Ερώτηση:
Πού συναντάει κανείς τις χαμηλότερες θερμοκρασίες;
Στη Σιβηρία; Στην Ανταρκτική; Σε ένα σύγχρονο… νοσοκομείο;
Η σωστή απάντηση είναι… σε ένα σύγχρονο νοσοκομείο!
Αν η απάντηση σας φάνηκε παράδοξη, ίσως έχει ενδιαφέρον να διαβάσετε τα παρακάτω.
Ο ήλιος και το ήλιο
Το ήλιο ανακαλύφθηκε στο φάσμα της χρωμόσφαιρας του ηλίου τον Αύγουστο του 1868, από τον Γαλλο αστρονόμο Pierre Janssen κατά τη διάρκεια ολικής εκλείψεως στην Ινδία. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους ο Αγγλος αστρονόμος Norman Lockyer έκανε παρόμοιες παρατηρήσεις με τον Janssen. Η ύπαρξη του νέου στοιχείου είχε επιβεβαιωθεί. Το όνομα που του δόθηκε ήταν Ηelium (Ηe) από την Ελληνική ονομασία του ήλιου. Η ανίχνευση του ηλίου στη γη έγινε 30 περίπου χρόνια αργότερα, το 1895, από τον Αγγλο χημικό William Ramsay. Το 1907, οι Ernest Rutherford και Thomas Royds έδειξαν ότι τα σωμάτια άλφα είναι πυρήνες ηλίου.
Το ήλιο (4Ηe) είναι το ελαφρότερο στοιχείο μετά το υδρογόνο. Η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε ήλιο είναι εξαιρετικά μικρή, 0.0005%. Ολο το ήλιο που χρησιμοποιείται στις εφαρμογές προέρχεται από φυσικές πηγές (Η.Π.Α., Καναδάς, Αφρική…), και λόγω της ελαφρότητός του η διαφυγή στην ατμόσφαιρα συνεπάγεται και οριστική απώλεια.
Εφαρμογές του ηλίου
Το ήλιο χρησιμοποιείται για τη δημιουργία αδρανούς ατμόσφαιρας, στη συγκόλληση μετάλλων, στούς πυραύλους για τη συμπίεση υγρών δεξαμενών (ειδικά αυτών που περιέχουν υγρό Υδρογόνο, διότι μόνο το ήλιο παραμένει αέριο σε θερμοκρασίες υγρού υδρογόνου), για την πλήρωση αερόστατων (η εναλλακτική χρήση του ελαφρότερου υδρογόνου ενέχει σημαντικούς κινδύνους εκρήξεως). Η περιεκτικότητα μετεωριτών και πετρωμάτων σε ήλιο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί σαν μέθοδος χρονολόγησης. Εκεί όμως που η χρήση του ηλίου είναι μοναδική, είναι η επίτευξη θερμοκρασιών που προσεγγίζουν το απόλυτο μηδέν. Το αέριο που ανακαλύφθηκε στο θερμότερο τμήμα του πλανητικού μας συστήματος αποτελεί το μέσον με το οποίο επιτυγχάνονται οι πιο χαμηλές θερμοκρασίες.
Το πιο κρύο υγρό
Το ήλιο υγροποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Η. Κ. Onnes το 1908. Το σημείο βρασμού, 4.2 Κ1 (-269 οC), είναι το χαμηλότερο στη φύση2. Είναι τώρα γνωστό ότι το ήλιο δεν στερεοποιείται, ούτε και στο απόλυτο μηδέν, 0 Κ, υπό συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης.
Οι υπεραγώγιμοι μαγνήτες
Οι μαγνήτες αυτοί βασίζονται στο εντυπωσιακό φαινόμενο της υπεραγωγιμότητος, δηλ. της ιδιότητος ορισμένων υλικών να εμφανίζουν μηδενική ηλεκτρική αντίσταση σε θερμοκρασίες υγρού ηλίου. Το πρώτο εμπορικό υπεραγώγιμο σύρμα, ένα κράμα Νιοβίου-Τιτανίου, κατασκευάστηκε το 1962. Η παραγωγή υπεραγώγιμου σύρματος έδωσε τη δυνατότητα κατασκευής των πιο ισχυρών ηλεκτρομαγνητών που μπορούσε να φανταστεί ο άνθρωπος. Θα αναφερθούμε σε δυο εντυπωσιακές εφαρμογές.
Τα αιωρούμενα μαγνητικά τραίνα.
