικό μεγαλείο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, πρέπει να προσπαθήση να ξεφύγη από την επιφάνειά της. Επιφάνεια είναι αυτό που βλέπομε και που γνωρίζομε όλοι μας κατά τις Κυριακές της Τεσσαρακοστής. Έχουν πράγματι κάτι το ιδιαίτερο οι Κυριακές αυτές, από τις άλλες Κυριακές του υπολοίπου έτους. Τα ειδικά εορτολογικά θέματα, η υμνογραφία των, η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που τελείται αντί της λειτουργίας του Χρυσοστόμου, δίδουν σ’ αυτές ένα ξεχωριστό χρώμα. Αλλά, όπως είπαμε και στην προηγουμένη εκπομπή, οι Κυριακές της Τεσσαρακοστής είναι οάσεις μέσα σ’ αυτήν. Κατ’ ουσίαν βρίσκονται έξω από αυτήν. Την γοητεία της αληθινής Τεσσαρακοστής θα την αισθανθή κανείς στο «πέλαγος» ή στην «αυχμηρά έρημο», όπως την ονομάζουν οι Πατέρες αυτής της ιδίας της Τεσσαρακοστής, δηλαδή των καθημερινών, από την Δευτέρα ως την Παρασκευή των εξ εβδομάδων που την αποτελούν.
Η Εκκλησία μας στις μοναστηριακές ακολουθίες είδε πάντοτε ένα ιδεώδη τρόπο λατρείας, γιαυτό και συν τω χρόνω αντικατέστησε τις παλαιές ιδιαίτερες ενοριακές ακολουθίες με τις μοναχικές. Ιδιαιτέρως όμως κατά την Τεσσαρακοστή προσεπάθησε να μεταφέρη την λατρεία των μοναστηρίων στους κοσμικούς ναούς. Αφού οι πιστοί δεν μπορούσαν να βγουν στην έρημο, μετέφερε τις ακολουθίες της ερήμου στις πόλεις. Θέλησε τις κατανυκτικές αυτές ημέρες να κάμη τα λαϊκά μέλη της να γευθούν τις μυστικές καλλονές των μοναστηριακών ακολουθιών: να κάμη λίγο μοναχούς τους λαϊκούς πιστούς. Και δεν είχε άδικο. Στο σύστημα των μοναχικών ακολουθιών της περιόδου της Νηστείας, ευρίσκεται το αποκορύφωμα ολοκλήρου του έτους. Λίγοι από τον λαό μπορούν να τις παρακολουθήσουν. Δεν έχουν ούτε τον διαθέσιμο χρόνο, ούτε πολλές φορές και την απαραίτητο ψυχική διάθεσι. Αντιθέτως στις μονές, όπου η λατρεία του Θεού αποτελεί το κέντρο της ζωής των μοναχών και το βασικό ενδιαφέρον των αφιερωμένων αυτών ανθρώπων, η εκκλησιαστική ακολουθία της περιόδου της Τεσσαρακοστής γίνεται το εντρύφημα και η μοναδική σχεδόν απασχόλησις των πατέρων.
Θα προσπαθήσουμε να δώσωμε μία ασθενή σκιαγραφία του λειτουργικού περιεχομένου μιας ημέρας της Τεσσαρακοστής. Ας γίνωμε και ημείς μέτοχοι της μοναχικής ψαλμωδίας, έστω και για λίγα λεπτά της ώρας.
Κατά βάσιν οι ακολουθίες της Τεσσαρακοστής είναι και κατά τον αριθμό και κατά το διάγραμμα οι ίδιες με τις μοναχικές ακολουθίες του υπολοίπου έτους. Εκείνο που τις διακρίνει είναι το πιο αρχαϊκό των περιεχόμενο, η παρεμβολή κατανυκτικών τροπαρίων και το ιδιαίτερο μήκος που προσλαμβάνουν με την προσθήκη περισσοτέρων ψαλμών, αναγνώσεων και άλλων λειτουργικών στοιχείων. Οι ακολουθίες αριθμούνται σε επτά, κατά το ψαλμικό «Επτάκις της ημέρας ήνεσά Σε»,1 αλλά στην ουσία είναι περισσότερες. Η ευλάβεια των μοναχών θέλησε να τις επαυξήση με προσθήκες και άλλων ακολουθιών , έτσι ώστε η δοξολογία του Θεού κατά την πιο ιερά περίοδο του έτους να είναι σχεδόν ακατάπαυστη. Κάθε μία ακολουθία αντιστοιχεί σε μία ωρισμένη περίοδο της ημέρας ή της νυκτός. Είναι ένας σταθμός προσευχής που καθαγιάζει ένα τμήμα του εικοσιτετραώρου.
