Τί είναι τα αισθητήρια και με τί μοιάζουν
Να λοιπόν, που με τη βοήθεια του αγίου Θεού, σου ανέφερα με συντομία, όσο μου ήταν δυνατόν, για το κάθε αισθητήριο και για τις βλάβες που προξενούν στην ψυχή. Βάλε λοιπόν όλη σου τη δύναμι να τα χαλιναγωγήσης από τις εμπαθείς ορμές και να φυλάγεσαι από τις βλάβες τους˙ γιατί αυτά τα αισθητήρια, είναι οι θυρίδες δια μέσου των οποίων εισέρχεται στην ψυχή η ζωή και ο θάνατος˙ η ζωή, όταν κυβερνούνται καλώς και δεν απολαμβάνουν τις συνηθισμένες σ’ αυτά ηδονές1˙ και ο θάνατος, όταν αυτά γεύωνται τα θνησιμαία, όπως τα σαρκοφάγα όρνια˙ το χώμα όπως ο όφις και τα σάπια όπως οι μύγες˙ και με μία λέξι, όταν γεύωνται τις ψυχοβλαβείς και θανατηφόρες ηδονές. Γι’ αυτό και ο θείος Ιερεμίας, υπαινισσόμενος αυτές τις αισθήσεις, έλεγε: «Ο θάνατος ανέβηκε από τα παράθυρά μας» (Ιερ. 9, 20)˙ το οποίο ο Γρηγόριος Νύσσης ερμηνεύοντας λέει: «Ποιός δεν γνωρίζει το αίνιγμα της Γραφής που λέει ότι μέσω των θυρίδων εισήλθε ο θάνατος; Γιατί τις αισθήσεις μέσω των οποίων η ψυχή εξορμά προς τα έξωθεν πράγματα, τα οποία αντιλαμβάνεται σύμφωνα με τη γνώμη τους, η Γραφή τις αποκάλεσε θυρίδες και για τις οποίες ο λόγος λέει ότι ανοίγουν το δρόμο στο θάνατο» (Τόμ. α’ Λόγ. ε’ εις το Πάτερ ημών).
Φρόντισε λοιπόν να καθαρίσης την ψυχή από τους μολυσμούς που φέρνουν τα αισθητήρια από έξω προς τα μέσα˙ γιατί αυτά παρομοιάζονται με τους θορυβώδεις χείμαρρους (η παρομοίωσις είναι του μεγάλου Βασιλείου), οι οποίοι, αφού πλημμυρίσουν τον χειμώνα μία φορά απ’ τις ραγδαίες βροχές, παρασύρουν μαζί τους ό,τι βρεθή μπροστά τους, πέτρες, ξύλα, χώμα και άλλα παρόμοια˙ έτσι και τα αισθητήρια, αφού αφεθούν μία φορά από τον ηγεμόνα νου, τότε ορμούν με μεγάλη ορμή στα αισθητά και παίρνουν μαζί τους κάθε άσεμνη θεωρία, κάθε αισχρολογία, κάθε πονηρό άκουσμα˙ εν συντομία, κάθε λάσπη και ακαθαρσία των επιθυμιών˙ και έπειτα, όταν επιστρέφουν, όλα αυτά τα βάζουν στην ταλαίπωρη ψυχή και την κάνουν σκοτεινή και τη γεμίζουν με τόσες αισχρές εικόνες και τόσες αντηχούσες φωνές˙ και να μιλήσω γενικά, την πνίγουν στα πάθη και την κάνουν σπήλαιο ληστών ή πανδοχείο των ακαθαρσιών. Θέλεις να ακούσης και τα ίδια λόγια του θείου πατέρα Βασιλείου; Άκουσέ τα: «Εφ’ όσον η ηδονή είναι μία στο είδος, αναβλύζει απ’ τις σάρκες σαν κάποια πηγή. Και αφού διαιρεθή στις πέντε αισθήσεις σαν σε πέντε οχετούς και μέσω αυτών, ρέει από μέσα προς τα αισθητά. Και ο κάθε ένας από αυτούς τους οχετούς, μέσω της οικείας… των αισθητηρίων, χύνει σφοδρά το ρυάκι του, το καθαυτό αισθητό και ξεπλένοντας κάθε συγγενές και αδιαφορώντας γι’ αυτό, γεμίζει με την λάσπη της σάρκας, όπως ο χείμαρρος αντιστρόφως, πάλι από έξω, μέσω αυτών των οπών, ρέει οξύτερα στις δίνες της σάρκας, ταράζοντας την ψυχή και φέροντας υπόγεια τα πάθη» (Λόγ. περί Παρθενίας). Από τέτοιους τρομακτικούς χειμάρρους των αισθήσεων ταραζόμενος κάποτε και ο θείος Δαβίδ, φώναζε με οδύνη προς τον Θεό: «Και χείμαρροι ανομίας με συντάραξαν» (Ψαλμ. 17, 5).