Τα τραίνα αυτά, τα αποκαλούμενα «Μaglev» (Magnetic levitation) αναπτύχθηκαν κυρίως στην Ιαπωνία και τη Γερμανία. Ενα μαγνητικό τραίνο ίπταται λόγω μαγνητικών απωστικών δυνάμεων και προωθείται πάλι από μαγνητικές δυνάμεις. Στο Ιαπωνικό μοντέλο, που είναι και το πιο προηγμένο, τα τραίνα είναι εφοδιασμένα με υπεραγώγιμους μαγνήτες, οι οποίοι είναι πολύ πιο ελαφροί από τούς συμβατικούς ηλεκτρομαγνήτες, ενώ συγχρόνως δημιουργούν ισχυρά μαγνητικά πεδία, τα οποία προκαλούν ανύψωση του τραίνου μερικά εκατοστά πάνω από τις μαγνητικές τροχιές. Μια αλληλουχία βορείων (Ν) – νοτίων (S) μαγνητικών πόλων, κατά μήκος της διαδρομής, αλλάζουν πολικότητα με πολύ μεγάλη ταχύτητα, έτσι ώστε κάθε φορά που ο μαγνήτης του τραίνου συναντά τον επόμενο ηλεκτρομαγνήτη, οι δυνάμεις να ωθούν το τραίνο προς τα εμπρός. Σε αντίθεση με τα συμβατικά, τα μαγνητικά τραίνα δεν κινούνται σε σιδηροτροχιές, δεν έχουν καν ρόδες (μερικά μοντέλα χρησιμοποιούν ρόδες μόνο κατά την εκκίνηση), ούτε και κινητήρα. Ο κινητήρας είναι οι εναλασσόμενοι ηλεκτρομαγνήτες στον διάδρομο κίνησης. Τα μαγνητικά τραίνα στην Ιαπωνία έχουν φθάσει σε δοκιμές ταχύτητα 580 χλμ/ώρα πράγμα που τα κάνει ανταγωνιστικά με τα αεροπλάνα για ορισμένες διαδρομές. Τα μαγνητικά τραίνα έχουν υψηλό κόστος κατασκευής, πράγμα το οποίο έχει επιβραδύνει την εξάπλωσή τους, έχουν όμως σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως ασφάλεια, χαμηλή στάθμη θορύβου, χαμηλό κόστος συντήρησης κλπ…
Η μαγνητική τομογραφία
Η ακριβής ονομασία είναι πυρηνικός μαγνητικός συντονισμός απεικόνισης. Ομως το πρόθεμα πυρηνικός δεν χρησιμοποιείται, προς αποφυγή εσφαλμένων συνειρμών. Στην Ελλάδα η ονομασία έχει παραφθαρεί σε μαγνητική τομογραφία, σε αντιδιαστολή με την ιστορικά παλαιότερη μέθοδο της αξονικής τομογραφίας. Η μέθοδος στηρίζεται στην ιδιότητα (αποκαλούμενη σπιν) ορισμένων πυρήνων να συμπεριφέρονται σαν μαγνητικά δίπολα, τα οποία προσανατολίζονται σε ένα μαγνητικό πεδίο, περίπου όπως η πυξίδα. Ο απλούστερος και πλέον εύχρηστος πυρήνας είναι αυτός του υδρογόνου, το οποίο ως γνωστόν αποτελεί βασικό συστατικό του νερού. Δεδομένου ότι το νερό αποτελεί 70 – 90 % του οργανισμού μας, η μέθοδος της μαγνητικής τομογραφίας προσφέρεται για την απεικόνιση των υγρών (μαλακών) τμημάτων του οργανισμού μας. Ενα από τα πλεονεκτήματα της μαγνητικής τομογραφίας είναι ότι είναι αβλαβής, σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα3.
Πολύ λίγοι ασθενείς γνωρίζουν ότι στο εσωτερικό του μαγνητικού τομογράφου, σε απόσταση μερικών δεκάδων εκατοστών από το σώμα τους, η θερμοκρασία πλησιάζει το απόλυτο μηδέν1. Πενήντα χρόνια πριν ούτε και τα πιο τολμηρά μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας θα μπορούσαν να προβλέψουν ότι το υγρό ήλιο, η υπεραγωγιμότητα και ο πυρηνικός μαγνητικός συντονισμός θα συναντιόντουσαν σε ένα νοσοκομείο, για να συνθέσουν ένα από τα ισχυρότερα μέσα ιατρικής διάγνωσης.
