Μετά το «Θεός Κύριος» και τα απολυτίκια ή το «Αληλούϊα» και τα τριαδικά, ένα μεγάλο τμήμα της ακολουθίας του όρθρου καταλαμβάνει η στιχολογία του Ψαλτηρίου. Το Ψαλτήριο, το γνωστό υμνολογικό βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης με τους 150 ψαλμούς του, όπως και για τον ιουδαϊκό ναό και την συναγωγή έτσι και για την χριστιανική Εκκλησία, απετέλεσε την βάσι για την διαμόρφωσι της θείας λατρείας. Όχι μόνο δεν υπάρχει ακολουθία χωρίς ψαλμους, αλλά και αυτή η βάσις, ο σκελετός κάθε ακολουθίας αποτελείται από τους ψαλμούς. Για να πάρη την θέσι αυτή το Ψαλτήριο στην χριστιανική λατρεία συνέβαλαν πολλοί λόγοι. Πρώτα – πρώτα η κληρονομία της παλαιάς λατρείας _ ο νέος Ισραήλ την παρέλαβε και την συνέχιζε. Ήταν τώρα αυτός, η Εκκλησία, ο αληθής και νόμιμος συνεχιστής και κληρονόμος της αληθινής λατρείας του μόνου Θεού. Μαζί με αυτήν παρέλαβε και το θεόπνευστο υμνολογικό της βιβλίο. Ήταν εξ άλλου διπλά ιερό για τους χριστιανούς, γιατί το καθηγίασε χρησιμοποιώντας το και ο ίδιος ο Κύριος. Μέσα σ΄αυτό υπήρχαν θαυμάσιοι ψαλμοί, άριστα προσαρμοζόμενοι προς το πνεύμα της νέας λατρείας. Υπήρχαν και προφητείες αναφερόμενες στον Χριστό. Ήδη στην Καινή Διαθήκη και ο Κύριος ο ίδιος και οι απόστολοι και βραδύτερα οι Πατέρες σχεδόν σε κάθε ψαλμό βρίσκουν μεσσιανικά στοιχεία. Προφητείες που εξεπληρώθησαν κατά γράμμα στο πρόσωπο και στο έργο του Κυρίου και της Εκκλησίας Του. Με το νέο αυτό πρίσμα οι ψαλμοί εκχριστιανίζονται ˙ ή μιλά σ΄αυτούς ο Θεός Πατήρ προς τον Χριστό, ή ο Χριστός προς τον Πατέρα, ή η Εκκλησία προς τον Χριστό, ή ο Χριστός προς την Εκκλησία, ή ο ιερός ποιητής ψάλλει το πάθος και την δόξα του Χριστού. Με ανάλογο ερμηνευτικό τρόπο παρέκαμψαν και ωρισμένες δυσκολίες, φράσεις που αναφέρονται στους εχθρούς και είναι γεμάτες οργή και εκδίκηση, που δεν θα ταίριαζαν εύκολα στο στόμα των χριστιανών. Εχθρός είναι ο διάβολος, που αντιστρατεύεται στο έργο του Χριστού και επιβουλεύεται τους χριστιανούς ˙ εναντίον του στρέφεται ο θυμός του πιστού.