Γιατί πρέπει κανείς να αγωνίζεται για να αποκλείη τα αισθητήριά του.
Αγωνίζου να αποκλείσης τα αισθητήριά σου, γιατί αυτά είναι οι εύκολοι δρόμοι προς την κακία και οι είσοδοι της αμαρτίας, κατά τον θεολόγο Γρηγόριο: «Ας μη χαριζώμαστε στις εύκολες στην κακία οδούς και στις εισόδους της αμαρτίας». Σου λέω να βάλης τα δυνατά σου για να διαφυλάτης τα αισθητήριά σου˙ σου λέω να φροντίζης και σου λέω να αγωνισθής˙ και επιμένω σε αυτό με τόσες συνώνυμες λέξεις, για να σου αποδείξω πως ο διάβολος στέκεται πάντοτε μπροστά μας και παρατηρεί και διαβουλεύεται τα αισθητήριά μας και αμέσως μόλις ανοίξουμε σε αυτόν ένα μόνο αισθητήριο, μπαίνει στην ψυχή μας και μας θανατώνει, όπως λέει ο θείος Ισαάκ: «Ο εχθρός στέκεται παρατηρώντας και περιμένοντας νυχθημερόν απέναντι από τα μάτια μας και παραμονεύει ποια είσοδο θα ανοιχθή σε αυτόν από τα αισθητήριά μας για να εισέλθη˙ και αν αμελήσουμε σε κάποιο από αυτά, τότε αυτός ο δόλιος και αναιδής σκύλος στέλνει τα βέλη του επάνω μας» (Λόγ. κστ’ σελ. 167). Γιατί δεν επιθυμεί κάποιος και δεν διαπράττει πορνεία και μοιχεία μόνο από τους περίεργους οφθαλμούς, αλλά και από την ακοή και από την όσφρησι και από την γεύσι και από την αφή και από όλες γενικά τις αισθήσεις˙ γι’ αυτό και ο θεολόγος Γρηγόριος στις ηρωικές υποθήκες της παρθένου είπε: «Παρθένα, να είσαι παρθένα και στα αυτιά και στα μάτια και στη γλώσσα. Γιατί όλες οι αισθήσεις είναι εύκολες στην αμαρτία». Και ο συνονόματός του θείος Γρηγόριος Νύσσης είπε: «Νομίζω ότι ο Κύριος προείπε για κάθε αισθητήριο. Επομένως αν εμείς ακολουθούμε τα λεγόμενα, μπορούμε να προσθέσουμε ορθά, ότι και αυτός που ακούει, τείνει προς την επιθυμία και αυτός που χρησιμοποιεί την αφή και αυτός που έλκει όλη την δύναμί μας στην υπηρεσία της ηδονής, αμαρτάνει μέσα στην καρδιά του» (Κεφ. κα’ περί Παρθ).
Αυτοί που βρίσκονται στον κόσμο πρέπει να προφυλάσσουν τις αισθήσεις τους περισσότερο από τους ασκητές.
