Ο Κεμάλ έπαιξε με τον ελληνικό στρατό, όπως ο ταυρομάχος με τον ταύρο: οι αρχικές παραπλανητικές κινήσεις του θύμιζαν την απλή «βερόνικα» και την περισσότερο περίπλοκη «πικέ». Ο ταύρος είχε αιματωθεί και ζαλισθεί. Στις 13 Αυγούστου ήλθε η στιγμή της αλήθειας. Η ώρα του θανατηφόρου κτυπήματος. Άλλ’ ο ταύρος – και εν προκειμένω ο ελληνικός στρατός – δεν ήταν σε θέση ούτε να αντεπιτεθεί ούτε να τον αντιμετωπίσει με φορτισμένη αποφασιστικότητα. Άρχιζε η μακρά «Νύχτα των ζωντανών νεκρών» για να θυμηθούμε την παλιά ταινία του Ρομέρο. Και κάποια στιγμή ο ελληνικός στρατός ένιωσε καταδικασμένος, όπως ο ταύρος στην αρένα που ο τραγικός αγώνας του είναι ο αναπόφευκτος θάνατος.
Η καμπάνα του συναγερμού ήχησε πολύ ενωρίς στη «μυθομέριμνη» Σμύρνη. Στις 7 το πρωί ο Διοικητής του Α’ Σώματος Νικ. Τρικούπης έστειλε στον Αρχιστράτηγο Γεώργιο Χατζανέστη το ακόλουθο μήνυμα: «Από χαραυγής σήμερον εχθρός ανέλαβεν επίθεσιν επί μετώπου από Ακάρ μέχρι Τιλκί Μπέλ συμπεριλαμβανομένου. Εχθρική επίθεσις εξεδηλώθη εις αριστερόν τομέα Μπροντί. Μάχη εξελίσσεται ομαλώς. Προθέσεις εχθρού δεν διευκρινίσθησαν εισέτι».
Και ήταν φυσικό να μην έχουν διευκρινισθεί διότι και στον τομέα των αεροπορικών αναγνωρίσεων αλλά και στον τομέα της κατασκοπείας, όπως συχνά έχουμε τονίσει, ο ελληνικός στρατός υστέρησε πολύ. Επί πλέον, σε τρία χρόνια πολέμου, η ελληνική ηγεσία, πολιτική και στρατιωτική, δεν είχε κατανοήσει με τι είδους αντίπαλο μάχεται, ούτε είχε σχηματίσει ένα ψυχολογικό πορτραίτο του Κεμάλ, για να κατανοεί το πώς ο λεγόμενος «Σταχτής λύκος» ενεργεί. Έτσι δεν άργησαν να φθάσουν στη Σμύρνη τα «μαύρα χαμπέρια», όπως λέμε για πένθιμα γεγονότα στη Μάνη. Μετά από μιάμιση ώρα (08.30) έφθασε στο ΓΕΣ δεύτερο δελτίο που ενημέρωνε τον Αρχιστράτηγο ότι ο εχθρός είχε καταλάβει τη δασωμένη περιοχή, την οποία κατείχε η V μεραρχία. Προς ανακατάληψη ετοιμαζόταν αντεπίθεση. Πέρα από αυτό ο Τρικούπης πληροφορούσε τον Χατζανέστη, πως έθεσε την V μεραρχία κάτω από τις διαταγές του Β’ Σώματος Στρατού. Αυτές οι μεταβολές, που ήσαν κινήσεις σπασμωδικές, δημιουργούσαν μεγαλύτερη σύγχυση, διότι οι άνδρες των διαφόρων μονάδων δεν γνώριζαν
τελικά που ανήκουν διοικητικά.
