Ο Νικόλαος εξ Υδρούντος επιχειρεί να ανασκευάσει εν συντομία τα επιχειρήματα των Λατίνων, οι οποίοι υποστηρίζουν ότι είναι θεάρεστο και θεόδοτο να νηστεύουν οι πιστοί την ημέρα του Σαββάτου καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Με γνώμονα την απαρασάλευτη αποστολική και πατερική παράδοση φανερώνει ότι η ρωμαϊκή αυτή τακτική είναι αυθαίρετη και γι’ αυτό το λόγο ερωτά: «τις λοιπόν ο τούτο υπέρ τους αποστόλους, υπέρ τους κοινούς πατέρας φανείς, ίνα νηστεύητε το Σάββατον εδογμάτισεν»;1
Η συνύπαρξή του με τη δυτική χριστιανοσύνη τον καθιστά ικανό να γνωρίζει άμεσα και μάλιστα ενδελεχώς τις σκέψεις και τις πράξεις των Λατίνων, ώστε στα συγγράμματά του προβάλλει θέσεις και απόψεις όχι εξ ακοής αλλά εξ εμπειρίας. Για το λόγο αυτό έχει ενδιαφέρον να παρακολουθήσουμε στη συνέχεια τον τρόπο με τον οποίο πραγματεύεται το εν λόγω θέμα. Ο ηγούμενος της μονής των Κασούλων αρχικά ανατρέπει τη θέση των Λατίνων που ισχυρίζονται πως πράγματι υπάρχουν κανόνες και βιβλία που απαγορεύουν τη συγκεκριμένη νηστεία, είναι όμως απόκρυφα και επομένως απορριπτέα.2 Ουσιαστικά μετά την Ε’ Οικουμενική σύνοδο η λατινική εκκλησία δεν δέχτηκε ή έκανε επιλεκτική εφαρμογή των κανόνων των επομένων συνόδων. Κυρίως αυτό διαφαίνεται στο ότι σε πολλά λειτουργικά θέματα υπάρχει διάσταση απόψεων μεταξύ των δύο εκκλησιών παρ’ όλο που η Πενθέκτη οικουμενική σύνοδος είχε ψηφίσει κανόνες για όλα τα αντιμαχόμενα θέματα (απαγόρευση χρήσεως αζύμου άρτου, τη νηστεία του Σαββάτου, την επιβολή της αγαμίας στον κλήρο, την τέλεση τελείας θείας Λειτουργίας κατά τη Μ. Τεσσαρακοστή). Συνεπώς οι Λατίνοι θεωρούν ως απόκρυφους τους κανόνες της Πενθέκτης και γι’ αυτό τους απορρίπτουν.3 Μάλιστα οι πατέρες της Ζ’ οικουμενικής συνόδου, προς αποφυγή πλάνης από το ορθό δόγμα, στον Α’ κανόνα αυτής, τονίζουν τν απόλυτη τήρηση όλων των ιερών κανόνων που ψηφίστηκαν από τις προηγούμενες συνόδους.4
Ο Νικόλαος καλεί τους Λατίνους να εντρυφήσουν στους παραδεδομένους κανόνες αλλά και στα γεγραμμένα από τους αγίους πατέρες, που αποτελούν αδιάψευστους μάρτυρες εκκλησιαστικού φρονήματος. Λέγει, λοιπόν, ο Νικόλαος ότι ο αποστολικός κανόνας σαφώς διακηρύσσει: «ει τις κληρικός ή λαϊκός ευρεθή την Κυριακήν ημέραν ή το Σάββατον νηστεύων πλην του ενός Σαββάτου, ει μεν κληρικός είη, καθαιρείσθω˙ ει δε λαϊκός, αφοριζέσθω».5 Εφ’ όσον οι πατέρες της εκκλησίας αποτελούν τους στυλοβάτες της χριστιανικής πίστεως και κοινό θεμέλιο της ανατολικής και δυτικής εκκλησίας, ο λόγος τους παραδόθηκε αμφοτέροις προς ψυχική ωφέλεια.6 Απορρίπτοντας, επομένως, τις επιταγές αυτών συνθλίβεται συθέμελα το εκκλησιαστικό οικοδόμημα. Άλλωστε, η εγκυρότητα των κανόνων επιβεβαιώνεται από την αδιάλειπτη χρήση τους από τους θεοφόρους διδασκάλους της πίστεως και από τους ταγούς της εκκλησίας. Στο σημείο ατό ο Νικόλαος ενδεικτικά αναφέρει τον Μ. Βασίλειο7 και τον άγιο Ιωάννη Χρυσόστομο,8 οι οποίοι με σαφήνεια τονίζουν ως αποφευκτέα νηστεία εκείνη του Σαββάτου. Μάλιστα προβάλλει ιδιαιτέρως προς τους Λατίνους τα χαρακτηριστικά ρήματα που χρησιμοποιούν οι δύο πρώτοι πατέρες, «προκεκήρυκται»9 και «κεχάρισται»,10 για να εντείνει το λόγο του και να αναδείξει την από του παρελθόντος χριστιανική στάση έναντι της νηστείας.