Γιατί περισσότερο πρέπει να προσέχης εσύ, αγαπητέ, που βρίσκεσαι στον κόσμο, παρά εκείνοι οι οποίοι βρίσκονται στην ερημιά˙ γι’ αυτό ο μέγας Βασίλειος γράφει προς αυτόν που ζει μέσα στον κόσμο: «Εσύ λοιπόν μην επαναπαυθής. Γιατί χρειάζεσαι περισσότερο κάποια μεγαλύτερη προσοχή για να πετύχης την σωτηρία. Επειδή προτίμησες να ζήσης ανάμεσα στις παγίδες και στο κράτος των δυνάμεων της αποστασίας και έχοντας μπροστά σου τα ερεθίσματα της αμαρτίας που αναμοχλεύουν νυχθημερόν όλες σου τις αισθήσεις προς την επιθυμία» (Λόγ. περί αποταγής βίου). Γιατί εμείς, ακόμα και αν υποθέσουμε νικηθούμε από φαγητό και ποτό, δεν δοκιμάζουμε τόσο σφοδρό πόλεμο˙ γιατί η ερημιά και η στέρησι των αναρμόστων οπτικών παραστάσεων, των ηδονικών ακουσμάτων και των υπόλοιπων αιτιών της αμαρτίας, γίνεται σαν τείχος που μας προστατεύει και νικάμε σχεδόν χωρίς πόλεμο, όπως είπε ο άγιος Ισαάκ: «Όταν κάποιος δεν λαμβάνη την αίσθησι των πραγμάτων, τότε πετυχαίνει νίκη χωρίς αγώνα» (Λόγ. μδ’ σελ. 270). Και για να το πω απλά, αυτοί πολεμούν έχοντας αναχώματα, ενώ εσύ πολεμάς γυμνός και μάχεσαι τους εχθρούς στήθος με στήθος˙ και οι εχθρικές επιθέσεις έρχονται από παντού˙ και τα αίτια της αμαρτίας σε περικυκλώνουν˙ και αυτοί βρίσκονται μακρυά από τον γκρεμό, ενώ εσύ είσαι κοντά του. Γιατί εκείνος ο μέγας λύχνος της διακρίσεως, ο αββάς Ποιμήν, είπε σοφώτατα ότι: «Αυτοί που βρίσκονται μακρυά από τον κόσμο, μοιάζουν με εκείνους που είναι κοντά στον γκρεμό, και όταν πρόκειται να παρασυρθούν από τον διάβολο, πριν φθάσουν στον γκρεμό, επικαλούνται τον Θεό και έρχεται και τους ελευθερώνει˙ ενώ αυτοί που είναι στον κόσμο, μοιάζουν με εκείνους που είναι κοντά στον γκρεμό και όταν ελκύωνται από τον διάβολο, δεν προφθαίνουν να υψώσουν φωνή προς τον Θεό, αλλά αμέσως γκρεμίζονται» (Εις το Γεροντικόν). Επομένως, επειδή βρίσκεσαι κοντά στον γκρεμό, αμέσως μόλις αμελήσης και ανοίξης ένα από τα αισθητήριά σου, κινδυνεύεις να γκρεμισθής (πράγμα το οποίο μακάρι να μη γίνη Χριστέ Βασιλιά!). Γι’ αυτό βάλε όλη σου τη δύναμι για να τα αποκλείσης˙ γιατί όπως είναι αδύνατο να μη μαυρίση το σπίτι στο οποίο μπαίνει καπνός από έξω, έτσι είναι αδύνατο να μη βλαφθή ο άνθρωπος εκείνος που δεν φροντίζει να αποκλείη τα αισθητήριά του, αλλά τα ανοίγει απρόσεκτα και εισέρχεται στην ψυχή οι ηδονικές εικόνες των αισθητών, όπως είπε εκείνη η αγία και σοφωτάτη Συγκλητική: «Μέσω των αισθήσεών μας, ακόμα και αν δεν θέλουμε, οι κλέπτες εισέρχονται. Γιατί πώς είναι δυνατόν το σπίτι, στο οποίο μπαίνει από έξω καπνός και έχει τα παράθυρα ανοικτά, να μη μαυρίση; (Εις τον βίον της).
Πώς ερμηνεύεται το Αριστοτελικό αξίωμα που λέει: «Τίποτα δεν υπάρχει στο νου, αν δεν έχη γίνει πρώτα αντιληπτό από τις αισθήσεις».