Με βάσι λοιπόν τα κριτήρια αυτά χρησιμοποιούνται οι ψαλμοί στην λατρεία κατ΄εκλογήν, ανάλογα με τα θέματα των εορτών ή των ωρών της ημέρας, ή των άλλων περιστάσεων μέσα στις οποίες γίνεται η προσευχή. Αλλά και ολόκληρο το Ψαλτήριο, ασχέτως προς την κατ΄εκλογήν ψαλμωδία του, συνεχώς ψαλμωδείται διηρημένο σε είκοσι ίσα σχεδόν μέρη, τα «καθίσματα». Κάθε κάθισμα είναι υποδιηρημένο, κατά τον τύπο της αγίας Τριάδος, δε τρείς υποδιαιρέσεις, τις «στάσεις». Στάσεις ελέγοντο, γιατί έψαλλαν τους ψαλμούς ιστάμενοι. Καθίσματα, γιατί μετά από την ψαμωδία ολοκλήρου αυτής της ενότητος εκάθηντο. Κανόνισαν δε την διαδοχή και την κατανομή των καθισμάτων κατά τέτοιο τρόπο, ώστε κάθε εβδομάδα να ψάλλεται ολόκληρο το Ψαλτήριο, τρία καθίσματα δηλαδή την ημέρα, δύο στον όρθρο και ένα στον εσπερινό. Κατά την περίοδο της Τεσσαρακοστής τα καθίσματα εδιπλασιάζοντο και το Ψαλτήριο εψάλλετο ολόκληρο δύο φορές την εβδομάδα. Αυτή είναι η λεγομένη «ανακύκλησις» του Ψαλτηρίου.
Στο σημείο λοιπόν του όρθρου στο οποίο βρισκόμαστε παρενεβάλλετο η ψαλωδία των δύο καθισμάτων στου Ψαλτηρίου. Μετά από το καθ΄ένα από αυτά εκάθηντο και ενώ κατ΄αυτόν τον τρόπον ανεπαύοντο, ο ψάλτης έψαλλε τροπάρια, συνήθως τρία, που για τον λόγο αυτόν ωνομάσθησαν «καθίσματα» ή «αναπαύσιμα». Τα τροπάρια αυτά δεν παίρνουν τα θέματα από τους ψαλμούς, αλλά από την εορτή και γενικά το θέμα της ημέρας. Της Κυριακής, φυσικά, είναι αναστάσιμα και ακολουθούν τον εκάστοτε ήχο. Θα ψάλουν τα τρία τροπάρια καθίσματα του πλ. β΄ήχου που προβλέπονται να ψαλούν μετά την δευτέρα στιχολογία, μετά δηλαδή το δεύτερο κάθισμα του Ψαλτηρίου:
«Η ζωή εν τω τάφω ανέκειτο
και σφραγίς εν τω λίθω επέκειτο ˙
ως βασιλέα υπνούντα
στρατιώται εφύλαττον Χριστόν ˙
και τους εχθρούς αυτού
αορασία πατάξας,
ανέστη ο Κύριος».
«Προϊστορεί ο Ιωνάς τον τάφον σου
και ερμηνεύει Συμεών την έγερσιν
την ένθεον, αθάνατε Κύριε ˙
κατέβης γαρ ωσεί νεκρός εν τω τάφω,
ο λύσας Άδου τας πύλας ˙
ανέστης δε άνευ φθοράς ως δεσπότης
του κόσμου εις σωτηρίαν,
Χριστέ ο Θεός ημών,
φωτίσας τους εν σκότει».
«Θεοτόκε Παρθένε,
ικέτευε τον υιόν σου
τον εκουσίως προσπαγέντα εν σταυρώ
και αναστάντα εκ νεκρών
Χριστόν τον Θεόν ημών,
σωθήναι τας ψυχάς ημών».
Κατά την ακολουθία του όρθρου της Κυριακής προστίθεται και ως τρίτο κάθισμα ο «άμωμος», ο 118ος δηλαδή ψαλμός, τον οποίον συναντήσαμε στην ακολουθία του καθ΄ημέραν μεσονυκτικού. Αυτός συνοδεύεται από ιδιόρρυθμα καθίσματα, τα «ευλογητάρια». Λέγονται έτσι όχι γιατί ευλογούν τον Θεό, αλλά γιατί προτάσσεται στο καθένα από αυτά ο 12ος στίχος του ψαλμού αυτού «Ευλογητός ει, Κύριε, δίδαξόν με τα δικαιώματά σου». Και αυτά αντλούν το περιεχόμενό των από το θέμα της ημέρας. Επειδή δε ο άμωμος ψαλμωδείται ως κάθισμα κατά τα Σάββατα και τις Κυριακές, δηλαδή κατά την νεκρώσιμο και την αναστάσιμο ημέρα, έχομε δύο σειρές τέτοιων καθισμάτων του αμώμου – ευλογηταρίων – τα νεκρώσιμα για το Σάββατο και τα αναστάσιμα για την Κυριακή. Είναι τόσο γνωστά που δεν θα εμμείνωμε σ΄αυτά. «Των αγίων ο χορός εύρε πηγήν της ζωής…» είναι το πρώτο των νεκρωσίμων και «Των αγγέλων ο δήμος κατεπλάγη ορών σε…» είναι το πρώτο των αναστασίμων ευλογηταρίων.