Επίλογος
Η έρευνα στην περιοχή των χαμηλών θερμοκρασιών, του φαινομένου της υπεραγωγιμότητος και του μαγνητικού συντονισμού, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα έρευνας που έγινε όχι με ωφελιμιστικά κίνητρα, αλλά με κίνητρο την έφεση του ανθρώπου να διερευνήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει. Στην προσπάθειά του αυτή ο άνθρωπος ανακάλυψε απροσδόκητες ιδιότητες που τον οδήγησαν σε εντυπωσιακές εφαρμογές. Σημερα αυτό το είδος της έρευνας (βασική έρευνα) υποβαθμίζεται συστηματικά (ιδίως στη χώρα μας) και ενισχύεται η εφαρμοσμένη κυρίως έρευνα. Δηλαδή η έρευνα που στοχεύει στην παραγωγή νέων προϊόντων, με προκαθορισμένες εν πολλοίς προδιαγραφές και άμεσο οικονομικό όφελος. Αυτό αντανακλά την αλλαγή προτεραιοτήτων μιας κοινωνίας, στην οποία οι οικονομικοί δείκτες έχουν θέσει στο περιθώριο τις πνευματικές ανησυχίες. Μηπως με όλα αυτά περιορίζουμε τον ορίζοντά μας ασφυκτικά; Μηπως αναζητώντας το εφήμερο, χάνουμε το διαχρονικά ωραίο, το δρόμο προς την υπέρκαλη ωραιότητα Του τα πάντα δημιουργήσαντος «καλά λίαν»;
1. Οι φυσικές ιδιότητες των υλικών περιγράφονται με την απόλυτη κλίμακα θερμοκρασιών (κλίμακα Κelvin), η οποία προκύπτει εάν προσθέσουμε 273.15 στη συνήθη κλίμακα Κελσίου. Το 0 οΚ (-273.15 βαθμοί Κελσίου) είναι η χαμηλότερη θερμοκρασία που μπορεί να επιτευχθεί στη φύση (απόλυτο μηδέν). Οι ιδιότητες των υλικών εξαρτώνται με περίπλοκο τρόπο από τη θερμοκρασία, ιδιαίτερα όταν υπεισέρχονται και αλλαγές φάσεων. Για να αποκτήσουμε όμως μία αίσθηση θα μπορούσαμε να πούμε ότι η θερμοκρασία του σώματός μας, 310 Κ, είναι περίπου 73 φορές πιο θερμή από τη θερμοκρασία του υγρού ηλίου, 4.2 Κ, ενώ η θερμοκρασία της φωτόσφαιρας του ήλιου, 6000 Κ, είναι μόνο 20 φορές μεγαλύτερη από τη θερμότητα του σώματός μας.
2. Βλ. άρθρα σε προηγούμενα τεύχη• « Ο παράδοξος κόσμος των χαμηλών θερμοκρασιών», «Κρυογενικές θερμοκρασίες• ακραία εκδήλωση των φυσικών νόμων η ευεργετική ιδιότητα;».
3. Ο προσανατολισμός του πυρήνα μετράται με τη χρήση ασθενούς ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας στην περιοχή των ραδιοσυχνοτήτων. Λογω της χρήσης ισχυρών μαγνητικών πεδίων και ραδιοσυχνοτήτων, η ύπαρξη στο σώμα του ασθενούς θραυσμάτων από βόμβες, ή μεταλλικές προσθήκες, ή βηματοδότες αποτελεί αντένδειξη για τη χρήση της μαγνητικής τομογραφίας. Το μαγνητικό πεδίο θα μπορούσε να μετακινήσει τα μεταλλικά αντικείμενα και να προκαλέσει τραύμα, η θα μπορούσε να προκληθεί θερμική βλάβη από την επαγωγική θέρμανση των μεταλλικών αντικειμένων από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ραδιοσυχνοτήτων. Για τον ίδιο λόγο η επεμβατική μαγνητική τομογραφία, όπου π.χ. επιχειρείται ραδιοθεραπεία κατά τη διάρκεια της απεικόνισης, απαιτεί τη χρήση συσκευών κατασκευασμένων από ειδικά υλικά.
Από το περιοδικό: «Η δράση μας», τεύχος Μαρτίου 2007.