Πολυθρύλητο αλήθεια υπήρξε αυτό το αξίωμα του φιλοσόφου Αριστοτέλη, που λέγει: «Ουδέν εν τω νω, ο μη πρότερον εν τη αισθήσει»˙ και το αν λέη την αλήθεια ή όχι αυτό το αξίωμα, πολλοί έγραψαν πολλά υπέρ αυτού, αλλά και εναντίον αυτού και παλαιοί και νεώτεροι˙ «ρητά τε άρρητά τε, φατά τα άφατά τε», κατά την παροιμία. Εγώ όμως, κάνοντας χρήσι του διαχωρισμού, θα μιλήσω με συντομία γι’ αυτό˙ εάν μεν αυτό το αξίωμα κάνη λόγο για τα αγαθά, ψεύδεται˙ γιατί ο νους δημιουργήθηκε από τον Θεό ως αγαθός από τη φύσι του και έλαβε κατά κάποιο τρόπο την αγαθότητα σαν έμφυτη και οικεία από τον Θεό. «Ο Θεός είδε όλα τα δημιουργήματά του και ήταν όλα καλά λίαν» (Γέν. 1, 31). Και ο Απόστολος λέει: «Κάθε δημιούργημα του Θεού είναι καλό» (Α’ Τιμ. 4,4). Και αν υποθέσουμε ότι δεν έχει κανένα άλλο αγαθό τυπωμένο μέσα του κατά την νηπιακή και πρώτη ηλικία του ανθρώπου, ωστόσο αυτό, το να μην έχη τυπωμένη καμμιά άλλη αγαθή ιδέα που να εισήλθε δια μέσου των αισθήσεων, αλλά είναι απλός, αδιαμόρφωτος, ασχημάτιστος και άγραφος χάρτης και πίνακας, αυτή λέω η απλότητα, την οποία έχει ο νους, είναι ένα αγαθό, το πρώτιστο και το πιο οικείο στην φύσι του. Επειδή έτσι απλός δημιουργήθηκε από τον Θεό, σύμφωνα με τον Εκκλησιαστή που λέει: «Το μόνο που βρήκα είναι αυτό˙ ο Θεός έκανε τον άνθρωπο αγαθό, αλλά οι άνθρωποι μηχανεύονται με κάθε τρόπο το κακό» (Εκκλ. 7, 29). Αλλά και σύμφωνα με τον θεολόγο Γρηγόριο που είπε για τον Αδάμ, ότι ο Θεός τον έπλασε γυμνό και με απλότητα˙ «Γιατί τέτοιος έπρεπε να είναι ο πρωτόπλαστος» (Λόγ. εις τα Θεοφ.).
Υποσημείωση.
1. Γι’ αυτό και ο σοφός Θεοδώρητος ερμηνεύοντας εκείνο του Άσματος που λέει: «Να, ο αγαπημένος μου που στέκεται έξω από το σπίτι μας, κοιτάει από το παράθυρο» (Άσμα 2, 9), λέει ότι μέσω των αισθήσεων, όταν αυτές κυβερνούνται σωστά, σκύβει ο νυμφίος Θεός δείχνοντας το πρόσωπό του: «Πρέπει να αναζητηθή πως ο νυμφίος μπαίνει μέσω των θυρίδων των δικών μας αισθήσεων. Όταν εντρυφούμε στα θεία λόγια μελετώντας μέρα και νύκτα τον νόμο του Κυρίου και προσέχουμε με κατάνυξι και βαθειά γνώσι αυτά που έχουν γραφή, ανοίγουμε τις θυρίδες και υποδεχόμαστε το πρόσωπο του νυμφίου. Και όταν άλλοι διαβάζουν τα θεία λόγια ή συζητούν για τον Θεό και τους ακούμε με ενδιαφέρον, πάλι μέσω των άλλων ο νυμφίος σκύβει και μας δείχνει το οικείο κάλλος».
Από το βιβλίο: Συμβουλευτικό Εγχειρίδιο ή περί φυλακής των πέντε αισθήσεων, του Αγίου Νικοδήμου του Αγιορείτου.
Εκδότης: Συνοδία Σπυρίδωνος Ιερομονάχου, Νέα Σκήτη, Αγίου Ορους. Μάιος 2013. Επιμέλεια: Ιερομόναχος Βενέδικτος (Αγιορείτης).
Η/Υ επιμέλεια: Σοφίας Μερκούρη.
