Το 387μ.Χ. εξερράγη μεγάλη ανταρσία των κατοίκων της Αντιοχείας, εναντίον του Μ. Θεοδοσίου του Α΄ (347-395), αυτοκράτορα του ενιαίου ανατολικού και δυτικού ρωμαϊκού κράτους (379-395), ο οποίος επέβαλε νέους και υπερβολικούς φόρους. Η ανταρσία ήταν καθολική. Ο λαός έγινε ανάστατος. Οι άνεργοι και όλα τα παράσιτα στοιχεία εξερέθισαν περισσότερο την κατάσταση, με αποτέλεσμα, η αντίδραση να ξεφύγει από κάθε έλεγχο και σύνεση. Ο διοικητής της πόλεως μόλις ξέφυγε το θάνατο, τα δε αγάλματα της αυτοκρατορικής οικογενείας συνετρίβησαν από τον αφηνιάσαντα λαό και με βρισιές και με κατάρες ρίχτηκαν στον ποταμό Ορόντη. Οι βιαιοπραγίες άρχισαν να αυξάνονται και η κατάσταση να επιδεινώνεται προς το χειρότερο.
Η απάντηση της εξουσίας ήταν άμεση. Αυτοκρατορικός στρατός έφθασε στην Αντιόχεια και άρχισαν μαζικές συλλήψεις, φυλακίσεις και ανακρίσεις. Οι δε ανακρίσεις τότε γινόταν με βασανιστήρια και άνευ ελέους. Επακολούθησαν δημεύσεις περιουσιών και σφραγίσματα σπιτιών και καταδίκες σε θάνατο. Επιπλέον κλείσανε με απόφαση του αυτοκράτορα τα λουτρά, τα θέατρα, ο ιππόδρομος. Η Αντιόχεια έχασε το αξίωμα της Μητροπόλεως και η έδρα της διοικήσεως πήγε στη Λαοδίκεια. Η κατάσταση απέβη φρικτή. Το πλήθος, έξαλλο από αγωνία και φόβο για την τύχη του, άρχισε να φεύγει στα όρη και τις ερημιές. Η Αντιόχεια, που έσφυζε από κίνηση και βομβούσε όπως μία πολυάριθμη κυψέλη, νεκρώθηκε. Παντού σιωπή βασίλευε γεμάτη από φρίκη και ερημιά.
Στην Αντιόχεια τότε, ζούσε και δρούσε ως ιερεύς ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος. Επίσκοπος δε ήταν ο Φλαβιανός, ο οποίος ένα χρόνο πριν, τον είχε χειροτονήσει ιερέα. Αφού άφησε, ο Χρυσόστομος, να περάσει μία βδομάδα, παρακολουθώντας τις ραγδαίες και αναπάντεχες και άνευ προηγουμένου εξελίξεις, ανέβηκε στον άμβωνα και είπε: «Τι να πω και τι να μιλήσω; Η παρούσα κατάσταση είναι για δάκρυα και όχι για λόγια! Γγια θρήνους και όχι για ομιλίες! Γγια προσευχή και όχι για δημηγορίες. Ποιος μας βάσκανε και έγινε αυτό το κακό…Τίποτα δεν είναι πιο γλυκύ από την γενέτειρα πατρίδα μας. Τώρα όμως έγινε ό,τι πιο πικρό. Όλοι την εγκαταλείπουν, όπως φεύγουν κάποιοι από καταστροφική παγίδα, και όλοι απομακρύνονται, έξαλλοι και αλλόφρονες, όπως όταν κινδυνεύουν να καούν».