Η προσευχή αρχίζει με την ακολουθία του μεσονυκτικού: τα μεσάνυκτα θεωρούνται ως ο πιο κατάλληλος για την προσευχή χρόνος. Μέσα στην ησυχία και στην γαλήνη του κόσμου, οι μοναχοί αγρυπνούν και προσεύχονται. Περιμένουν την έλευσι του Νυμφίου, του Χριστού, που έρχεται, κατά το Ευαγγέλιο, «μέσης νυκτός».2
Στην ακολουθία του μεσονυκτικού συνάπτεται η ακολουθία του όρθρου, η εωθινή προσευχή. Από τις ιδιορρυθμίες που προσιδιάζουν στην Τεσσαρακοστή θα ιδούμε δύο χαρακτηριστικά σημεία: την ψαλμωδία του «Αλληλούϊα» με τα τριαδικά και το φωταγωγικό. Το «Αλληλούϊα» ψάλλεται στον ήχο της εβδομάδος σαν επωδός της ωδής του Ησαΐου «Εκ νυκτός ορθρίζει το πνεύμά μου προς σε , ο Θεός».3 Τα τροπάρια που το συνοδεύουν, τα τριαδικά , αποτελούν μία θαυμαστή συμφωνία με το «Αλληλούϊα» και την ωδή του Ησαΐου. Είναι η πρώτη ψαλμωδία που ακούεται στους ναούς μέσα στο σκότος και στην σιγή της νυκτός. Όλα μαζί συνιστούν μία προτροπή , μία πρόσκλησι προς δοξολογίαν του τριαδικού Θεού, από ολόκληρο την κτίσι. Οι άνθρωποι ενώνονται με τους αγγέλους, για να ψάλλουν τον τρισάγιο ύμνο στην τρισυπόστατο Θεότητα˙ «Άγιος , άγιος, άγιος». Πιο κατάλληλος εναρκτήριος ύμνος για την απαρχή της δοξολογίας δεν ήταν δυνατόν να ευρεθή. «Αλληλούϊα» – Αινείτε τον Θεόν. Η Τεσσαρακοστή είναι η περίοδος του «Αλληλούϊα» – του αίνου του Θεού. Θα ψαλή το «Αλληλούϊα» με τους στίχους του και τα τριαδικά τροπάρια του α΄ ήχου:
«Σωματικαίς μορφώσεσι
των ασωμάτων δυνάμεων
προς νοεράν και άϋλον αναγόμενοι έννοιαν
και τρισαγίω μελωδήματι,
τρισυποστάτου Θεότητος
εκδεχόμενοι έλλαμψιν,
χερουβικώς βοήσωμεν τω μόνω Θεώ˙
Άγιος, άγιος, άγιος εί ο Θεός ημών,
προστασίαις των ασωμάτων, ελέησον ημάς».
Μετά πασών των ουρανίων δυνάμεων
χερουβικώς τω εν υψίστοις βοήσωμεν
τον τρισάγιον αναπέμποντες αίνον˙
Άγιος, άγιος, άγιος εί ο Θεός ημών,
πρεσβείαις των αγίων σου ελέησον ημάς».
«Εξεγερθέντες του ύπνου
προσπίπτομέν σοι, αγαθέ,
και των αγγέλων τον ύμνον βοώμέν σοι, δυνατέ˙
Άγιος, άγιος, άγιος εί ο Θεός ημών,
πρεσβείαις της Θεοτόκου ελέησον ημάς».
