Με την αποθέωσιν της ελληνικής ευψυχίας, έληξεν η εκστρατεία του Σαγγαρίου και ο βασιλεύς Κωνσταντίνος επανήλθεν μέσω Προύσης και Μουδανιών, εις Σμύρνην, όπου του έγινε συγκινητική υποδοχή. εις την προκυμαίαν όπου απεβιβάσθη τον προσεφώνησε συγκινητικώτατα ο δικηγόρος Αντώνιος Αθηνογένης εξ ονόματος του σμυρναϊκού λαού που διησθάνετο ήδη ότι επαίζετο η τύχη του. Και όσοι άλλοι τον προσεφώνησαν όλοι διεκήρυσσαν ότι δέν έπρεπε να επανέλθη η Μικρά Ασία υπό τον τούρκον. ο αρχιστράτηγος Παπούλας δέν κατώρθωνε να συγκράτηση τα δάκρυα του και έλεγεν ότι ενόσω αυτός θα είναι αρχηγός του στρατού η Μ. Ασία ουδένα κίνδυνον διέτρεχε.
Ομως είχεν αρχίσει το ψυχορράγημα της ελληνικής Μικράς Ασίας. ΄Ηδη ήτο φανερόν, και παρά την άγριαν λογοκρισίαν, ότι ο πόλεμος συνεχίζετο όχι μόνον προς τον τούρκον αλλά και προς τους συμμάχους, οι οποίοι κάθε τρόπον εμηχανεύοντο να ενισχύσουν τον Κεμάλ εις όπλα και εις πολιτικά επιχειρήματα. ο μικρασιατικός λαός μολονότι ουδέ προς στιγμήν εφαντάζετο τί επρόκειτο να συμβή, έβλεπεν ήμερα τή ήμερα ότι εγένετο ο ορίζων περισσότερον θολός. το έβλεπε εις τα δε¬σμευτικά μέτρα του Στεργιάδου, το εβλεπεν εις την αδυναμίαν των ελ¬ληνικών αρχών να χαλιναγωγήσουν την ξένην προπαγάνδαν, εις τας πληροφορίας της οποίας μετέφεραν από το εξωτερικόν και από το εσωτερικόν οι πονούντες έλληνες και οι φρυάποντες κατά του ελληνι¬σμού ξένοι.
Μόνος ατάραχος, πάντοτε κρατών τον βούρδουλαν ο Στεργιάδης. Συνέχιζε την ιδίαν τακτικήν του μίσους και της σατραπικής συμπεριφοράς, όπως και κατά τας προνοεμβριανάς ημέρας και της επιδαψιλεύσεως παντός είδους φροντίδος προς τους τούρκους και της υποχωρήσεως εις κάθε απαίτησιν των ξένων. Εξηκολούθει, να κατεξευτελίζη τους Ιερείς και να μή δέχεται και την ελαχίστην συζήτησιν επί της προτεινομένης οργανώσεως της αμύνης του μικρασιατικού λαού προς ενίσχυσιν των προσπαθειών της ελληνικής κυβερνήσεως, Εξηκολούθει να μήν ακούη, να μή βλέπη, την ώραν κατά την οποίαν, έκαστη παρερχομένη ήμερα επέτεινε το δράμα. Εξηκολούθει να αδιαφορή εις την κραυγήν της απογνώσεως που έφθανεν από το εσωτερικόν της Μικρασίας. Από τα εδάφη τα οποία κατείχαν οι κεμαλικοί και από τα εδάφη εις τα όποια εισέδυαν οι τσέται, κατερχόμενοι από τα βουνά εις την ανοχύρωτον, παρά τας προτροπάς και τας τόσας εισηγήσεις, ζώνην των πρόσω —διότι η οχύρωσις και αυτής της ζώνης των Σε¬βρών, ήρχισε μεν αλλά ουδέποτε είχε συντελεσθεί.
Είχεν, εν τούτοις, την διάθεσιν να συζητή, μέσα εις την αγωνίαν λαού και στρατού, περί λογοτεχνίας και φιλολογίας, δια ν’ αποδειχθή άλλην μίαν φοράν, ότι επρόκειτο περί άνθρωπου με διχασμένην προσωπικότητα.
