Στην προηγούμενη εκπομπή είχαμε αναφερθή στα λειτουργικά θέματα της Κυριακής των Βαΐων και των τριών πρώτων ημερών της Μεγάλης Εβδομάδος. Σήμερα θα μας απασχολήσουν οι τρείς τελευταίες ημέρες της Μεγάλης Εβδομάδος, η Μεγάλη Πέμπτη, η Μεγάλη Παρασκευή και το Μέγα Σάββατο, που είναι οι σεβασμιώτερες και ιερώτερες ημέρες του εκκλησιαστικού έτους. Αυτές αποτελούν τον πυρήνα όλης της προ του Πάσχα περιόδου. Πρώτες αυτές διεμορφώθησαν σε παμπαλαία εποχή και γύρω από αυτές, με βαθμιαίες προσαυξήσεις, έχει οικοδομηθή από τους Πατέρας η προ και η μετά το Πάσχα λειτουργική περίοδος. Του ιερού αυτού τριημέρου οι ακολουθίες είναι απαράμιλλες. Δεν θα ήτο ανθρωπίνως δυνατόν να ευρεθή καταλληλότερο λειτουργικό ένδυμα για τα κεφαλαιώδη θέματα, τα οποία εορτάζομε. Η διάταξις των ακολουθιών, ο πλούτος και το εξαίσιο κάλλος της υμνογραφίας των, η θαυμαστή εκλογή και διάταξις των αναγνωσμάτων της Αγίας Γραφής, οι εικονικές αναπαραστάσεις των σωτηρίων παθημάτων, προσδίδουν σ’ αυτές ένα χαρακτήρα υπερκόσμιο, υπερανθρώπινο , θείο.
Άλλ’ άς παρακολουθήσωμε συστηματικώτερα τα ιστορικά θέματα και το λειτουργικό περιεχόμενο των ημερών αυτών.
Η Μεγάλη Πέμπτη είναι η σεβασμία ημέρα του μυστικού δείπνου, του ιερού μυστηρίου της θείας ευχαριστίας. Η προδοσία έχει συντελεσθή, άλλ’ο Κύριος προχωρεί προς το πάθος ατάραχος, σαν να μη γνωρίζη τα τεκταινόμενα. Το εσπέρας παρακάθηται στην πασχαλινή τράπεζα, αυτός και οι δώδεκα μαθηταί. Ο Κύριος εγείρεται και ο δεσπότης εκτελεί έργο δούλου: ζωσμένος το λέντιο, πλύνει τα πόδια των μαθητών, δίδοντας ύψιστο παράδειγμα ταπεινώσεως και διακονίας. Και επακολουθεί το δείπνο, το Πάσχα του Νόμου, αλλά και το «καινόν Πάσχα», το «σώμα και το αίμα του δεσπότου». Ο Χριστός παραθέτει στους μαθητάς και στην Εκκλησία Του την καινή τράπεζα, την αθάνατο, το μυστήριο που στους αιώνας θα τελήται κατά την εντολή Του, για να μετέχη ο λαός Του της θείας Του φύσεως και να συγκροτήται το σώμα των Χριστοφόρων και Θεοφόρων μαθητών Του. Και κλείεται το δείπνο με την αποχαιρετιστήριο ομιλία και την περίφημο αρχιερατική προσευχή, την δέησι του Κυρίου για τους μαθητάς, για την Εκκλησία Του. Η μικρά συνοδεία εγκαταλείπει το υπερώο της αγίας Σιών, όπου έφαγε το καινό Πάσχα.