Ερώτηση:
Πού συναντάει κανείς τις χαμηλότερες θερμοκρασίες;
Στη Σιβηρία; Στην Ανταρκτική; Σε ένα σύγχρονο… νοσοκομείο;
Η σωστή απάντηση είναι… σε ένα σύγχρονο νοσοκομείο!
Αν η απάντηση σας φάνηκε παράδοξη, ίσως έχει ενδιαφέρον να διαβάσετε τα παρακάτω.
Ο ήλιος και το ήλιο
Το ήλιο ανακαλύφθηκε στο φάσμα της χρωμόσφαιρας του ηλίου τον Αύγουστο του 1868, από τον Γαλλο αστρονόμο Pierre Janssen κατά τη διάρκεια ολικής εκλείψεως στην Ινδία. Τον Οκτώβριο του ιδίου έτους ο Αγγλος αστρονόμος Norman Lockyer έκανε παρόμοιες παρατηρήσεις με τον Janssen. Η ύπαρξη του νέου στοιχείου είχε επιβεβαιωθεί. Το όνομα που του δόθηκε ήταν Ηelium (Ηe) από την Ελληνική ονομασία του ήλιου. Η ανίχνευση του ηλίου στη γη έγινε 30 περίπου χρόνια αργότερα, το 1895, από τον Αγγλο χημικό William Ramsay. Το 1907, οι Ernest Rutherford και Thomas Royds έδειξαν ότι τα σωμάτια άλφα είναι πυρήνες ηλίου.
Το ήλιο (4Ηe) είναι το ελαφρότερο στοιχείο μετά το υδρογόνο. Η περιεκτικότητα της ατμόσφαιρας σε ήλιο είναι εξαιρετικά μικρή, 0.0005%. Ολο το ήλιο που χρησιμοποιείται στις εφαρμογές προέρχεται από φυσικές πηγές (Η.Π.Α., Καναδάς, Αφρική…), και λόγω της ελαφρότητός του η διαφυγή στην ατμόσφαιρα συνεπάγεται και οριστική απώλεια.
Εφαρμογές του ηλίου
Το ήλιο χρησιμοποιείται για τη δημιουργία αδρανούς ατμόσφαιρας, στη συγκόλληση μετάλλων, στούς πυραύλους για τη συμπίεση υγρών δεξαμενών (ειδικά αυτών που περιέχουν υγρό Υδρογόνο, διότι μόνο το ήλιο παραμένει αέριο σε θερμοκρασίες υγρού υδρογόνου), για την πλήρωση αερόστατων (η εναλλακτική χρήση του ελαφρότερου υδρογόνου ενέχει σημαντικούς κινδύνους εκρήξεως). Η περιεκτικότητα μετεωριτών και πετρωμάτων σε ήλιο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί σαν μέθοδος χρονολόγησης. Εκεί όμως που η χρήση του ηλίου είναι μοναδική, είναι η επίτευξη θερμοκρασιών που προσεγγίζουν το απόλυτο μηδέν. Το αέριο που ανακαλύφθηκε στο θερμότερο τμήμα του πλανητικού μας συστήματος αποτελεί το μέσον με το οποίο επιτυγχάνονται οι πιο χαμηλές θερμοκρασίες.
Το πιο κρύο υγρό
Το ήλιο υγροποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Η. Κ. Onnes το 1908. Το σημείο βρασμού, 4.2 Κ1 (-269 οC), είναι το χαμηλότερο στη φύση2. Είναι τώρα γνωστό ότι το ήλιο δεν στερεοποιείται, ούτε και στο απόλυτο μηδέν, 0 Κ, υπό συνθήκες ατμοσφαιρικής πίεσης.
Οι υπεραγώγιμοι μαγνήτες
Οι μαγνήτες αυτοί βασίζονται στο εντυπωσιακό φαινόμενο της υπεραγωγιμότητος, δηλ. της ιδιότητος ορισμένων υλικών να εμφανίζουν μηδενική ηλεκτρική αντίσταση σε θερμοκρασίες υγρού ηλίου. Το πρώτο εμπορικό υπεραγώγιμο σύρμα, ένα κράμα Νιοβίου-Τιτανίου, κατασκευάστηκε το 1962. Η παραγωγή υπεραγώγιμου σύρματος έδωσε τη δυνατότητα κατασκευής των πιο ισχυρών ηλεκτρομαγνητών που μπορούσε να φανταστεί ο άνθρωπος. Θα αναφερθούμε σε δυο εντυπωσιακές εφαρμογές.
