Ο Ξάνθος σε πληροφορεί πως ο Φιλικός Ιωάννης Φαρμάκης «διαβάς και εις άγιον Όρος του Άθωνος, προς τοις άλλοις κατήχησεν και τον αοίδιμον Πατριάρχην Γρηγόριον, και εις τας Σέρρας τον εκεί τότε αρχιερατευόντα Χρύσανθον, και τον ενάρετον επίσκοπον Αρδαμερίου» Εμμ. Ξάνθου, απομνημονεύματα, σελ. 40. Και ένας μεταγενέστερος μελετητής, ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος Παπαδόπουλος σου διασαφηνίζει: «Περί τα μέσα του 1818 (όταν ο Γρηγόριος ο Ε’ εξόριστος βρισκόταν στον Άθω) μεταβάς εις άγιον Όρος ο Ιωάννης Φαρμάκης ανεκοίνωσεν εις Πατριάρχην τα της φιλικής εταιρείας. Ακούσας ο πατριάρχης έδειξεν ευθύς ζωηρότατον ενθουσιασμόν υπέρ του πνεύματος αυτής. όταν ανέπτυξεν κατήχησιν και εζήτησεν όρκον, ο πατριάρχης ηρνήθη ειπών «εμένα μ’ έχετε που μ’ έχετε» και υπέδειξεν ότι δεν ηδύνατο να ορκισθή ως κληρικός και ότι τοιούτος όρκος ηδύνατο να βλάψη». Χρυσοστ. Παπαδοπούλου, η εκκλησία Κων/πόλεως και η επανάστασις του 1821, σελ. 12. Τον ίδιο χρόνο επισκέφθηκαν το Γρηγόριο Ε’ στο άγιον όρος οι δάσκαλοι της σχολής των Κυδωνιών Θεόφιλος Καΐρης και Γρηγόριος Σαράφης και μίλησαν μαζί του για τη φιλική εταιρεία.
Από το Σπυρ. Τρικούπη έχεις τη γνώμη πως: «Εγνώριζεν ο πατριάρχης τα της φιλικής εταιρείας, αλλά συνωμότης κατά της τουρκικής εξουσίας δεν ήτο» Σπ. Τρικούπη, ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως τόμ. Α’, σελ. 85.
Και στο γιαφτά, το καταδικαστικό έγγραφο ήταν γραμμένα τα εξής: «Αδύνατον να θεωρηθή αλλότριος των στάσεων του έθνους του, τας οποίας διάφοροι κακότροποι και παρασυρόμενοι υπό χιμαιρικών και διαβολικών ελπίδων διήγειραν. Όχι μόνον δεν ειδοποίησεν, ούτε επαίδευσε τους απατηθέντας, αλλά καθ’ όλα τα φαινόμενα ήτο και ο ίδιος αυτός, ως αρχηγός μυστικός, συμμέτοχος της επαναστάσεως».
Οι ξένοι ιστορικοί σου γράφουν ότι ο Γρηγόριος Ε’ είχε σχέση με τη φιλική εταιρεία. Από το TH. GORDON λ.χ. «Ωστόσο δεν τολμούσε να βεβαιώσουμε πως ο πατριάρχης και τα μέλη της συνόδου ήταν απόλυτα αθώοι της συνωμοσίας κατά του κράτους. Αντίθετα, έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι ο Γρηγόριος γνώριζε την ύπαρξη της φιλικής εταιρείας και ότι μερικοί από τους άλλους ιεράρχες ήταν βαθειά μπλεγμένοι στις μηχανορραφίες της» TH. GORDON, «Ιστορία της Ελλην. Επαναστάσεως, τ. 1ος, σελ. 181.
Και από την Ο. Μπ. Σπαρό: «Οι τούρκοι υπουργοί ισχυρίσθηκαν αργότερα πως βρέθηκαν απάνω του έντεκα γράμματα προς τους Μωραΐτες επαναστάτες που φανέρωναν τους δεσμούς του με τη φιλική εταιρεία» Ο. Μπ. Σπαρό, η Ρωσία και η Ελληνική επανάσταση, σελ. 57. Από τον τούρκο ιστορικό Σανί ζαντέ: «Τα σχέδια της φιλικής εταιρείας ετηρούντο μυστικά˙ μεταξύ του πατριάρχου, των μητροπολιτών, των παπάδων, των δημογερόντων και των προκρίτων» Νικηφ. Μοσχοπούλου, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως κατά τους τούρκους ιστοριογράφους, σελ. 116.