Προς το τέλος του όρθρου χαιρετίζεται η έλευσις του φωτός της ημέρας. Τότε ψάλλονται τα φωταγωγικά τροπάρια, ένα για τον κάθε ήχο. Αποτελούν ευχαριστία για την αποστολή του υλικού φωτός και δέησι για την έκχυσι του νοητού φωτός, του φωτισμού του Χριστού, στις ψυχές μας. Θα ψαλή το φωταγωγικό του α΄ήχου:
«΄Ο το φως ανατέλλων, Κύριε,
την ψυχήν μου καθάρισον
από πάσης αμαρτίας
προστασίαις, Κύριε, των ασωμάτων
και σώσόν με».
Οι ακολουθίες των ωρών είναι τέσσαρες: η Α΄, που αποτελεί μία επέκτασι του όρθρου και μία αίτησι ευλογίας των έργων των χειρών μας, που αρχίζουν την ώρα αυτή – 7 π. μ. περίπου με το δικό μας ωρολόγιο. Η Γ΄, 9 π. μ., είναι η ώρα της καθόδου του αγίου Πνεύματος στους αποστόλους κατά την ημέρα της Πεντηκοστής. Στους ψαλμούς , στα τροπάρια και στις ευχές της ακολουθίας της ώρας αυτής κυριαρχεί το θέμα αυτό: η δοξολογία και η δέησις για την αποστολή του αγίου Πνεύματος σ’ εμάς. Η ς΄ ώρα (12η μεσημβρινή) και η Θ΄(3 μ. μ.) παίρνουν τα θέματά των από το πάθος του Κυρίου. Η ς΄ είναι η ώρα της σταυρώσεως και η Θ΄ η ώρα του θανάτου – του «Τετέλεσται». Στην Θ΄ ώρα συνάπτεται και η ακολουθία των Τυπικών. Και σ’ αυτή, σαν συνέχεια του θέματος της Θ΄ ώρας, ακούεται η ψαλμωδία της φωνής του ληστού στον σταυρό «Μνήσθητί μου, Κύριε, όταν έλθης εν τη βασιλεία σου»,4 που ψάλλεται σαν επωδός των μακαρισμών του Κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.5 Είναι μία υπενθύμισις του ευαγγελικού νόμου, αλλά και μία απάντησις του ταπεινού πιστού στους λόγους του Χριστού: Είπες, Κύριε, ότι είναι μακάριοι – ευτυχείς οι πτωχοί τω πνεύματι, οι πραείς , οι ελεήμονες…. Εγώ δεν είμαι τίποτε απ’ αυτά, γι’ αυτό σου φωνάζω σαν τον ληστή το «Μνήσθητί μου Κύριε».
Από τις ακολουθίες αυτές θα ψαλούν οι χαρακτηριστικοί ύμνοι της Τεσσαρακοστής. Και πρώτα το τροπάριο και το προκείμενο της Α΄ ώρας, δέησι για την προσδοχή της πρωϊνής μας προσευχής και ικεσία για την καθοδήγησι των διαβημάτων μας.6
«Το πρωΐ εισάκουσον της φωνής μου,
ο βασιλεύς μου και ο Θεός μου».
«Τα διαβήματά μου κατεύθυνον κατά το λόγιόν σου
και μη κατακυριευσάτω μου πάσα ανομία.
Λύτρωσαί με από συκοφαντίας ανθρώπων
και φυλάξω τας εντολάς σου.
Το πρόσωπόν σου επίφανον επί τον δούλον σου
και δίδαξόν με τα δικαιώματά σου.
Πληρωθήτω το στόμα μου αινέσεώς σου, Κύριε,
όπως υμνήσω την δόξαν σου,
όλην την ημέραν την μεγαλοπρέπειάν σου».
Το τροπάριο της Γ΄ ώρας , του πλ. β΄ ήχου, δέησις για την αποστολή του αγίου Πνεύματος:
«Κύριε, ο το πανάγιόν σου Πνεύμα
έν τη τρίτη ώρα
τοις αποστόλοις σου καταπέμψας,
τουτο, αγαθέ,
μη αντανέλης αφ’ ημών,
άλλ΄ εγκαίνισον ημίν
τοις δεομένοις σου».