Τα γεγονότα αυτά παρουσιάζονται ανάγλυφα στην ακολουθία της Μεγάλης Πέμπτης. Στον όρθρο , που τελείται κατά τόπους ή το εσπέρας της Μεγάλης Τετάρτης, ή το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης, το ανάγνωσμα από το Ευαγγέλιο του Λουκά, ο κανών του Κοσμά και τα στιχηρά και τα απόστιχα των αίνων, προσπαθούν να καλύψουν όλο αυτό τον κύκλο των ιερών θεμάτων: τον μυστικό δείπνο, την παράδοσι των μυστηρίων, την νίψι των ποδών, την προδοσία του Ιούδα. Στον εσπερινό επαναλαμβάνονται τα ίδια θέματα. Τα αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη έρχονται να μεταφέρουν τις φωνές των προφητών, που προαγορεύουν το πάθος, ο απόστολος ομιλεί για την παράδοσι της θείας λειτουργίας και η μακρά περικοπή από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο ανακεφαλαιώνει τα συμβάντα από τις πρώτες ενέργειες κατά του Χριστού των αρχιερέων και των γραμματέων, μέχρι την καταδίκη Του από το Συνέδριο. Και μένουν τα δύο κύρια γεγονότα, ο μυστικός δείπνος και ο νιπτήρ, για να αποτελέσουν το αντικείμενο δύο ιδιαιτέρων αναμνηστικών τελετών, της θείας λειτουργίας του μυστικού δείπνου και του νιπτήρος. Οι δύο αυτές τελεσιουργίες έχουν σήμερα ατονήσει. Η θαυμαστή λειτουργία, που ετελείτο άλλοτε το εσπέρας, την ώρα του δείπνου, τελείται σήμερα ενωρίς το πρωί για να εξυπηρετηθούν οι πιστοί, που πρόκειται να προσέλθουν στο μυστήριο. Η τέλεσις έξ άλλου του ιερού νιπτήρος έχει περιορισθή μόνο στα Ιεροσόλυμα, την αρχική του κοιτίδα, και σε μερικά άλλα μέρη. Η τελετή του νιπτήρος ήταν μία αληθινή μυσταγωγία, μία αναπαράστασις της ιεράς εκείνης σκηνής. Ο επίσκοπος ένιπτε τα πόδια δώδεκα κληρικών , ενώ απηγγέλλετο διαλογικά η σχετική περικοπή από το Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Και η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου επελείτο την ώρα ακριβώς που ετελέσθη το υπερφυές γεγονός! Ήταν αληθινή αναπαράστασις του δείπνου του υπερώου της Σιών. Ο λαός του Θεού απελάμβανε μαζί με τους αποστόλους, της «δεσποτικής ξενίας και της αθανάτου τραπέζης», την οποία παρέθετε «η όντως Σοφία του Θεού». Στην λειτουργία αυτή κυριαρχεί το αρχαίο τροπάριο «Του δείπνου σου του μυστικού σήμερον, Υιέ Θεού, κοινωνόν με παράλαβε…». Αυτό αντικαθιστά το χερουβικό και το κοινωνικό της θείας λειτουργίας. «Σήμερον», στην επέτειο του μυστικού δείπνου, ο Κύριος παραλαμβάνει κοινωνούς Του στους πιστούς μιμητάς των πιστών μαθητών Του, που δεν θα προδώσουν την πίστι όπως ο Ιούδας, αλλά μαζί με τον ληστή στον σταυρό θα ομολογούν, ότι είναι ανάξιοι πολίται της Βασιλείας Του.