Ακολούθως αναφέρεται στην Πενθέκτη οικουμενική σύνοδο, που μετά από εξακόσια χρόνια περίπου πιστοποιεί με ακρίβεια τον κανόνα της αποστολικής περιόδου, δηλαδή τη γενική απαγόρευση νηστείας το Σάββατο – εκτός από το Μ. Σάββατο – και τις βαρύτατες κυρώσεις για τους αντιφρονούντες, την καθαίρεση των κληρικών και των αφορισμό των λαϊκών: «Επειδή μεμαθήκαμεν, φησί τους εν τη Ρωμαίων πόλει, εν ταις αγίαις της Τεσσαρακοστής νηστείας τοις ταύτης Σάββασι νηστεύειν παρά την δοθείσαν εκκλησιαστικήν ακολουθίαν, έδοξε τη αγία συνόδω ώστε κρατείν και επί των Ρωμαίων εκκλησία απαρασάλευτον τον κανόνα, τον λέγοντα˙ ει τις κληρικός ευρεθείη την αγίαν Κυριακήν νηστεύων, ή το Σάββατον, πλην του ενός και μόνου, καθαιρείσθω. Ει δε λαϊκός αφοριζέσθω».11
Εν συνεχεία, ο Νικόλαος αναφέρει συγκεκριμένα ονόματα δυτικών επισκόπων και αγίων που συντάσσονται υπέρ της ορθοδόξου τακτικής, όπως τον Αμβρόσιο,12 τον Ιερώνυμο και τον Αυγουστίνο.13 Ή πάλι υπενθυμίζει σε όσους θεληματικά ξεχνούν πως ακόμα και οι μοναστικοί κανόνες του Βενεδίκτου (480- 547)14 , που διακρίνονται για την αυστηρότητά τους, ουδαμώς αναφέρουν περί σαββατικής νηστείας.15
Η μακραίωνη αποδοχή των ιερών κανόνων και η χρήση τους από εξέχουσες εκκλησιαστικές προσωπικότητες δικαιώνει το περιεχόμενό τους, ώστε ο Νικόλαος δεν μπορεί παρά να θεωρήσει ότι «γελοιώδες ην κατ’ αλήθειαν»16 οποιαδήποτε άρνησή τους. Δεν διστάζει να τους επιπλήξει για την αναίδεια που δείχνουν έναντι της ιερότητας των αγίων και θεοφόρων πατέρων και για το ότι επιχειρούν να τους αμφισβητήσουν.17 Ο Νικόλαος προφανώς αναφέρεται στην τακτική των Λατίνων να τηρούν επιλεκτικά τους ιερούς κανόνες διαγράφοντας από τα νεώτερα βιβλία τους εκείνους που δεν συνάδουν με τις αυθαιρεσίες τους.18
Από την άλλη, υπεραμύνεται της νηστείας του Μ. Σαββάτου,19 αφού αυτή η ημέρα έχει οριστεί από τους Διδασκάλους της Εκκλησίας προς ανάμνηση της συγκλονιστικής παραμονής και διδασκαλίας του Χριστού στον Άδη, λέγοντας: «εκείνο μόνον χρη νηστεύειν, του Δημιουργού έτι εν αυτώ υπό γην όντος»20 . Το συγκεκριμένο γεγονός συνέβη άπαξ, γι’ αυτό άλλωστε καθιερώθηκε άπαξ του εκκλησιαστικού έτους προς πνευματική ωφέλεια των πιστών να το ενθυμούνται.21
Με αυτόν τον τρόπο νοηματοδοτείται η σαββατική νηστεία της Μ. Εβδομάδος, επειδή ο Κύριος ευρισκόταν στον τάφο και όχι εξ αιτίας της καταπαύσεως της δημιουργίας, όπως ισχυρίζονται οι Λατίνοι, το οποίο είναι αβάσιμο και αντικανονικό.22