Κατά τις εορτές την θέσι του αμώμου παίρνουν άλλοι ψαλμοί, ο πολυέλεος και η εκλογή. Ο πολυέλεος αποτελείται από δύο πανηγυρικούς ψαλμούς τον 134ο και 135ο . Ο πρώτος, γνωστός από το πρόψαλμά του «Δούλοι Κύριον», αποτελεί μία πρόσκλησι για δοξολογία του Θεού για τα θαυμάσια έργα Του στην φύσι και στην ιστορία. Ο δεύτερος κινείται στα ίδια θέματα και έχει ως επωδό το «Ότι εις τον αιώνα το έλεος αυτού», που επαναλαμβάνεται σε κάθε στίχο του. Για το πολύ, λοιπόν έλεος που περιέχει έδωσε και το όνομα στην ενότητα αυτήν των ψαλμών ˙ «πολυέλεος». Οι δύο ψαλμοί ψάλλονται σε ήχο πλ. δ΄πανηγυρικά κατά τον αρχαίο ασματικό τρόπο με εφύμνιο το «Αλληλούϊα». Είναι από τα ωραιότερα μουσικά κομμάτια του όρθρου. Θα ψαλούν μερικοί στίχοι κατ΄εκλογήν.
«Δούλοι Κύριον. Αλληλούϊα.
Αινείτε το όνομα Κυρίου,
Αινείτε δούλοι Κύριον.
Οι εστώτες εν οίκω Κυρίου,
εν αυλαίς οίκου Θεού ημών.
Αινείτε τον Κύριον, ότι αγαθός Κύριος.
Ψάλατε τω ονόματι αυτού, ότι καλόν.
Οι φοβούμενοι τον Κύριον,
ευλογήσατε τον Κύριον.
Ευλογητός Κύριος εκ Σιών,
ο κατοικών Ιερουσαλήμ».
«Εξομολογείσθε τω Κυρίω ότι αγαθός,
οτι εις τον αιώνα το έλεος αυτού.
Εξομολογείσθε τω Θεώ των θεών,
οτι εις τον αιώνα το έλεος αυτού.
Εξομολογείσθε τω Κυρίω των κυρίων,
οτι εις τον αιώνα το έλεος αυτού.
Τω ποιήσαντι θαυμάσια μεγάλα μόνω,
οτι εις τον αιώνα το έλεος αυτού.
Εξομολογείσθε τω Θεώ του ουρανού,
οτι εις τον αιώνα το έλεος αυτού».
Και πάλι καθ΄όμοιο τρόπο στην ψαλμωδία του πολυελέου συνάπτεται κατά τις εορτές και η «εκλογή». Όπως και ο όρος το λέγει, εδώ δεν πρόκειται για ψαλμό ολόκληρο, αλλά για στίχους κατ΄εκλογήν από διαφόρους ψαλμούς.