Η αγία και Μεγάλη Παρασκευή είναι η ημέρα του Πάθους, του Μαρτυρίου. Κατ’ αυτήν επιτελούμε, κατά το υπόμνημα του Τριωδίου, «τα άγια και σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού: τους εμπτυσμούς , τα ραπίσματα, τα κολαφίσματα, τας ύβρεις, τους γέλωτας, την πορφυράν χλαίναν, τον κάλαμον, τον σπόγγον, το όξος, τους ήλους, την λόγχην, και προ πάντων τον σταυρόν και τον θάνατον, ά δι’ ημάς εκών κατεδέξατο, έτι δε και την του ευγνώμονος ληστού, του συσταυρωθέντος αυτώ, σωτήριον εν τω σταυρώ ομολογίαν». Είναι η ημέρα της άκρας ταπεινώσεως και της υπερτάτης θυσίας. Η θεία λειτουργία δεν τελείται. Το πασχάλιο μυστήριο αναστέλλεται μπροστά στην υπερτάτη Θυσία, η οποία μια φορά στους αιώνας προσεφέρθη από τον Μέγα Αρχιερέα, που ήταν ο Θύτης και το Θύμα, «ο προσφέρων και προσφερόμενος, ο προσδεχόμενος και διαδιδόμενος» 1 επάνω στο αιματοβαμμένο Θυσιαστήριο του Σταυρού. Στον όρθρο της ημέρας οι δώδεκα περικοπές, τα δώδεκα ευαγγέλια, μας παρουσιάζουν τα πάθη σ’ όλες τις φάσεις των, από όλους τους ευαγγελιστάς. Μας εισάγουν πρώτα στο υπερώο της Σιών για να ακούσωμε την αποχαιρετιστήριο ομιλία και την αρχιερατική προσευχή, το «Ευαγγέλιο της Διαθήκης»˙ παρακολουθούμε τα βήματα του Κυρίου στο όρος των Ελαιών και ακούομε την αγωνιώδη προσευχή στον κήπο της Γεθσημανή. Παριστάμεθα στη προδοσία και στην σύλληψι, στην ανάκριση και στους εξευτελισμούς, στο Συνέδριο και στην θανατική Του καταδίκη από τους αρχιερείς και τον Πιλάτο, στην άρνησι και στην μετάνοια του Πέτρου, στην πορεία προς τον Γολγοθά, στην σταύρωσι, στον μαρτυρικό Θάνατο, στον λογχισμό, στην αποκαθήλωσι, στην ταφή και στην σφράγισι του λίθου. Και όλα αυτά υπομνηματίζονται από την θαυμασία υμνογραφία και παραστατικά εικονίζονται κατά την λιτάνευσι και ύψωσι στο μέσο του ναού του Σταυρού του Κυρίου. Οι ακολουθίες των μεγάλων ορών, με τους ειδικούς μεσσιανικούς ψαλμούς και τα αναγνώσματα από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και τους καταλλήλους ύμνους, μας μεταφέρουν από το πραιτώριο του Πιλάτου στον Γολγοθά, για να παρασταθούμε μαζί με την Θεοτόκο και τον ηγαπημένο μαθητή στο φρικτό μαρτύριο του σταυρού την ς΄ ώρα , και στο «Τετέλεσται» στην Θ΄. Και στον μεγάλο εσπερινό, μαζί με τον Ιωσήφ τον από Αριμαθαίας και τον Νικόδημο, με ρίγη συγκινήσεως, παραστεκόμεθα στην Αποκαθήλωσι, για να θρηνήσωμε μαζί με τας μυροφόρους γυναίκας στον όρθρο του Μεγάλου Σαββάτου «ως νεκρόν τον ζώντα» και να τον αποθέσωμε στο καινό μνημείο.
Δεν πρόκειται όμως για μία ανάμνησι, για μία αναπαράστασι, για ένα είδος ιερού θεάτρου, που θέλησε η Εκκλησία μ’ όλες αυτές τις ιερές τελετές να μας προσφέρη. Τα Παθήματα του Κυρίου δεν είναι μία ιστορία του παρελθόντος, που θέλει να φέρη απλώς στην μνήμη μας η Εκκλησία. Είναι κάτι περισσότερο: Μία πραγματική παρουσία όλων αυτών, μία μεταφορά του παρελθόντος στο παρόν και αντιστρόφως του παρόντος στο παρελθόν. Ένα μυστήριο. Μυστήριο, που ανανεώνει τα γεγονότα αυτά για τον καθένα μας, για να ζήση προσωπικά ο ίδιος το υπέρτατο γεγονός του θείου πάθους, για να γίνη μέτοχος των λυτρωτικών παθημάτων και της δόξης του Χριστού. Γιατί «σήμερον» και πάλι έρχεται ο Χριστός, «σήμερον» παραδίδει το σώμα και το αίμα Του εις βρώσιν και πόσιν, «σήμερον κρεμάται επί ξύλου», «σήμερον αποκαθηλούται και θάπτεται.