Στην επιμονή, όμως, των Λατίνων να δικαιολογούν τις εκκλησιαστικές αυθαιρεσίες τους, ότι δηλαδή το πλεόνασμα της νηστείας δεν προκαλεί κακό και πως η νηστεία του Σαββάτου δεν αποτελεί παράβαση των ιερών κανόνων αλλά προσθήκη καλού,23 ο Νικόλαος εξ Υδρούντος απαντά ότι η νηστεία οπωσδήποτε είναι καλή, ωστόσο δεν πρέπει να παραγνωρίζονται οι προθέσεις των νηστευόντων: «Αλλά το καλόν, ως τις φησί, καλώς μη γενόμενον, ούκ έστι καλόν».24
Επίσης, καταγράφει τα λόγια του αποστόλου Παύλου: «ο γαρ μη εσθίων, Κυρίω ουκ εσθίει, και ευχαριστεί τω Θεώ» (Ρωμ. 14, 6)25 επιθυμώντας να φανερώσει σε όλους πως ό,τι γίνεται πρέπει να έλκεται από το πάθος της θείας δόξας και το σεβασμό προς το ταμείο της θείας αληθείας, δηλαδή την Εκκλησία, διότι «Μακάριοι μεν οι τα εκείνων κατέχοντες εντάλματα, ώσπερ άθλιοι, πάλιν οι παραβαίνοντες».27
Τελειώνοντας αναφέρουμε ότι για την ορθόδοξη παράδοση οι ημέρες του Σαββάτου και της Κυριακής είναι ημέρες χαράς και αγαλλιάσεως καθώς σχετίζονται με την ενθύμηση της ολοκληρώσεως της δημιουργίας από το Θεό και με το γεγονός της Αναστάσεως του Κυρίου.28 Σχετικά διαβάζουμε στον ΚΓ’ αποστολικό κανόνα: «Το Σάββατον μέντοι και την Κυριακήν εορτάζετε, ότι το μεν, δημιουργίας εστίν υπόμνημα, η δε αναστάσεως».2
Υποσημειώσεις.
1. Τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 124,v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 66 και PG. 740 BC.
2. «καν και ατάκτως ψέγωνται παρά τινών των εξ υμών διαβαλλόμενα ως απόκρυφα» και «τους των θείων αποστόλων και πατέρων κανόνας, ούσπερ υμείς εν τοις νεωστί γεναμένοις δεκρέτοις αποκρύφους σημειούσθε», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 121r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, σελ. 60 και PG 160, 737 CD.
3. «Το Βατικανό προ πολλού ήδη απέρριψε τους πλείστους Ιερούς Κανόνες των οικουμενικών συνόδων και εμόρφωσεν ίδιον Κανονικόν Δίκαιον, δια να πορευθή ελεύθερον την οδόν την άγουσαν εις παν είδος καινοτομίας. Η εκκλησία της Ρώμης, αποδεχθείσα επισήμως κατ’ αρχάς μόνον τους κανόνας της εν Νικαία Α’ Οικουμενικής συνόδου (325) και της Σαρδικής (343), ηδιαφόρησεν ως προς την νομοθεσίαν εν σχέσει προς την εκκλησιαστικήν ευταξίαν και πειθαρχίαν των λοιπών Ανατολικών Συνόδων, οικουμενικών ή τοπικών… Όλως αυθερέτως οι πάπαι, χάριν των κυριαρχικών βλέψεών των επί πάσης της εκκλησίας απέρριψαν τους Ιερούς Κανόνας των εξ Οικουμενικών συνόδων και τους κανόνας των τοπικών συνόδων και των πατέρων, οι οποίοι προσέλαβαν οικουμενικόν κύρος, εφ’ όσον επεκυρώθησαν υπό του Β’ κανόνος της ΣΤ’ οικουμενικής συνόδου. Ειδικότερον, το Βατικανόν απεχθάνεται τους κανόνας της ΣΤ’ Οικουμενικής συνόδου, διότι τινές εξ αυτ΄νω στρέφονται κατά των καινοτομιών της παπικής εκκλησίας. Οι κανόνες ΙΓ’ και ΝΕ’ στηλιτεύουν συγκεκριμένως καινοτομίες της δύσεως», ΜΠΙΛΑΛΗΣ, Ορθοδοξία και Παπισμός Β’ σελ. 251- 252.
