ΟΡΘΗ ΜΟΡΦΗ ΕΠΙΤΡΑΧΗΛΙΟΥ
Ποιό επιτραχήλιο έχει την πιο σωστή μορφή, αυτό που αποτελείται από δύο στενές λωρίδες ή αυτό που αποτελείται από ένα πλατύ ύφασμα;
Η αρχική μορφή του επιτραχηλίου ήταν ομοία με την μορφή του οραρίου του διακόνου, δηλαδή όπως και εκείνο απετελείτο από μία στενή λωρίδα υφάσματος, που τα δύο άκρα της αντί να πέφτουν ένα εμπρός και ένα πίσω, όπως το οράριο, έπεφταν και τα δύο εμπρός. Έτσι το επιτραχήλιο περιέβαλλε τον τράχηλο του ιερέως ή εφέρετο τρόπον τινά επάνω ή γύρω από τον τράχηλό του. Από την τοποθέτησί του αυτή πήρε και το όνομα («επιτραχήλιον» ή «περιτραχήλιον») και σ’ αυτήν ακριβώς οφείλονται και οι συμβολισμοί που δόθηκαν σ’ αυτό από τους ιερούς υπομνηματιστάς των ιερών ακολουθιών, ότι δηλαδή συμβολίζει τον ζυγό του Χριστού ή την χάρι του αγίου Πνεύματος, που εκχύνεται επάνω στον ιερέα. Την μορφή ακριβώς αυτή έχει το επιτραχήλιο και στις παλαιές τοιχογραφίες και εικόνες, όπου διακρίνομε και τα δύο του άκρα να πέφτουν προς τα εμπρός και μάλιστα το ένα σχεδόν να σκεπάζη το άλλο. Την ιδία περίπου μορφή διατηρεί το άμφιο αυτό και στην Δύσι.
Και οι ρωμαιοκαθολικοί ιερείς φέρουν κατά την τέλεσι των ακολουθιών μία στενή λωρίδα υφάσματος, που κρέμεται από τον τράχηλο και τα δύο της άκρα πίπτουν προς τα εμπρός.
Σε παλαιά χειρόγραφα Ευχολόγια, κατά την περιγραφή της χειροτονίας του πρεσβυτέρου λέγεται, ότι ο επίσκοπος φέρνει και την άλλη άκρη του οραρίου προς τα εμπρός λέγοντας το «Άξιος», χωρίς να τοποθετηθή άλλο εκτός απ’ αυτό επιτραχήλιο στον νεοχειροτόνητο ιερέα. Αυτό τηρούν και σήμερα μερικοί αρχιερείς κατά τις χειροτονίες. Εδώ δε βλέπομε την παλαιά πράξι, το επιτραχήλιο στην αρχική του μορφή, της λωρίδος δηλαδή, της οποίας τα δύο άκρα πέφτουν ασύνδετα προς τα εμπρός και το ένα βρίσκεται σχεδόν επάνω στο άλλο, όπως στις εικόνες.
Αργότερα, για να στέκωνται καλλίτερα, συνέδεσαν τα δύο αυτά άκρα με μικρές ταινίες, κωδωνίσκους ή κομβία. Έτσι προήλθε η σημερινή μορφή του διπλού επιτραχηλίου, που και πιο σύμφωνο με την παλαιά παράδοσι είναι και αισθητικά πιο ωραίο, αλλά και πιο πρακτικό στο δίπλωμα και στην μεταφορά. Αρχαία επιτραχήλια με αυτή την μορφή σώζονται πολλά στα σκευοφυλάκια των μεγάλων ναών και ιερών μονών με ωραίες χρυσοκέντητες παραστάσεις αγίων ή αγγέλων ή άλλες διακοσμήσεις.
Το μεταγενέστερο μονοκόμματο επιτραχήλιο, και ασυμβίβαστη μορφή με την ιστορία του έχει και αισθητικά υστερεί. Θα ήταν ευχής έργον σιγά – σιγά οι ιερείς μας να γυρίσουν στο αρχαίο και ωραίο διπλό επιτραχήλιο, αποφεύγοντας εις το εξής την κατασκευή νέων πλατειών ακαλαισθήτων επιτραχηλίων.
***
Τέλεσις ακολουθίας χωρίς επιτραχήλιον.