Ο αντίλαλος της καταστάσεως του μετώπου και των διαρρεόντων γεγονότων έφθανεν εις την Σμύρνην και την Κωνσταντινούπολιν, εις την οποίαν είχαν συγκεντρωθεί πολλοί αξιωματικοί κατώτεροι και ανώτεροι μετά τας εκλογάς του Νοεμβρίου του 1920: η εχθρική και ανθελληνική προπαγάνδα εβομβάρδιζαν τον λαόν και τον στρατόν με τρομακτικάς διαδόσεις, ενώ παραλλήλως συνεχίζετο η στρατιωτική οργάνωσις των τούρκων. ΄Ητο πλέον κοινόν μυστικόν, εξ άλλου, ότι ο Στεργιάδης ευρίσκετο εις πλήρη διάστασιν με τον αρχηγόν του στρατού και τον κυριώτερον εκπρόσωπόν του μικρασιατικού κόσμου, τον μητροπολίτην Χρυσόστομον. αι φήμαι, τροφοδοτούμενοι από εκείνους που είχαν συμφέρον να τας τροφοδοτούν, ωργίαζαν. Στρατιωτικοί ηγέται, με ηρωικήν δράσιν, εις τους οποίους ο λαός είχεν απόλυτον εμπιστοσύνην, κατερχόμενοι από το μέτωπον ανέφεραν απελπιστικά πράγματα.
Η επισιτιστική κατάστασις του στρατού ήρχισε να μήν είναι καλή. Καθ’ όσον διέρρεαν αι εβδομάδες καθίστατο κοινόν μυστι¬κόν ότι η Ελλάς είχεν εγκαταλειφθή από τους συμμάχους της και επιέζετο να δεχθή λύσεις, αι οποίαι ήσαν εντελώς αντίθετοι προς την εθνικήν συνείδησιν και προς τας θυσίας εις τας οποίας έστερξε το έθνος.
Πώς συνελήφθη η Ιδέα της Μικρασιατικής Αμύνης.
Από την αγωνίαν αυτήν του μικρασιατικού λαού που έβλεπε κα¬θαρά ότι κάτι έπρεπε να γίνη, εξεπήδησεν η ιδέα της επιτοπίου αμύ¬νης. Περί τα τέλη του Οκτωβρίου του 1921 συνελθόντες εις το γραφείον του ιατρού Απ. Ψαλτώφ, ο δημοσιογράφος, Σωκράτης Σολομωνίδης, οι ιατροί Ιωακειμίδης, Δουλγερίδης, και Χαριάτης, ο Αχ. Λάμπρου, ο Ταλτώφ και ο εκ των ανωτέρων υπαλλήλων της Ύπατης Αρ¬μοστείας Π. Ευριπαίος, έθεσαν τας βάσεις μυστικής οργανώσεως δια την άμυναν της Μικρας Ασίας. ΄Ητο γνωστόν ότι και ο ίδιος ο αρχιστρά¬τηγος έκλινε προς την ιδέαν της αμύνης. το μέγα όμως εμπόδιον εξηκολούθει να είναι ο Ύπατος Αρμοστής, ο όποιος κατέπνιγε με όλα τα μέσα κάθε εκδήλωσιν των μικρασιατών, παρά το γεγονός ότι η εκδήλωσις αυτή εις τίποτε άλλο δέν απέβλεπεν η εις την τόνωσιν των κυβερνητικών προσπαθειών.
Η καταρτισθείσα επιτροπή ετέθη αμέσως επί το έργον και εντός ολίγων εβδομάδων, η ιδέα της αμύνης είχε κατακτήσει όλα τα στρώ¬ματα. Εκατοντάδες αξιωματικών είχαν δηλώσει εις την κεντρικήν επιτροπήν ότι θα ετίθεντο επικεφαλής του λαού και του στρατού ο οποίος θα ανελάμβανε την εξασφάλισιν της μικρασιατικής ελευθερίας. Παραλλήλως, ήρχισεν η συλλογή εράνων δια την εξασφάλισιν των εφοδίων τα όποια θα απητούντο δια τας κινήσεις της οργανώσεως. Πολλοί είχαν ρίψει τότε την ιδέαν ν’ αγνοηθή ο Στεργιάδης εις την περαιτέρω εργασίαν της οργανώσεως. οι περισσότεροι όμως απέ¬κρουσαν την σχετικήν πρότασιν και ομοφώνως τότε ελήφθη η απόφασις να γνωστοποιήσουν εις αυτόν τα γενόμενα.
— Αι ώραι είναι, είπεν ο Ιατρός Ψαλτώφ, τόσον δειναί, ώστε δέν θ’ αποτολμήση να αντίδραση ο μοιραίος αυτός άνθρωπος.
— και άν αντίδραση; ερώτησεν ένα μέλος της κεντρικής επιτροπής.
