Το σχέδιο αποκατάστασης και ανάδειξης της Ανω Πόλης της Μονεμβασιάς, εγκρίθηκε από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, και πρόκειται να ενταχθεί εντός των ημερών στο ΕΣΠΑ.
Η μελέτη της Διεύθυνσης Αναστήλωσης Βυζαντινών – Μεταβυζαντινών Μνημείων, την οποία παρουσίασε ο Θεμιστοκλής Βλαχούλης, αφορά τον σχεδιασμό ενός προγράμματος ανάδειξης και διαχείρισης, και προτείνει, μεταξύ των άλλων, την εφαρμογή του σε κεντρικό τμήμα του οικισμού, τη γειτονιά του ναού της Παναγίας Οδηγήτριας ή Αγίας Σοφίας.
Ειδικότερα, προτείνονται τα ακόλουθα:
Καθαρισμός από τη βλάστηση με στόχο την αποκάλυψη του οδικού δικτύου και του περιγράμματος των κτιρίων. Διερευνητικές εργασίες και αποχωματώσεις για την τεκμηρίωση της αρχικής μορφής των κτισμάτων. Εργασίες αποκατάστασης του συγκροτήματος της κεντρικής πύλης. Στερέωση των σημαντικότερων μνημείων της περιοχής επέμβασης (ο ανώνυμος ναός πλησίον της πύλης, το συγκρότημα του Λουτρού και τρεις οικίες που διατηρούν αξιόλογα στοιχεία από το κέλυφός τους). Άρση επικινδυνοτήτων και έλεγχος καταρρεύσεων σε κτίρια που παρουσιάζουν έντονες επικινδυνότητες και τμήματά τους βρίσκονται υπό κατάρρευση.
Αυτές τις εργασίες θα ακολουθήσουν: ανάδειξη συντήρηση χαμηλών ερειπίων, ανάδειξη του οδικού δικτύου, του φυσικού περιβάλλοντος (χλωρίδας) με τη δημιουργία στην Άνω Πόλη ενός υπαίθριου φυτολογικού μουσείου.
Κυρίως, όμως, προβλέπεται η οργάνωση λειτουργιών και χρήσεων, με την προσφορά υπηρεσιών που θα διευκολύνουν και θα κάνουν ευχάριστη και εποικοδομητική την παραμονή επισκεπτών στον χώρο (δίκτυο περιήγησης, χωροθέτηση, διαμόρφωση χώρων στάσης και θέασης, τοποθέτηση πινακίδων, έκδοση ενημερωτικού φυλλαδίου, δημιουργία χώρων εξυπηρέτησης κοινού).
Η Άνω Πόλη χωροθετείται στο φυσικά οχυρωμένο πλάτωμα της κορυφής του βράχου και συνδέεται μέσω μιας καλντεριμωτής οδού, τις «βόλτες», με τον ενεργό οικισμό της Κάτω Πόλης. Η είσοδος στο εσωτερικό της γίνεται μέσω του συγκροτήματος της κεντρικής πύλης. Είναι πολύ πιθανόν να ίσχυε η συνηθισμένη κοινωνική διαφοροποίηση που παρατηρείται στις μεσαιωνικές πόλεις του ελλαδικού χώρου και η Ανω Πόλη να αποτελούσε το διοικητικό κέντρο και τον τόπο κατοικίας των αριστοκρατικών οικογενειών, ενώ η Κάτω Πόλη το λιμάνι, το εμπορικό κέντρο και τον τόπο κατοικίας των ναυτικών και των εμπόρων. Η κατοίκηση σε αυτή υπήρξε συνεχής, τουλάχιστον μέχρι το 18ο αιώνα, οπότε σταδιακά εγκαταλείπεται και ερημώνεται ο οικισμός.
Στο ψηλότερο σημείο της Ανω Πόλης βρίσκεται η ακρόπολη. Επίσης σώζονται τέσσερις ναοί, ανάμεσα στους οποίους ξεχωριστή θέση κατέχει ο ναός της Αγίας Σοφίας ή Παναγίας της Οδηγήτριας, που χρονολογείται τον 12ο αιώνα. Τα κτίρια δημόσιου χαρακτήρος, συμπληρώνουν το μεταβυζαντινό συγκρότημα λουτρού πλησίον του ναού της Αγίας Σοφίας, ένα οθωμανικό μαυσωλείο και τρεις κινστέρνες. Οι ιδιωτικές οικίες, ερειπωμένες σήμερα, διατηρούνται σε ποικίλα ύψη και αποτελούνταν από δύο ή τρεις στάθμες. Ήδη εκτελείται πρόγραμμα αποκατάστασης του ναού της Αγίας Σοφίας και ακολουθεί η αποκατάσταση και ανάδειξη του ανατολικού Τείχους στην Κάτω Πόλη και η ανάπλαση της Πλατείας Χρυσαφίτισσας.