Ο Χρυσόστομος προσπάθησε να τους δώσει κουράγιο, τους κατήχησε με πλούσια ηθικά διδάγματα, επωφελούμενος από την ψυχολογική τους κατάσταση, και τους προέτρεψε να ελπίζουν στο Θεό και στην πρόνοιά του. Τους είπε, και αυτό το επαναλάμβανε σ’ όλη τη διάρκεια της κρίσεως, ότι όλα όσα συμβαίνουν στη ζωή των ανθρώπων -ευχάριστα ή λυπηρά- είναι εντεταγμένα μέσα στο σχέδιο του Θεού και αποβλέπουν στο να μας εξασκήσουν, ώστε να γίνουμε κατά το δυνατόν άγιοι και τέλειοι. Οφείλουμε λοιπόν να ευχαριστούμε το Θεό, όχι μόνο για τα ευχάριστα, αλλά και για τα δυσάρεστα γεγονότα που συναντούμε στη ζωή μας, και μάλιστα περισσότερο γι’ αυτά, γιατί μας κρατούν σε μία διαρκή νήψη και εγρήγορση. Αντίθετα τα ευχάριστα, αν δεν προσέξουμε, μας κοιμίζουν και μας οδηγούν στην πνευματική χαλάρωση και αδράνεια. Επίσης τόνισε ότι δεν είναι η φύση των πραγμάτων που μας λυπεί ή μας ευχαριστεί, αλλά η διάθεση. Αν λοιπόν έχουμε την σωστή διάθεση, θα είμαστε πάντοτε χαρούμενοι και ευτυχισμένοι, ασχέτως της φύσεως των γεγονότων.
Πάντως δεν περιορίσθηκε στην λεκτική από άμβωνος παρηγορία, αλλά προχώρησε -απ’ ότι φαίνεται στις ομιλίες του- σε εκπόνηση ολοκλήρου επιτελικού σχεδίου, με ποικίλες φάσεις και δυναμικές ενέργειες, για την αντιμετώπιση της τραγικής καταστάσεως. Έτσι, την επόμενη μέρα, τους ανάγγειλε ότι ο επίσκοπος Φλαβιανός αποφάσισε να μεταβεί στην Κων/πολη, για να συναντήσει τον αυτοκράτορα και να τον εξευμενίσει. Ο επίσκοπος αν και ήταν γέροντας και είχε αδελφή ετοιμοθάνατη, και ενώ ήταν περίοδος χειμώνος και πλησίαζε η γιορτή του Πάσχα, εν τούτοις ανέλαβε αυτή την επικίνδυνη προσπάθεια! Δεν υπολόγισε τίποτα παρά μόνο τη σωτηρία του ποιμνίου του, αλλά και τη σωτηρία των αλλοεθνών και αλλοθρήσκων και αιρετικών και σχισματικών κατοίκων της Αντιοχείας.
Η Αντιόχεια, κατά την εποχή του αγίου Ιγνατίου του Θεοφόρου, είχε 200.000 κατοίκους -όπως αναφέρει ο ιερός Χρυσόστομος- όχι μόνο χριστιανούς, αλλά και ειδωλολάτρες και Ιουδαίους και αιρετικούς και σχισματικούς. Μαζί δε με τους δούλους ήταν, κατά τον Παναγιώτη Χρήστου, περίπου 500.000. Συνεπώς κατά την χρονική στιγμή που έγινε η στάση, το 387 μ.Χ., δηλαδή 300 χρόνια περίπου αργότερα, ο πληθυσμός της θα ήταν πολύ μεγαλύτερος.
Στο μέσον του δρόμου ο επίσκοπος συνάντησε τους απεσταλμένους του αυτοκράτορα Ελέβιχο τον στρατηλάτη, και Καισάριο τον μάγιστρο, να κατευθύνονται στην Αντιόχεια για να πρωτοστατήσουν στην διενέργεια των ανακρίσεων και την επιβολή των αναλόγων κυρώσεων και αναλύθηκε σε δάκρυα. Ο αυτοκράτωρ, που είχε μάθει τα συμβάντα, έδωσε αυστηρές διαταγές να τιμωρηθούν αμείλικτα οι δράστες που στασίασαν και συνέτριψαν τους ανδριάντες της οικογενείας του. Μη ξεχνάμε, ότι στην στάση που έγινε τρία χρόνια αργότερα, το 390 μ.Χ., στον ιππόδρομο της Θεσσαλονίκης -για άλλη αιτία βέβαια- ο Μ. Θεοδόσιος την κατέστειλε φονεύοντας 7.000 ή κατ’ άλλους 15.000 στασιαστές. Ήταν αδίστακτος και αποφασισμένος για όλα, κατά την αντιμετώπιση στάσεων στο βασίλειό του.