Και έρχεται η ημέρα της σιγής, της μεγάλης αναμονής, της προσδοκίας. Η ημέρα της αναπαύσεως, το Σάββατον. Ο Κύριος βρίσκεται στον τάφο˙ είπε το «Τετέλεσται»˙ ετελείωσε τα έργα Του, όπως ο δημιουργός, και τώρα τελεί τον αιώνιο σαββατισμό, την «κατάπαυσι». «Και κατέπαυσε τη ημέρα τη εβδόμη από πάντων των έργων αυτού, ών εποίησε. Και ευλόγησεν ο Θεός την ημέραν την εβδόμην και ηγίασεν αυτήν˙ ότι έν αυτή κατέπαυσεν από πάντων των έργων αυτού, ών ήρξατο ο Θεός ποιήσαι».2 Το Σάββατο εκείνο της δημιουργίας, το Σάββατο του Νόμου, προετύπωνε το Σάββατο τούτο του Κυρίου. Την ανάπαυσι στον τάφο. «Υπνοί η ζωή». Κοιμάται , όπως ο λέων της φυλής του Ιούδα. «Αναπεσών εκοιμήθη. Τις εγερεί αυτόν»; 3 Σιγή, λοιπόν˙ σιγή δέους προ του κοιμωμένου Κυρίου. «Σιγησάτω πάσα σάρξ βροτεία και στήτω μετά φόβου και τρόμου και μηδέν γήϊνον εν αυτή λογιζέσθω». Η σιγή όμως αυτή είναι θρήνος και κοπετός για τον θάνατο και τον Άδη. Ο ζών νεκρός συντρίβει τας πύλας του, λυτρώνει τους απ’ αιώνος δεσμίους. Με τον θάνατό Του θανατώνει τον θάνατο. Στο διπλό σκηνικό, του υπνούντος εν τω τάφω Κυρίου και συντρίβοντος τα δεσμά του Άδου με την κάθοδό Του σ’ αυτόν, μας μεταφέρουν τα τροπάρια του Μεγάλου Σαββάτου, εκλογή από τα οποία θα ακούσωμε. Θα ψαλούν τα δύο πρώτα στιχηρά των αίνων του β΄ ήχου, τα δύο πρώτα στιχηρά του εσπερινού του πλ. δ΄ ήχου και το δοξαστικό του πλ. β΄ ήχου:
«Σήμερον συνέχει τάφος,
τον συνέχοντα παλάμη την κτίσιν˙
καλύπτει λίθος,
τον καλύψαντα αρετή τους ουρανούς˙
υπνοί η ζωή και Άδης τρέμει
και Αδάμ των δεσμών απολύεται.
Δόξα τη ση οικονομία,
δι’ ής τελέσας πάντα σαββατισμόν αιώνιον,
εδωρήσω ημίν την παναγίαν
εκ νεκρών σου ανάστασιν».
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
«Τί το ορώμενον θέαμα;
Τίς η παρούσα κατάπαυσις;
Ο βασιλεύς των αιώνων
την δια πάθους τελέσας οικονομίαν,
έν τάφω σαββατίζει,
καινόν ημίν παρέχων σαββατισμόν.
Αυτώ βοήσωμεν˙
Ανάστα , ο Θεός, κρίνων την γην,
ότι συ βασιλεύς εις τους αιώνας,
ο αμέτρητον έχων το μέγα έλεος».
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
«Σήμερον ο Άδης στένων βοά˙
συνέφερέ μοι
εί τον εκ Μαρίας γεννηθέντα μη υπεδεξάμην˙
ελθών γαρ επ’ εμέ
το κράτος μου έλυσε,
πύλας χαλκάς συνέτριψε˙
ψυχάς, άς κατείχον το πρίν,
Θεός ών, ανέστησε.