Το δεύτερο δελτίο περιείχε την πληροφορία ότι «κυρία προσπάθεια του εχθρού φαίνεται στρεφομένη δεξιόν ΙV και αριστερόν Ι μεραρχιών και μεταξύ αυτών διάκενον». Σχετικά με την αντίδραση του ελληνικού στρατού το δελτίο περιείχε εν κατακλείδι την απόφαση του Σωματάρχη (Νικ. Τρικούπη) να μετακινήσει σιδηροδρομικώς τμήμα της ΙΧ Μεραρχίας προς το Αφιόν Καραχισάρ. Στις 10 π.μ. έφθασε στη Σμύρνη άλλο τηλεγράφημα με το οποίο εζητείτο η άδεια να γίνει η μετακίνηση αυτή. Που σημαίνει πως αυτοί που είχαν άμεση αντίληψη των μαχών, δεν μπορούσαν να ενεργήσουν αυτοβούλως, ούτε και για τη μετακίνηση μιας μεραρχίας, χωρίς την έγκριση της Ανωτάτης Ηγεσίας. Κι ενώ είναι στους πάντες γνωστό από την εποχή του Θουκυδίδη ότι «οι καιροί του πολέμου ου μενετοί», ότι δηλαδή οι συνθήκες πολέμου δεν σε περιμένουν, ούτε σηκώνουν αναβολή, οι ελληνικές μονάδες των πρόσω έχαναν χρόνο περιμένοντας την εκ Σμύρνης διαταγή! Και που όταν ερχόταν ήταν θολή.
Επί τέλους, στις 12.30 το Στρατηγείο της Στρατιάς, με καθυστέρηση 5.30 ωρών από τη λήψη του πρώτου δελτίου αποφάσισε να δράσει. Εξέδωκε διαταγή προς τα Α’, Β’ και Γ’ Σώματα Στρατού και προς την Μεραρχία Ιππικού. Βάσει αυτών, το Γ’ Σώμα έπρεπε πάραυτα να δημιουργήσει ένα μεικτό σώμα δυνάμεως Μεραρχίας, που να είναι έτοιμο να κινηθεί προς το Μπροντί. Ταυτόχρονα καθόρισε τη δράση της ΙΙ Μεραρχίας και της Μεραρχίας Ιππικού, χωρίς να γνωρίζει σε ποια κατάσταση βρισκόταν οι εν μάχη ήδη μονάδες αυτές. Τέλος, απαγόρευε την μετακίνηση τμήματος της ΙΧ Μεραρχίας προς το Αφιόν, χωρίς την έγκρισή του. Ας υπενθυμίσουμε για μια ακόμη φορά ότι ο Αρχιστράτηγος και το επιτελείο του απείχαν από τη γραμμή μετώπου 420 χλμ., η δε τηλεφωνική ή τηλεγραφική επικοινωνία, από την πρώτη στιγμή των επιχειρήσεων, ήταν πλημμελής, διότι οι Τούρκοι άτακτοι είχαν, κατόπιν εντολής του Κεμάλ, καταστρέψει κατά μεγάλο μέρος το τηλεφωνικό και τηλεγραφικό δίκτυο.
Όσα ηθικά προτερήματα κι αν αναγνωρίσουμε στον Χατζανέστη, δεν είναι δυνατόν να του παραγνωρίσουμε το εγκληματικό στρατιωτικό ατόπημα: το να μη σπεύσει αυθημερόν προς το μέτωπο για να έχει άμεση αντίληψη των καταστάσεων. Και επί πλέον, για να τον δουν αξιωματικοί, και στρατιώτες να συγκινδυνεύει. Όσο για τους σπουδαίους επιτελείς του, αυτοί έδιναν σημασία στους στρατιωτικούς χάρτες και στα χαρτιά και όχι στην άμεση επαφή με το έδαφος των μαχών και το μαχόμενο στρατιωτικό δυναμικό. Σπάνια οι στρατοί νικούν με «αόρατους» στρατηγούς.