4. Βλ. ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’ σελ. 555- 556. Μετά το σχίσμα των εκκλησιών (1054) ουσιαστικά η λατινική εκκλησία διαμόρφωσε ιδιαίτερο κανονικό δίκαιο που βασίστηκε σε παπικά διατάγματα, υπηρετώντας πρωτίστως τις περί πρωτείου και αλαθήτου θέσεις του πάπα.
5. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 121v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 61 και PG. 160, 738 C, βλ. τον ΞΣΤ’ κανόνα των αγίων Αποστόλων ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’, σελ. 84. Πρβλ. ΦΟΥΝΤΟΥΛΗΣ, Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας Β’ σελ. 65-67.
6. «ημίν και υμίν, τοις Λατίνοις, κοινώς παρεδόθησαν» σημειώνει ο Νικόλαος, τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 121v και ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 61.
7. «Και πρώτον μεν ο θείος παραγέσθω Βασίλειος, ος εν τίνι των αυτού λόγων, ου η αρχή «παρακαλείτε φησίν, οι ιερείς» εστίν, αριδείκετον τούτο δεικνυσιν, ότι ου νηστευτέον τοις Σάββασιν, όστις και φησίν» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 122r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 61-62 και PG. 160, 738C. Πρβλ. ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΚΑΙΣΑΡΕΙΑΣ, Περί νηστείας, PG.31, 185.
8. «Ο θείος δ’ αύθις Χρυσόστομος, εν τη ενδεκάτη ομιλία της εξαημέρου αυτού τα όμοια λέγων, ούτω φησί˙ τοις τον δρόμον της νηστείας δεξαμένοις, καθάπερ σταθμούς και καταγώγια και ακτάς και αιγιαλούς και λιμένας, τας δύο ταύτας της εβδομάδος», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 122v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ.62 PG 160, 738D. Πρβλ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της αγίας Τεσσαρακοστής, PG. 53, 62.
9. «Πόθεν δε προκεκήρυκται;» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 122v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago, σελ. 62.
10. «ήγουν Σάββατον και Κυριακήν, βραχύ τι διαναπαύεσθαι κεχάρισται ο Δεσπότης» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 122v, ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 62 και PG.160, 739 Α.
11. Τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 126r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 64 και PG.160, 739 B. βλ. σχετικά τον ΝΕ’ κανόνα της Πενθέκτης οικουμενικής συνόδου. Για τον ίδιο κανόνα ο βυζαντινός κανονολόγος Ιωάννης Ζωναράς σχολιάζει την αδιόρθωτη στάση των Λατίνων λέγοντας τα εξής: «Διορθώσασθαι το σφάλμα τούτο των Λατίνων η σύνοδος επεχείρησεν, άλλ’ αδιόρθωτοι και αύθις οι αλαζόνες έμεινάν τε και μένουσι, μήτε τοις παλαιοτέροις κανόσι πειθόμενοι, τοις άνευ του ενός Σαββάτου, του μεγάλου δηλαδή, μη νηστεύειν εν σαββάτω κελεύουσι, μήτε τούτου επιστρεφόμενοι: και μήτε την καθαίρεσιν οι ιερωμένοι ευλαβούμενοι, μηθ’ οι λαϊκοί τον αφορισμόν» ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’ σελ. 434- 435. Πρβλ. ΑΚΑΝΘΟΠΟΥΛΟΣ, κώδικας ιερών κανόνων, σελ. 141.
12. «Ήν ο σεβασμιώτατος επίσκοπος Αμβρόσιος πάσης εγκρατείας πλήρης, ηγρύπνει τε πολλά και επόνει, τη τε καθ’ ημέραν νηστεία και εγκρατεία το σώμα εξέτηκεν, ει μη τω Σαββάτω και τη Κυριακή και ότε περιφανών μαρτύρων ην γενέθλιον», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, ff. 123r – 123v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago 63 PG. 160, 739AB.