Οι αυτοκρατορικοί επίτροποι έφθασαν στην Αντιόχεια και άρχισαν, με φοβερά βίαιες και αυστηρές ενέργειες, το κατασταλτικό και τιμωρητικό τους έργο που ήρθε να προστεθεί στα ήδη υπάρχοντα και εν εξελίξει ευρισκόμενα έργα των τοπικών αρχών. Στην άνευ αντιστάσεως και εντελώς παθητική αντιμετώπιση των διώξεων, φυλακίσεων και βασανισμών των αρχών κατά των Αντιοχέων, ήρθε εντελώς απροσδόκητα και ανέλπιστα η ηρωική αντίδραση των μοναχών και ιερέων της Αντιοχείας, υποκινουμένων βέβαια από τον ιερό Χρυσόστομο. Έχει διαφημισθεί ποικιλοτρόπως και παντοιοτρόπως η γαλλική επανάσταση του1789, που ξεκίνησε με τα συνθήματα ισότητα-ελευθερία-αδελφωσύνη, αλλά που κόντεψε να πνίξει στο αίμα ολόκληρη τη Γαλλία, με την τρομοκρατία που επακολούθησε και την άνευ προηγουμένου αιματοχυσία πάντων εναντίον πάντων. Λίγοι όμως γνωρίζουν την υπέροχη αναίμακτη εξέγερση των μοναχών και ιερέων της Αντιοχείας εναντίον των κρατικών αρχών, τη στιγμή που οι τοπικοί άρχοντες και οι επώνυμοι των πολιτών, όπως και οι εθνικοί φιλόσοφοι, είχαν εγκαταλείψει την πόλη και το λαό στην τύχη της.
Μεταφέρουμε αυτολεξί: «Η ημέρα της δίκης προσεγγίζει, η αγωνία εντείνεται, η πόλις νεκρούται. Χάρις εις την σωτηριώδη επέμβασιν των μοναχών, διεκόπη η αρξαμένη δίκη. Ούτοι «επειδή τοσούτον νέφος είδον την πόλιν περιιστάμενον, καταλιπόντες αυτών τας σκηνάς και τα σπήλαια, πάντοθεν συνέρρευσαν, καθάπερ εξ ουρανού τινές άγγελοι παραγενόμενοι» περιεκύκλωσαν το δικαστήριον και εζητούσαν να αναβληθή η δίκη, ή να καταδικασθούν αυτοί αντί εκείνων! Την ιδίαν παράκλησιν υπέβαλε και το εκεί συνηθροισμένον πλήθος των οικείων των κρατουμένων και το ιερατείον της πόλεως. Μάλιστα ένας από τους μοναχούς, Μακεδόνιος ονόματι, τόσον δυνατά έσεισε τον αυτοκρατορικόν επίτροπον, ώστε παρ’ ολίγον να τον ρίψη από τον ίππον του. Κατόπιν τούτων οι δικασταί απεφάσισαν «μη την καταδικάζουσαν εξενεγκείν ψήφον, άλλ’ εις την του βασιλέως γνώμην αναβαλέσθαι το τέλος».
Τοιουτοτρόπως, χάρις εις την επέμβασιν, παρρησίαν και αυτοθυσίαν των μοναχών και των ιερέων της Αντιοχείας, ανεβλήθη η δίκη και οι απέλπιδες Αντιοχείς ανεκουφίσθησαν. Δικαίως εκαυχάτο ο Χρυσόστομος λέγων? «τα ενταύθα γεγενημένα ακούσεται μεν ο βασιλεύς, ακούσεται δε πάσα οικουμένη, ότι τοιούτοι την Αντιοχέων πόλιν οικούσι μοναχοί, ως αποστολικήν επιδειξάμενοι παρρησίαν».»