Αυτό δεν σημαίνει ότι στο Γενικό Στρατηγείο δεν έφθαναν κάθε μισή ή μία ώρα δελτία πληροφοριών. Πλην, όμως, αυτά, μέχρι να αποκωδικοποιηθούν και να ταξινομηθούν, χρειαζόταν, μέχρι και να παραληφθούν από τους αρμόδιους επιτελείς, χρονικό διάστημα δύο ωρών. Ένα δίωρο επίσης χρειαζόταν μέχρι να φθάσει η οδηγία, εντολή ή διαταγή του Γ. Στρατηγείου στο Αφιόν. Στο διάστημα αυτό ήταν δυνατόν να μεσολαβήσουν γεγονότα που έκαναν άχρηστες ή επιβλαβείς διαταγές, καθ’ όλα χρησιμώτατες αν είχαν δοθεί κατά την κατάλληλη στιγμή. Στον πόλεμο, περισσότερο από κάθε άλλη περίπτωση, βρίσκει απόλυτη δικαίωση η αρχαία φράση: «Πολλά μεν πέλλει μεταξύ κύλικος και χείλεος άκρου».2
Από την άλλη η απόλυτη εξάρτηση των Σωμάτων από τη Σμύρνη δεν επέτρεπε την ενδοεπικοινωνία, ώστε να χαραχθεί από τους έχοντες άμεση εμπειρία μια άλλη τακτική για τη διεξαγωγή του πολέμου. Έχει βασίμως υποστηριχθεί από πολλούς ότι, κι αν ακόμη ο Χατζανέστης βρισκόταν στη γραμμή των πρόσω, κυρίως στο Ουσάκ, ελάχιστα θα μπορούσε να προσφέρει λόγω της απειρίας του σε ό,τι αφορά διοικήσεις μεγάλων μονάδων. Δεν συμφωνώ. Είναι προτιμότερο – έστω και αν δεν έχεις την αρμόζουσα πείρα – τις μεγάλες μονάδες να διοικείς από κοντά παρά από απόσταση 420 χλμ., με προβληματικό σύστημα επικοινωνίας. Αλλά και κάτω από αυτές τις συνθήκες ο Χατζανέστης είχε μία σχεδόν ακριβή εικόνα των πραγμάτων κατά το απόγευμα της 13ης Αυγούστου. Συγκεκριμένα ο Διοικητής του Α’ Σώματος είχε εικονογραφήσει την κατάσταση ως εξής:
Ο αντίπαλος επιτίθεται βορείως του ποταμού Ακάρ, στο αριστερό άκρο της V Μεραρχίας, με αντικειμενικό σκοπό την καθυστέρηση αφίξεως των ελληνικών εφεδρειών. Ωστόσο, κύριος στόχος του είναι να στραφεί νότια του ποταμού Ακάρ εναντίον του δεξιού της ΙV μεραρχίας και να φθάσει μέχρι τον υποτομέα του Σινάν Πασά.
-Ο Σωματάρχης με δική του πρωτοβουλία διέταξε να μεταφερθεί σιδηροδρομικώς η Μεραρχία στο Αφιόν πλην ενός αποσπάσματος.
-Ανάλογα με τις εξελίξεις έχει την πρόθεση να διενεργήσει επίθεση προς την κατεύθυνση του Ακάρ με τη συμβολή του Β’ Σώματος, χρησιμοποιώντας κατά βάση τις ΧΙΙ και V Mεραρχίες και το μεγαλύτερο μέρος της ΧΙΙΙ. Παράλληλα, η ΙΙ Μεραρχία μαζί με τμήματα της Μεραρχίας Ιππικού να κινηθεί επιθετικά προς την κατεύθυνση Καραγκιοζελί και Τσοκουρτζά, ενώ η Ανεξάρτητη Μεραρχία θα κατευθυνόταν προς το Μπροντί.
-Περί τις 4.30 η κατάσταση είχε ως εξής: εκδηλωνόταν ισχυρή πίεση των Τούρκων κατά του κέντρου αντιστάσεως στο Χασάν Μπελ, ενώ από τη μεριά των Ελλήνων γινόταν προσπάθεια ανακαταλήψεως του κέντρου αντιστάσεως στο Τιλκί Κιρί Μπελ και του σημείου στηρίγματος Καγιαντιπί. Οι Ι και VI μεραρχίες θα προσπαθούσαν να κρατήσουν σε σταθερή διάταξη την ελληνική γραμμή.