13. «Ιερώνυμος ο σοφός υμών και Αυγουστίνος ο θείος, οίτινες ου Σάββατον νηστσεύσαι προείλοντο, αλλά Τετράδα και Παρασκευήν, κατά την των αποστόλων παράδοσιν», τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 125v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago 66, PG. 160, 740A.
14. Είναι άγιος των ρωμαιοκαθολικών και ιδρυτής του μοναχικού τάγματος των Βενεδικτίνων. Για το βίο του βλ. ΒΕΝΕΔΙΚΤΟΣ, κανονισμός, σελ. 19-41 πρβλ. ΧΡΗΣΤΟΥ, Εκκλησιαστική γραμματολογία Α’, σελ. 383 -384 ΦΕΙΔΑΣ Εκκλησιαστική Α’ σελ. 948- 949 J. CHAPMAN, Saint Benedict and sixth sentury, London 1929, I. HERWEGEN, Der Hellige Benedikt, Dusseldorf 1947 F. CABROL, Saint Benoit, Paris 1933.
15. «Αλλά και ο μακάριος Βενέδικτος εν τοις της μοναχικής καταστάσεως κανόσιν αυτού, και μάλιστα εν ΜΑ’ κανόνι ούτω λέγει˙ Τετάρτην και Παρασκευήν νηστεύσωσιν έως εννάτης τας δε λοιπάς ημέρας εν ώρα έκτη αριστησάτωσαν». Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 124r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 66 και PG. 160, 740Β. Παραθέτουμε τον ΜΑ’ κανόνα του αγίου Βενεδίκτου προς επίρρωση των ισχυρισμών του Νικολάου: «Από του αγίου Πάσχα μέχρι της Πεντηκοστής δέον να γεηυματίζωσι οι αδελφοί κατά την έκτην ώραν, και να δειπνώσι προς το εσπέρας. Από δε της Πεντηκοστής, καθ’ όλην την διάρκειαν του θέρους, ένα δεν έχωσιν αγροτικάς εργασίας, και εάν δεν ενοχλή υπερβολικός καύσων, να νηστεύωσι τη Τετάρτη και Παρασκευή μέχρι της ενάτης˙ τας δε λοιπάς ημέρας να γευματίζωσι κατά την έκτη ώραν» ΒΕΝΕΔΙΚΤΟΣ, Κανονισμός σελ. 97.
16. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 121v ARSENTIJ, Nikolaja Gidruntskago, sel. 61.
17. «Αλλά γίνεσθε περί τούτων υμείς αυτοί, αδελφοί, Λατίνοι, κριταί και τίσι πεισθήναι δίκαιον είπατε, τοις θείοις και ιεροίς εκείνοις ανδράσιν, οι και καθολικώς εν αγίω Πνεύματι εδογμάτισαν, ή ετέροις τισίν;» τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 ff. 126r – 126v ARSENTIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 64 και PG. 160, 739C.
18. Λέγει ο Νικόλαος: «εκείσε τους των θείων αποστόλων και πατέρων κανόνας, ούσπερ υμείς εν τοις νεωστί γεναμένοις δεκρέτοις αποκρύφους σημειούσθε» τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232, f. 121r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 60-61 και PG. 160, 737 CD.
19. Για τη νηστεία του Μ. Σαββάτου βλ. ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’, σελ. 97- 98.
20. Τρία συντάγματα,Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 125v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 65 και PG. 160, 740 A.
21. Ο Άγιος Ιγνάτιος ο Θεοφόρος τονίζει χαρακτηριστικά το χαρμόσυνο χαρακτήρα των ημερών του Σαββάτου και της Κυριακής εκτός του Μ. Σαββάτου: «Τας εορτάς μη ατιμάζετε. Την τεσσαρακοστήν μη εξουθενείτε, μίμησιν γαρ περιέχει της του Κυρίου πολιτείας. Μετά την του Πάθους εβδομάδα, μη παροράτε τετράδα και παρασκευήν, νηστεύοντες, πένησιν επιχορητούντες την περισσείαν. Ει τις Κυριακήν ή Σάββατον νηστεύει, πλην ενός Σαββάτου του Πάσχα, ούτος Χριστοκτόνος εστίν», ΙΓΝΑΤΙΟΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΑΣ προς Φιλιππησίους, 13 σελ. 5, 937 Α. πρβλ. ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ, περί των αγίων νηστειών, σελ. 95 72D.