Ο επίσκοπος Φλαβιανός, εν τέλει, έφθασε στην Κων/πολη, συνάντησε τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο και με υπέροχη ομιλία του τον έπεισε να δώσει χάρη στην Αντιόχεια και το λαό της.
Έτσι έληξε η μεγάλη αυτή δοκιμασία της Αντιοχείας, η οποία κράτησε περίπου επί δίμηνο και συντάραξε κυριολεκτικά την πολυάνθρωπη αυτή πόλη. Κατά το γεγονός αυτό, φάνηκε η μεγάλη δύναμη της Εκκλησίας και η κοινωνική της προσφορά. Η προσωπικότητα του Χρυσοστόμου κυριάρχησε, αφού αυτός -με τις 21 ομιλίες που εκφώνησε «εις τους ανδριάντας»- δεν παραμύθησε μόνο το λαό, ούτε και φρόντισε μόνο για την αίσια αντιμετώπιση του γεγονότος, αλλά επωφελούμενος της ψυχολογικής κατάστασεως των ανθρώπων, καταπολέμησε αποτελεσματικά διάφορες κακίες των Αντιοχέων και μάλιστα τη βλασφημία και τη ροπή προς τους όρκους. Μελετώντας κανείς τις ομιλίες αυτές, βλέπει λεπτομερώς την εξέλιξη της επαναστάσεως της Αντιοχείας, τον ηρωισμό του επισκόπου Φλαβιανού, του Χρυσοστόμου, των μοναχών, και των ιερέων της πόλεως.
Από τα όσα εκθέσαμε για την κοινωνική αυτή δράση των εκκλησιαστικών Ηγουμένων, φαίνεται ξεκάθαρα ότι, όταν παρουσιάζονται κοινωνικές αναστατώσεις και κοσμογονικές μεταβολές, τότε είναι ο κατ’ εξοχήν καιρός της δράσεως της Εκκλησίας. Τις αναστατώσεις αυτές τις επιτρέπει ο Θεός, για να «ταρακουνήσει» σωτηριολογικά την ανθρωπότητα. Η Εκκλησία πρέπει να τις «εκμεταλλευτεί», για να έρθει κοντά στο λαό, να τον παρηγορήσει, να τον στηρίξει, να τον κατηχήσει, και το σπουδαιότερο, να τον ανυψώσει ψυχικά και ηθικά.
Επιπλέον, πρέπει να ορθώσει το ανάστημά της ενώπιον των ισχυρών της γης, των αμαρτωλών κατεστημένων και να βρεθεί στο πλευρό των αδυνάτων και κατατρεγμένων. Αλλοίμονο αν οι κοινωνικές αναστατώσεις βρουν την Εκκλησία αδρανή και αδιάφορη ή το χειρότερο με το μέρος των ισχυρών και δυνατών. Τότε καταντά, κατ’ άνθρωπον βέβαια, το «όπιο του λαού», το άλας που εμωράνθη και δεν είναι χρήσιμο για τίποτα πλέον, με αποτέλεσμα να πετιέται στα σκουπίδια και να καταπατείται από τους ανθρώπους.
ΜΕΛΕΤΙΟΣ ΑΠ. ΒΑΔΡΑΧΑΝΗΣ
ΑΡΧΙΜΑΝΔΡΙΤΗΣ
Η/Υ ΠΗΓΗ
ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ
Ακολούθως παραθέτουμε τις δύο πρώτες από της περίφημες αυτές ομιλίες, στην πρωτότυπη και στην Νεοελληνική τους μορφή:
Ομιλία «εις τους ανδριάντας» Α. – Οσίου Πατρός ημών Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
Ομιλία «εις τους ανδριάντας» Β. – Οσίου Πατρός ημών Ιωάννου του Χρυσοστόμου.
Παράβαλε και:
17 Ιανουαρίου, μνήμη και του ευσεβεστάτου βασιλέως Θεοδοσίου του Μεγάλου – βίος.