Μπορεί ο ιερεύς, αν βρεθή σε ανάγκη, να τελέση παράκλησι ή άλλη ακολουθία χωρίς επιτραχήλιο;
Μία ανάλογη ερώτησι υπέβαλε και ο μητροπολίτης Πενταπόλεως Γαβριήλ στον Θεσσαλονίκης Συμεών (+1429). Ο Γαβριήλ ερωτά γιατί κατά τας ιεράς τελετάς είναι απαραίτητο να χρησιμοποιούνται άμφια, αφού ο ιερεύς με την χειροτονία του έχει προσωπικά ο ίδιος την χάρι του αγίου Πνεύματος. Και αν είναι δυνατόν «χωρίς επιτραχηλίου την τελετήν ενεργείν» (Ερώτησις ΙΖ’). Ο Συμεών απαντά ότι την χάρι μεν έχει ο ιερεύς, αλλά τα μυστήρια αποτελούνται και από το υλικό στοιχείο, όπως ο άνθρωπος από το σώμα και την ψυχή. Και καταλήγει: «Διο και των ιερών διενεργείν, επεί και τα ιερά άμφια χάριν έχουσι θείαν, ότι και σημασίαν πνευματικήν έκαστον τούτων έχει τινά και δι’ ευλογίας αρχιερατικής έκαστον τούτων δίδοται». Απαγορεύει ακολούθως ρητώς την τέλεσι κάθε τελετής από τον ιερέα χωρίς επιτραχήλιο («χωρίς επιτραχηλίου μηδεμίαν τελείν τελετήν»).
Το επιτραχήλιον είναι πράγματι το έμβλημα της ιερωσύνης του ιερέως και το σύμβολο της χάριτος του αγίου Πνεύματος, που έχει εκχυθή δια του μυστηρίου της ιερωσύνης επάνω του, όπως λέγει και όταν το φορή: «Ευλογητός ο Θεός ο εκχέων την χάριν επί τους ιερείς αυτού». Όταν ο ιερεύς τελή μία τελετή ή ένα μυστήριο, δεν το τελεί εξ ονόματος αυτού του ιδίου ως ανθρώπου, αλλά σαν ιερεύς του Θεού και εκπρόσωπος της Εκκλησίας, εξ ονόματος της οποίας δέεται κατά την ώρα εκείνη κατά τις καθιερωμένες από εκείνην ευχές. Από την στιγμήν που θα περιβληθή αυτό, ο ιερεύς γίνεται το όργανο της χάριτος, ο τελετουργός, το δοχείο του αγίου Πνεύματος.
Χωρίς επιτραχήλιο τελούνται πάλι κατά τον Συμεών «όσα και εν τοις μοναστηρίοις τοις ιερεύσι ποιείν σύνηθες εν τε τω μεσονυκτικώ, ταις ώραις και τοις αποδείπνοις». Και σήμερα στους ενοριακούς ναούς το μεσονυκτικό και η ενάτη ώρα τελούνται άνευ επιτραχηλίου.
Άλλ’ αν παραστή ανάγκη να τελέση ο ιερεύς κάποια από τις άλλες ακολουθίες και δεν έχη επιτραχήλιο; Πάλι ο Συμεών ο Θεσσαλονίκης απαντά, πως αν είναι απόλυτος ανάγκη να γίνη «τελετή ή ευχή ή βάπτισμα ή άλλο τι των ιερών» και είναι αδύνατον να ευρεθή επιτραχήλιον, «ίνα μη καταλειφθείη το έργον» να λάβη ο ιερεύς ζώνη ή τεμάχιον σχοινίου ή υφάσματος, να το ευλογήση και να το περιβληθή ως επιτραχήλιον και να τελέση την ακολουθία. Μετά την ακολουθία συνιστά το ύφασμα αυτό να μη το θεωρήσουν πια κοινό ύφασμα, αλλά, ή να το χρησιμοποιήσουν σε κάποια ιερά χρήσι, αν μπορή να χρησιμοποιηθή, ή να το φυλάξουν κάπου για να μη βεβηλωθή. Αυτά συνιστά ο Συμεών.
Όσο για την παράκλησι, τον όρθρο ή τον εσπερινό, νομίζω πως μπορούν να τελεσθούν εν ανάγκη από τον ιερέα χωρίς επιτραχήλιο με το «Δι’ ευχών…», όπως γίνονται στα μοναστήρια από μόνους τους μοναχούς ή και από λαϊκούς, όταν δεν παρίσταται ο ιερεύς. Φυσικά τότε θα παραλείπωνται όσα θα έλεγε ο ιερεύς, όταν θα ενεργούσε ως ιερεύς, όταν θα έφερε δηλαδή την ιερατική του στολή ή το επιτραχήλιο.
Από το βιβλίο του αειμνήστου Καθηγητού της Θεολογικής σχολής του Α.Π.Θ., Ιωάννου Μ. Φουντούλη: Απαντήσεις εις Λειτουργικάς απορίας. Τόμος Α’. ΣΤ’ έκδοσις.
Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι, 1991.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