Και από έναν επικριτή της φιλικής εταιρείας, το Γιάννη Βλαχογιάννη έχεις την ίδια γνώμη, πως ο Γρηγόριος Ε’ είχε σχέση με τη φιλική εταιρεία: «Δοκιμάσανε οι φιλικοί και το Γρηγόριο Ε’. Με πολλή τέχνη ξέφυγε την πρόταση και γλύτωσε το έθνος από συμφορά… ο χρηστότατος και γενναίος Γρηγόριος Ε’ είχε το θάρρος ν’ αρνηθεί να γίνει φιλικός» Νέα εστία 1935 σελ. 683.
Έτσι, απ’ όλες τις πλευρές έχεις πληροφορίες πως ο Γρηγόριος Ε’ γνώριζε την ύπαρξη, τους στόχους, τα έργα και τα μέλη της φιλικής εταιρείας. Μάλιστα κατά τους τούρκους ήταν και αρχηγός της όλης συνωμοτικής κινήσεως. Αλλά και στην άρνησή του να συγκαταριθμείται μέλος της φιλικής εταιρείας θα διέκρινες τη συνετή και υπεύθυνη επιφυλακτικότητά του: αν αποκαλύπτονταν ποτέ σε βιβλία της φιλικής εταιρείας το όνομά του ή προδιδόταν η φιλική εταιρεία θα κινδύνευε εξαιτίας του το έθνος ολόκληρο.
Και οδηγείσαι από τις μαρτυρίες και τις πηγές να δεχτείς στενότατες τις σχέσεις του Γρηγορίου Ε’ με τα μέλη της φιλικής εταιρείας. Τα συνθηματογραφικά σημεία των φιλικών κάνουν λόγο για το Γρηγόριο Ε’ ονομάζοντάς τον «Παλαιότερος». Οι επιστολές του Γρηγορίου Ε’ προς Αλέξ. Υψηλάντη, Πετρόμπεη, Παλαιών Πατρών Γερμανό, Ζωσιμά και άλλους φιλικούς με τη σύνεση και τις υποδείξεις του εμπνέουν και βοηθούν το έργο της φιλικής εταιρείας. Οι φιλικοί τον αναφέρουν παντού σ’ όλους σαν μυημένο στη φιλική εταιρεία.
Το Γρηγόριο Ε’ θα τον έβλεπες ηγέτη του Ελληνισμού, που έδωσε γραμμή επιβιώσεως και οργανώσεως στους υποδούλους, όπως σου παρουσιάζεται και από την επιστολή του στα τέλη του 1820 προς τον επίσκοπο Σαλώνων Ησαΐα, φιλικό και μάρτυρα του 21: «Αμφοτέρας τας τιμίας επιστολάς δια του αγαθού πατριώτου Φούντα Γαλαξειδιώτου, ασφαλώς εδεξάμην και τουν εν αυταίς τιμίους σου λόγους έγνων. Εχεμυθίας αδελφέ, μεγίστη χρεία και προφύλαξις περί παν διάβημα… Η του Παπανδρέα πράξις πατριωτική μεν τοις γιγνώσκουσι τα μύχια, κατακρίνουσι δε οι μη ειδότες τον άνδρα. Κρύφα υπερασπίζουν αυτόν, εν φανερώ δε άγνοιαν υποκρίνου, έτσι δε ότε και επίκρινε τοις θεοσεβέσιν αδελφοίς και αλλοφύλοις. Ιδία πράϋνον τον Βεζύρην λόγοις και υποσχέσεσιν, αλλά μη παραδοθήτω εις λέοντος στόμα…» εκδόσεις εθνικής εκατονπεντηκονταετηρίδος Αποστολ. Διακονίας, πρόλογος, σελ. 15.
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