Εκλογή που να συμφωνή με το θέμα της εορτής. Τέτοιες έχομε πολλές για όλες τις μεγάλες εορτές και για τις εορτές των μεγάλων αγίων. Η ψαλμωδία της είναι ασματική, με εφύμνιο το «Αλληλούϊα», πανηγυρική και ρυθμική, σε ήχο και πάλι πλ. δ΄. Για παράδειγμα θα ψαλούν μερικοί στίχοι από την εκλογή για την μνήμη του αποστόλου και ευαγγελιστού Ιωάννου του Θεολόγου, που την εορτάσαμε σήμερα. Οι ψαλμικοί στίχοι αναφέρονται προφητικά στο έργο των αποστόλων και στον ευαγγελισμό της οικουμένης.
«Το στερέωμα. Αλληλούϊα.
Οι ουρανοί διηγούνται δόξα Θεού,
ποίησιν δε χειρών αυτού αναγγέλλει το στερέωμα.
Εξομολογήσονται οι ουρανοί τα θαυμάσιά σου, Κύριε.
Θεός θεών Κύριος ελάλησε και εκάλεσε την γην.
Έφαναν αι αστραπαί αυτού την οικουμένην ˙
και ανήγγειλαν οι ουρανοί την δικαιοσύνην αυτού.
Εις πάσαν την γην εξήλθεν ο φθόγγος αυτών
και εις τα πέρατα της οικουμένης τα ρήματα αυτών.
Αυτός δώσει δύναμιν και κραταίωσιν τω λαώ αυτού.
Ευλογητός ο Θεός».
Στον ίδιο τύπο της ψαλμωδίας ανήκε και η στιχολογία των αναβαθμών, που παρενεβάλλετο την παλαιά εποχή στο σημείο αυτό του όρθρου. «Ωδαί των αναβαθμών» επιγράφονται μία σειρά δεκαπέντε ψαλμών του Ψαλτηρίου 1 , που εψάλλοντο κατά τις ιεραποδημίες των Εβραίων από τα μέρη στα οποία κατοικούσαν προς την Ιερουσαλήμ κατά τις μεγάλες εορτές. Γι΄αυτό ακριβώς ελέγοντο «αναβαθμοί», δηλαδή αναβάσεις, σκαλοπάτια. Κάποιος χριστιανός ποιητής, μοναχός της μονής των Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως, ίσως ο ίδιος ο περίφημος ποιητής ο όσιος Θεόδωρος ο Στουδίτης, με βάσι τους ψαλμούς αυτούς και εμπνεόμενος από αυτούς συνέθεσε σειρά τροπαρίων κατά τους οκτώ ήχους της Οκτωήχου. Είναι από πολλές απόψεις ενδιαφέρουσα η επεξεργασία αυτή και κυρίως γιατί μας δίδει ένα χριστιανικό ποιητικό υπόμνημα στους ψαλμούς αυτούς. Για κάθε ψαλμό συνέθεσε δύο τροπάρια, που τα κατέκλειε με ένα άλλο στο οποίο δοξολογεί το άγιον Πνεύμα. Τρεις ψαλμούς υπεμνημάτισε για τον κάθε ήχο από τους τέσσαρας πρώτους, δηλαδή συνολικά δώδεκα ψαλμούς. Στους πλαγίους ήχους επανέρχεται πάλι στους ιδίους ψαλμούς, αφήνοντας τους τρεις υπολοίπους για να σχηματίση μια τελευταία ομάδα, τέταρτο αντίφωνο στον πλ. δ΄ήχο.