— Εάν αντίδραση θα πράξωμεν και ημείς το ίδιον. Η ώρα του βούρ¬δουλα επέρασε.
Επεσκέφθησαν τον Στεργιάδην και του ανέφεραν τον σκοπόν της αμύνης.
— Ζητούμεν, κατέληξεν ο Ιατρός Ψαλτώφ, ο οποίος ωμίλησεν εξ ο¬νόματος της επιτροπής, την άδειαν να οργανωθώμεν νομίμως και υπεραμυνθώμεν της ελευθερίας μας, εν πνεύματι νομιμοφροσύνης και πλήρους κατανοήσεως των εθνικών δικαίων.
Ο Στεργιάδης ήκουσε, περιέργως, μετά προσοχής και απήντησεν ήρεμος, όχι υπό την Ιδιότητα, ώς είπε, του αρμοστού, αλλά του ιδιώτου :
—Αν και δέν είμαι, προσέθεσε συνεχίζων, και εις τας δεινάς αυτάς στιγμάς υπέρ του ρόλου της απαθείας, απαισιόδοξος, εν τούτοις δέχομαι να προχωρήσετε εις το έργον σας, χωρίς διενέξεις, διαφωνίας, επιδείξεις και θόρυβον και πρό παντός χωρίς να φαίνεσθε ότι ενερ¬γείτε υπό το κράτος πανικού.
—Αι ώραι είναι δειναί, απήντησεν ένα μέλος της επιτροπής, ώστε το μόνον που έχομεν ύπ’ όψιν μας, είναι ο κίνδυνος που διατρέχουν η μικρασιατική ελευθερία και η ελευθερία της Θράκης.
Ο Στεργιάδης διέκοψε τον ομιλητήν :
—Η ελευθερία της Θράκης, είπε, κανένα δέν διατρέχει κίνδυνον.
Ενα άλλο μέλος της επιτροπής είπεν εις τον Στεργιάδην :
— Νομίζω, εξοχώτατε, ότι θα έπρεπε να επιτραπή η οργάνωσις των αρμενίων και των κιρκασίων.
Ο Στεργιάδης έδωσε την συγκατάθεσίν του δια την οργάνωσιν και αυτών των στοιχείων και η επιτροπή απεχώρησε. τα μέλη της διηρωτώντο τί εμεσολάβησε, ώστε ο Στεργιάδης να φαίνεται τόσον ήρεμος και υποχωρητικός.. Και δέν είχαν άδικον να διερωτώνται, διότι ο ίδιος ο Στεργιάδης μετά πάροδον ολίγων ήμερων απηγόρευσε την συγκρότησιν συλλαλη¬τηρίου. Κατέστη τότε φανερόν, ότι ο Στεργιάδης είχε κρύφιον σχέδιον, το οποίον ήτο εις πλήρη αντίθεσιν προς την πλειονότητα των αξιω¬ματικών άδιαφόρως φρονημάτων. και το σχέδιόν του αυΤο το απεκά¬λυψε χωρίς δισταγμόν εις τον τμηματάρχην Γ. Ξυνόπουλον, όταν ού¬τος τον επεσκέφθη δια μερικά ζητήματα προσφύγων και δια τον καταρτισμόν προγράμματος περιθάλψεως των προσφύγων. Του είπεν απροκαλύπτως :
— Τί σκοτίζεσθε! Μετά δύο μήνας θα έχωμεν φύγει…
Είς τοιούτον δέ σημείον οξύτητος είχαν φθάσει εν τω μεταξύ αι σχέσεις του Στεργιάδου με τον στρατόν, ώστε κάποτε εις τας αρχάς του 1922 να εκδήλωση την αντίδρασίν του κατ’ αυτόν τον προσβλητικόν τρόπον :
Επρόκειτο να γίνη επιθεώρησις μερικών μονάδων παρά το Στάδιον του «Πανιωνίου», εις την οποίαν θα παρίστατο και ο ύπατος αρ¬μοστής. Επικεφαλής ήτο ο υποστράτηγος Δημαράς. Αλλά μολονό¬τι διέρρευσε μία και πλέον ώρα από την καθωρισμένην δια την προσέλευσιν του υπάτου αρμοστού, ούτος δέν προσήρχετο. και όχι μόνον τούτο, αλλά ούτε παρήγγειλεν ότι δέν θα προσέλθη. και τότε έδωσεν εντολήν ο Δημαράς να διαλυθή η συγκέντρωσις, εις την οποίαν είχαν προσέλθει και πλείστοι ανώτεροι αξιωματικοί και να μή γίνη η προ¬βλεπομένη παρέλασις. Ο Δημαράς αποχωρών, εκίνησε με θλίψιν το κεφάλι και είπε :
— Αλλοίμονον! Αλλοίμονον!