22. Τρία συντάγματα , Cod. Vat. Pal. Gr. 232 ff. 125v -125r , ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 65 και PG. 160, 740 Α. Ο Αριστηνός αναφέρει σχετικώς: «άνευ του μεγάλου σαββάτου, έτερον σάββατον, ή Κυριακήν μη νηστεύειν˙ και εν τη Ρωμαίων εκκλησία απαρασάλευτον τον τοιύτον αποστολικόν κανόνα κρατείν», ενώ ο Βαλσαμών σχολιάζει σχετικά με την συνήθεια των Λατίνων: «Ου χρη ουν τούτους συγγνώμης αξιωθήναι, της αυτής εξερχομένους ιδιορρυθμίας και πάλιν, και νηστεύοντας μη μόνον κατά τα σάββατα της αγίας τεσσαρακοστής, αλλά και κατά τα λοιπά. Εγώ δε είδόν τινάς Λατίνους αιτιωμένους δια τούτο, και ματαίαν προβαλλομένους πρόφασιν, την εις τον άγιον τάφον του Κυρίου και Σωτήρος ημών Ιησού Χριστού απέλευσιν, και την χάριν τούτο κρατήσασαν νηστείαν εκ συνηθείας μακράς» ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’, σελ. 435.
23. Αντιτάσσουν οι Λατίνοι: «Αλλά τούτο, φησίν, ουκ έστι παράβασις πρόσθεσις γαρ καλού», τρία συντάγματα Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 126v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago σελ. 65 και PG. 160, 739C.
24. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 126v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago sel. 64, PG. 160, 739C.
25. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 126v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago sel. 65 PG. 739D.
26. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 125r ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago sel. 65 PG. 160, 739D.
27. Τρία συντάγματα, Cod. Vat. Pal. Gr. 232 f. 126v ARSENIJ, Nikolaja Gidruntskago sel. 65 PG. 160, 739 C.
28. Πρβλ. ΕΝΙΣΛΕΙΔΗΣ, Ο θεσμός της νηστείας Α’ ,σελ. 66 και 133- 134.
29. Διαταγαί αποστόλων Ζ. ΧΧΙΙΙ PG. 1016A. Σχετικώς ο ΝΓ’ κανόνας των αγίων αποστόλων λέγει: «Ει τις επίσκοπος, ή πρεσβύτερος, ή διάκονος, εν ταις ημέραις των εορτών ου μεταλαμβάνει κρέων, και οίνου, βδελυσσόμενος, και ου δι’ άσκησιν, καθαιρείσθω, ως κεκαυτηριασμένος την ιδίαν συνείδησιν, και αίτιος σκανδάλου πολλοίς γινόμενος». Περί του ιδίου κανόνα ο Ζωναράς σχολιάζει: «Κεκανόνισται εν τοις Σαββάτοις, άνευ ενός, του μεγάλου, και εν ταις Κυριακαίς και ταις εορτασίμοις ημέραις, μη νηστεύειν». Ομοίως ο Βαλσαμών γράφει σχετικώς: «Κατά πάσαν Κυριακήν και κατά πάσαν εορτήν, πανηγυρίζοντες, ου νηστεύομεν, αλλά και εν τοις σαββάτοις πάσιν, άνευ ενός σαββάτου, του μεγάλη δηλαδή, καταλύομεν ίνα μη δόξωμεν κατά τους Ιουδαίους δηλαδή σαββατίζειν», ΣΥΝΤΑΓΜΑ Β’, σελ. 70- 71.
Από το βιβλίο: Για το δόγμα και τη λατρεία…, του Σωτήρη Ν. Κόλλια.
Μία πρωτότυπη προσέγγιση στα αντιμαχόμενα σημεία μεταξύ Ορθοδόξων και Λατίνων μέσα από ανέκδοτα χειρόγραφα
Εκδόσεις Γρηγόρη, Φεβρουάριος του 2019
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