Δόξα , Κύριε,
τω σταυρώ σου και τη αναστάσει σου».
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
«Σήμερον ο Άδης στένων βοά˙
κατελύθη μου η εξουσία˙
εδεξάμην θνητόν
ώσπερ ένα των θανόντων,
τούτον δε κατέχειν όλως ούκ ισχύω,
αλλ’ απολώ μετά τούτου ών εβασίλευον˙
εγώ είχον τους νεκρούς απ’ αιώνος,
αλλά ούτος ιδού πάντας εγείρει.
Δόξα, Κύριε,
τω σταυρώ σου και τη αναστάσει σου».
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
«Την σήμερον μυστικώς
ο μέγας Μωυσής προδιετυπούτο, λέγων˙
Και ευλόγησεν ο Θεός την ημέραν την εβδόμην.
Τούτο γαρ εστι το ευλογημένον Σάββατον˙
αύτη εστίν η της καταπαύσεως ημέρα,
εν η κατέπαυσεν από πάντων των έργων αυτού
ο μονογενής Υιός του Θεού,
δια της κατά τον θάνατον οικονομίας
τη σαρκί σαββατίσας
και εις ο ήν πάλιν επανελθών
δια της αναστάσεως,
εδωρήσατο ημίν ζωήν την αιώνιον,
ως μόνος αγαθός και φιλάνθρωπος».
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
Το μέγα Σάββατο είναι το προανάκρουσμα της ελπίδος της αναστάσεως˙ ο τάφος, ο προθάλαμος της εγέρσεως. Με την νεκρική σιγή, συμπλέκονται τα προεόρτια της χαράς της ενδόξου και λαμπράς ημέρας της αναστάσεως. Σαν επίκλησις και εγερτήριο προς τον κοιμώμενο Κύριο, αλλά και σαν προεόρτιος παιάν χαράς, αντηχεί στους ναούς μας το προφητικό:
«Ανάστα ο Θεός, κρίνον την γην,
ότι σύ κατακληρονομήσεις έν πάσι τοις έθνεσι».4
Ακούστε το από την Βυζαντινή χορωδία του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπολιτών.
(25 Απριλίου 1970).
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Θ. Λειτουργία, Ευχή του χερουβικού ύμνου.
2. Γενέσ. 2, 2 – 3.
3. Γενέσ. 49, 9.
4. Ψαλμ. 81, 8.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Παράβαλε και:
Ο Χριστός ξανασταυρώνεται – του αειμνήστου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Χριστοδούλου.
Τη Αγία και Μεγάλη Παρασκευή – Πατρ. Χρήστου Παπαχρήστου «Τα Πάθη τα σεπτά», Υμνολογική εκλογή.
Ο σταυρωθείς και Αναστάς Κύριος η μόνη αλήθεια – Αρχιμ. Γεωργίου Καψάνη.
Μεγάλη εβδομάς. Μεγάλη Πέμπτη και Μεγάλη Παρασκευή εσπέρας, Μεγάλη παρασκευή πρωί – Νεοελληνική απόδοση, Αρχιμ. Κυριακού Εμμ. Τσολάκη.
Του Οσίου πατρός ημών Ιωάννου του Χρυσοστόμου – ομιλίαι Π. και ΠΑ. εις το κατά Ματθαίον, περί της αμαρτολού γυναικός, της προδοσίας και του Μυστικού Δείπνου.
Του Οσίου Πατρός ημών Νικοδήμου του Αγιορείτου – ερμηνεία εις τον Κανόνα της Αγίας και Μεγάλης Πέμπτης.
«Ιδε ο άνθρωπος» – Αειμνήστου Αρχιεπισκ. Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Χριστοδούλου.
«…εστώς και θερμαινόμενος» Η άρνηση του Αποστόλου! Πέτρου.
Μεγάλη Εβδομάς Α. – Ιωάννου Φουντούλη (κείμενο και αρχεία ήχου, mp3).