Και το επεισόδιον τούτο, το οποίον έγινεν αμέσως γνωστόν, επέ¬τεινε την αγωνίαν. Κανείς δέν ημπορούσε να φαντασθή τί ήτο δυνατόν να συμβή. ο στρατός ευρίσκετο πάντοτε εις τα υψίπεδα της Μικρασίας και πάσα απόπειρα των τούρκων συνετρίβετο, όπως συνετρίβησαν και όλαι έως τότε. Εξηκολούθει να έχη την απόφασιν να επιβάλη εις τον εχθρόν την ελευθερίαν του μικρασιατικού λαού, αλλά το φοβερόν ερώτημα ευρίσκετο εις τα χείλη όλων :
—Τί θα γίνη με την εχθρότητα των συμμάχων;
Ο αλλοπρόσαλλος
Η σκοτεινή μορφή του Στεργιάδου και η ακατανόητος ψυχή του εσκίασαν ακόμη περισσότερον το θέατρον της φοβέρας τραγωδίας, τας ημέρας που επλησίαζεν δεινή η θύελλα. Ενώ εδέχετο τάχα την οργάνωσιν της αμύνης από μέρους του μικρασιατικού ελληνικού λαού, δια να ενισχυθή και η ελληνική κυβέρνησις εις τας ενεργείας της, προέβαινε παραλλήλως εις εκδηλώσεις που εφανέρωναν το αντίθετον. Εις τους περί αυτόν ανωτέρους υπαλλήλους δέν έπαυε να λέγη ότι έπρεπε « να φύγωμεν το ταχύτερον ». Και προσέθετε :
— Μόνον που επειδή δια του κράτους ήλθαμε, πρέπει να φυγωμεν δια του κράτους. Πάντως όμως να φύγωμεν εκτάκτως.
Παραλλήλως, διεβουκόλει τον λαόν με θεαματικάς ενεργείας. Εξη¬κολουθει —Και θα την εξηκολουθει, όπως εγράφη, μέχρι και της παρα¬μονής της αποχωρήσεως μας από την Σμύρνην —τήν ανέγερσιν του κτιρίου του Ιωνικού Πανεπιστημίου και μετεκάλει από την Γερμανίαν τον έλληνα μηχανικόν Μαυροκορδάτον, να μελετήση την εκτέλεσιν λιμενικών έργων εις την Σμύρνην και άλλων δημοσίων έργων.
Μέ την πάροδον των ημερών, το ερώτημα « τί θα γίνη με την εχ¬θρότητα των συμμάχων», προσελάμβανε τραγικωτέραν μορφήν. «Θά έχη άραγε ένα τέλος αυτή η Ιστορία;» Από παντού η προπαγάνδα εβομβάρδιζε τον στρατόν με παρόμοια ερωτήματα. εις τα συρματο¬πλέγματα περισυνελέγοντο προκηρύξεις εις την ελληνικήν, που κατέσπειρον τούρκοι στρατιώται την νύκτα. Περιελάμβαναν μηνύματα της κυβερνήσεως της Άγκυρας και όλας τας ειδήσεις τας σχετιζομένας με την εχθρικήν στάσιν των συμμάχων, τας δηλώσεις και τας ενεργείας των. ΄Ενας τολμηρός τούρκος αεροπόρος, μαύρος το χρώμα, επετούσεν επάνω από τας μεγάλας πόλεις του μετώπου και έρριπτε τας ιδίας προκηρύξεις, που κατέληγαν πάντοτε με το ερώτημα: «Γιατί πολε¬μάτε; Φύγετε, πηγαίνετε στά σπίτια σας. το βλέπετε δέν θα σας αφή¬σουν να μείνετε».
Από το βιβλίον του Χ. P. ΕΜ. Αγγελομάτη: «ΧΡΟΝΙΚΟΝ ΜΕΓΑΛΗΣ ΤΡΑΓΩΔΙΑΣ», (ΤΟ ΕΠΟΣ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ).
ΒΡΑΒΕΙΟΝ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ
ΟΓΔΟΗ ΕΚΔΟΣΗ
ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ», ΙΩΑΝΝΟΥ Δ. ΚΟΛΛΑΡΟΥ & Σιας Α. Ε.
Παράβαλε και:
Η 26η Αυγούστου 1922 εις την Σμύρνην – Χρήστου Αγγελομάτη.