-Τέλος, ο σιδηροδρομικός σταθμός του Αφιόν, που λεγόταν σταθμός της Βαγδάτης, χτυπήθηκε δύο φορές από το τουρκικό πυροβολικό, χωρίς επιτυχία. Ως την ώρα αυτή (4.30 απογευματινή) η πληροφορία ότι η V Μεραρχία έκανε αντεπίθεση και ανακατέλαβε τη Δασωμένη Κορυφή.
Ο Τρικούπης δεν αρκέστηκε σ’ αυτό. Με άλλη αναφορά ζήτησε τη μεταφορά του Συντάγματος της ΙΧ Μεραρχίας στο Αφιόν, διότι από την έναρξη των επιχειρήσεων το Α’ Σώμα πιεζόταν ασφυκτικά και δεν διέθετε καμμία εφεδρική δύναμη. Τόνιζε για μια ακόμη φορά ότι πρόθεση του εχθρού είναι να δημιουργήσει ρήγμα στη γραμμή της Ι Μεραρχίας,3 που αν αυτό γινόταν επιτευκτό, θα έφερνε πλήρη ανατροπή σε όλη σχεδόν την έκταση της γραμμής του Α’ Σώματος. Και πάλι ο Τρικούπης έθετε θέμα μεταφοράς της ΙΧ Μεραρχίας (πλην του αποσπάσματος) στο Αφιόν. Στο σημείο αυτό πολλοί επισημαίνουν το πόσο έβλαψε η μεταφορά 10.000 ανδρών στη Θράκη μαζί με τις τρεις πυροβολαρχίες. Τον πόλεμο, όπως ξέρουν και οι πρωτόφοιτοι των στρατιωτικών σχολών, κερδίζουν οι εφεδρείες. Και κατά τη συγκεκριμένη κρίσιμη χρονική στιγμή το ΓΕΣ δεν είχε στη διάθεσή του καμμιά εφεδρική δύναμη στη Σμύρνη. Το κενό που όντως δημιούργησε η αποστολή εκστρατευτικού σώματος στη Θράκη, θα μπορούσε να καλυφθεί – και με το παραπάνω
– αν όλοι οι «μαμόθρεφτοι» στρατιώτες, στην υπηρεσία δήθεν υψηλοβάθμων, είχαν εγκαίρως εκγγυμνασθεί εκ νέου και είχαν συγκροτήσει εφεδρική μονάδα, η οποία με ταχεία πορεία θα έσπευδε να κλείσει το όποιο ρήγμα. Αλλά στη Σμύρνη επικρατούσε μια γενική παραλυσία. …
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Έτσι ονομάζεται η κρίσιμη στιγμή κατά την οποία ο ταυρομάχος είναι έτοιμος να μπήξει το ξίφος του στο σβέρκο του αιμάσσοντος ταύρου.
2. Πολλά μεσολαβούν από τη στιγμή που κάποιος παίρνει μίαν κύλικα (=ποτήρι) στο χέρι του μέχρι να την φέρει στο στόμα του και να πιεί.
3. Ο Τρικούπης στο βιβλίο του – το τόσο λιτό – γράφει ότι με το υπ’ αριθμ. 3.298/3 τηλεγράφημα, ενημέρωσε τη Στρατιά ότι «όγκος εχθρού συγκεντρωμένος νοτίως Ακάρ. Προσπάθειά του επίμοχθος, όπως επιφέρη ρήγμα Ι Μεραρχίας. Απόλυτος ανάγκη αποκρουσθή εχθρός, καθόσον άλλως θα έχη άμεσον αντίκτυπον επί παρατάξεως ολοκλήρου Στρατιάς» (Ν. Τρικούπης: «Αναμνήσεις…», σ. 105).
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Η Μικρασιατική εκστρατεία, 1919 -1922». Από το Επος στην τραγωδία. Αθήνα 2013. Μέρος Γ.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
«Η ώρα της αλήθειας»: (γεγονότα του Μικρασιατικού μετώπου τον Αύγουστο του 1922) – Σαράντου Ι. Καργάκου.