Για παράδειγμα θα πάρωμε το πρώτο αντίφωνο του πλ. β΄ήχου. Στο πρώτο τροπάριο «Εν τω ουρανώ τους οφθαλμούς μου αίρω, προς σε Λόγε _ οίκτειρόν με, ίνα ζω σοι» υπομνηματίζεται ο 1ος και ο 2ος στίχος του 122ου ψαλμού: «Προς σε ήρα του οφθαλμούς μου, τον κατοικούντα εν τω ουρανώ… ούτως οι οφθαλμοί ημών προς Κύριον τον Θεόν ημών, έως ου οικτειρήσαι ημάς». Το δεύτερο τροπάριο «Ελέησον ημάς τους εξουθενημένους, καταρτίζων εύχρηστα σκεύη σου, Λόγε» εμπνέεται από τους δύο επομένους στίχους του ιδίου ψαλμού: «Ελέησον ημάς, Κύριε, ελέησον ημάς, ότι επί πολύ επλήσθημεν εξουδενώσεως…». Από τον ίδιο ψαλμό και τους ίδιους στίχους εμπνέεται και στα δύο αντίστοιχα τροπάρια του αντιστοίχου προς τον πλ. β΄, β΄ήχο: «Εν τω ουρανώ τα όμματα εκπέμπω μου της καρδίας, προς σε Σωτήρ, σώσον με ση επιλάμψει» και «Ελέησον ημάς τους πταίοντάς σοι πολλά, καθ΄εκάστην ώραν, ω Χριστέ μου ˙ και δος προ τέλους τρόπους του μετανοείν σοι». Το τρίτο τροπάριο δοξολογεί την ζωοπάροχο ενέργεια του αγίου Πνεύματος: «Αγίω Πνεύματι, πανσωστική αιτία ˙ ει τινι τούτων κατ΄αξίαν πνεύση, τάχει εξαίρει των της γης, πτεροί, αύξει, τάττει άνω». Στην σημερινή μορφή της ακολουθίας οι ψαλμοί των αναβαθμών έχουν εκπέσει. Έμειναν όμως να ψάλλωνται στην θέσι των τα τροπάρια, οι νέοι χριστιανικοί αναβαθμοί.
Με την ψαλμωδία των τριών αντιφώνων των αναβαθμών του α΄ήχου θα κλείσωμε την σημερινή εκπομπή μας. Σ΄αυτά υπομνηματίζονται ποιητικώς οι τρεις πρώτοι ψαλμοί των ωδών των αναβαθμών, ο 119ος , 120ος και 121ος :
Αντίφωνον α΄
«Εν τω θλίβεσθαί με,
εισάκουσόν μου των οδυνών,
Κύριε, σοι κράζω».
«Τοις ερημικοίς
Άπαυστος ο θείος πόθος εγγίνεται,
κόσμου ούσι του ματαίου εκτός».
Δόξα και νυν.
«Αγίω Πνεύματι
τιμή και δόξα,
ώσπερ Πατρί
πρέπει άμα και Υιώ ˙
δια τούτο άσωμεν
τη τριαδική μονοκρατορία».
Αντίφωνον β΄
«Εις τα όρη των σων
υψωσας με νόμων ˙
αρεταίς εκλάμπρυνον,
ο Θεός, ίνα υμνώ σε».
«Δεξιά σου χειρί
λαβών συ, Λόγε,
φύλαξόν με, φρούρησον,
μη πυρ με φλέξη της αμαρτίας».
Δόξα και νυν.
«Αγίω Πνεύματι
πάσα η κτίσις καινουργείται,
παλινδρομούσα εις το πρώτον ˙
ισοσθενές γαρ εστι Πατρί και Λόγω».
Αντίφωνον γ΄
«Επι τοις ειρηκόσι μοι ˙
Οδεύσωμεν
εις αυλάς του Κυρίου,
ευφράνθη μου το πνεύμα,
συγχαίρει η καρδία».
«Επί οίκον Δαυίδ
φόβος μέγας ˙
εκεί γαρ θρόνων εκτεθέντων,
κριθήσονται άπασαι
αι φυλαί της γης και γλώσσαι».
Δόξα και νυν.
«Αγίω Πνεύματι
τιμήν, προσκύνησιν,
ως Πατρί τε άξιον
και τω Υιώ δει προσφέρειν ˙
Μονάς γαρ εστιν η Τριάς
τη φύσει, αλλ΄ου προσώποις».
(26 Σεπτεμβρίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Ψαλμ. 119 – 133.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Παράβαλε και:
Όρθρος (μέρος Α’) – Ιωάννου Φουντούλη.