Της ς΄ ώρας , σε β΄ ήχο, παράκλησις στον σταυρωθέντα Κύριο να διαρρήξη και το χειρόγραφο των ιδικών μας αμαρτιών, όπως έσχισε και το χειρόγραφο των αμαρτιών του Αδάμ επάνω στον σταυρό του:
«Ο εν έκτη ημέρα τε και ώρα
τω σταυρώ προσηλώσας
την εν τω Παραδείσω
τολμηθείσαν τω Αδάμ αμαρτίαν
και των πταισμάτων ημών το χειρόγραφον
διάρρηξον, Χριστέ ο Θεός,
και σώσον ημάς».
Και της Θ΄ ώρας, του πλ. δ΄ ήχου. Θερμή ικεσία στον Κύριο, που πέθανε κατά την ώρα αυτή επάνω στον σταυρό, να νεκρώση το σαρκικό μας φρόνημα:
«Ο εν τη ενάτη ώρα δι΄ ημάς
σαρκί του θανάτου γευσάμενος,
νέκρωσον της σαρκός ημών το φρόνημα,
Χριστέ ο Θεός,
και σώσον ημάς».
Και οι Μακαρισμοί με το «Μνήσθητί μου Κύριε» σε ήχο πλ. δ΄ :
«Εν τη βασιλεία σου μνήσθητι ημών , Κύριε,
όταν έλθης εν τη βασιλεία σου.
Μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι,
ότι αυτών εστίν η βασιλεία των ουρανών.
Μακάριοι οι πενθούντες,
ότι αυτοί παρακληθήσονται.
Μακάριοι οι πραείς,
ότι αυτοί κληρονομήσουσι την γην.
Μακάριοι οι πεινώντες και διψώντες την δικαιοσύνην,
ότι αυτοί χορτασθήσονται.
Μακάριοι οι ελεήμονες,
ότι αυτοί ελεηθήσονται.
Μακάριοι οι καθαροί την καρδία,
ότι αυτοί τον Θεόν όψονται.
Μακάριοι οι ειρηνοποιοί,
ότι αυτοί υιοί Θεού κληθήσονται.
Μακάριοι οι δεδιωγμένοι ένεκεν δικαιοσύνης,
ότι αυτών εστιν η βασιλεία των ουρανών.
Μακάριοί εστε, όταν ονειδίσωσιν υμάς και διώξωσι
και είπωσι παν πονηρόν ρήμα καθ’ ημών,
ψευδόμενοι ένεκεν εμού.
Χαίρετε και αγαλλιάσθε,
ότι ο μισθός υμών πολύς εν τοις ουρανοίς».
Δεν μας μένει καιρός να μιλήσωμε για την ακολουθία του κατανυκτικού εσπερινού με τα θαυμαστά του τροπάρια, τους ψαλμούς και τα αναγνώσματα, ούτε για την καρδιά των ημερών των Νηστειών, την λειτουργία των Προηγιασμένων δώρων. Γι’ αυτήν θα μιλήσωμε αναλυτικά στην επομένη εκπομπή.
Μόνο δυο λόγια και ένα τροπάριο από το μέγα απόδειπνο, την ακολουθία που κατακλείει την ημέρα. Είναι μία μακρά ακολουθία, που συνιστά δέησι για την άφεσι των αμαρτιών της ημέρας και την ειρηνική και ασκανδάλιστο διέλευσι της νυκτός. Το πιο χαρακτηριστικό του τροπάριο είναι το τόσο γνωστό κατανυκτικό «Κύριε των δυνάμεων», του πλ. β΄ ήχου:
«Κύριε των δυνάμεων
μεθ’ ημών γενού:
άλλον γαρ εκτός σου βοηθόν
εν θλίψεσι ούκ έχομεν˙
Κύριε των δυνάμεων,
ελέησον ημάς».
(21 Μαρτίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Ψαλμ. 118, 164.
2. Ματθ. 25,6.
3. Ησ. 26, 9 – 15.
4. Λουκ. 23, 42.
5. 5, 3 – 12.
6. Ψαλμ. 5, 4. 3. 118, 133 – 135. 70, 8.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