Τα αιωρούμενα μαγνητικά τραίνα.
Τα τραίνα αυτά, τα αποκαλούμενα «Μaglev» (Magnetic levitation) αναπτύχθηκαν κυρίως στην Ιαπωνία και τη Γερμανία. Ενα μαγνητικό τραίνο ίπταται λόγω μαγνητικών απωστικών δυνάμεων και προωθείται πάλι από μαγνητικές δυνάμεις. Στο Ιαπωνικό μοντέλο, που είναι και το πιο προηγμένο, τα τραίνα είναι εφοδιασμένα με υπεραγώγιμους μαγνήτες, οι οποίοι είναι πολύ πιο ελαφροί από τούς συμβατικούς ηλεκτρομαγνήτες, ενώ συγχρόνως δημιουργούν ισχυρά μαγνητικά πεδία, τα οποία προκαλούν ανύψωση του τραίνου μερικά εκατοστά πάνω από τις μαγνητικές τροχιές. Μια αλληλουχία βορείων (Ν) – νοτίων (S) μαγνητικών πόλων, κατά μήκος της διαδρομής, αλλάζουν πολικότητα με πολύ μεγάλη ταχύτητα, έτσι ώστε κάθε φορά που ο μαγνήτης του τραίνου συναντά τον επόμενο ηλεκτρομαγνήτη, οι δυνάμεις να ωθούν το τραίνο προς τα εμπρός. Σε αντίθεση με τα συμβατικά, τα μαγνητικά τραίνα δεν κινούνται σε σιδηροτροχιές, δεν έχουν καν ρόδες (μερικά μοντέλα χρησιμοποιούν ρόδες μόνο κατά την εκκίνηση), ούτε και κινητήρα. Ο κινητήρας είναι οι εναλασσόμενοι ηλεκτρομαγνήτες στον διάδρομο κίνησης. Τα μαγνητικά τραίνα στην Ιαπωνία έχουν φθάσει σε δοκιμές ταχύτητα 580 χλμ/ώρα πράγμα που τα κάνει ανταγωνιστικά με τα αεροπλάνα για ορισμένες διαδρομές. Τα μαγνητικά τραίνα έχουν υψηλό κόστος κατασκευής, πράγμα το οποίο έχει επιβραδύνει την εξάπλωσή τους, έχουν όμως σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως ασφάλεια, χαμηλή στάθμη θορύβου, χαμηλό κόστος συντήρησης κλπ…
Η μαγνητική τομογραφία
Η ακριβής ονομασία είναι πυρηνικός μαγνητικός συντονισμός απεικόνισης. Ομως το πρόθεμα πυρηνικός δεν χρησιμοποιείται, προς αποφυγή εσφαλμένων συνειρμών. Στην Ελλάδα η ονομασία έχει παραφθαρεί σε μαγνητική τομογραφία, σε αντιδιαστολή με την ιστορικά παλαιότερη μέθοδο της αξονικής τομογραφίας. Η μέθοδος στηρίζεται στην ιδιότητα (αποκαλούμενη σπιν) ορισμένων πυρήνων να συμπεριφέρονται σαν μαγνητικά δίπολα, τα οποία προσανατολίζονται σε ένα μαγνητικό πεδίο, περίπου όπως η πυξίδα. Ο απλούστερος και πλέον εύχρηστος πυρήνας είναι αυτός του υδρογόνου, το οποίο ως γνωστόν αποτελεί βασικό συστατικό του νερού. Δεδομένου ότι το νερό αποτελεί 70 – 90 % του οργανισμού μας, η μέθοδος της μαγνητικής τομογραφίας προσφέρεται για την απεικόνιση των υγρών (μαλακών) τμημάτων του οργανισμού μας. Ενα από τα πλεονεκτήματα της μαγνητικής τομογραφίας είναι ότι είναι αβλαβής, σύμφωνα με τα μέχρι στιγμής δεδομένα3.
Πολύ λίγοι ασθενείς γνωρίζουν ότι στο εσωτερικό του μαγνητικού τομογράφου, σε απόσταση μερικών δεκάδων εκατοστών από το σώμα τους, η θερμοκρασία πλησιάζει το απόλυτο μηδέν1. Πενήντα χρόνια πριν ούτε και τα πιο τολμηρά μυθιστορήματα επιστημονικής φαντασίας θα μπορούσαν να προβλέψουν ότι το υγρό ήλιο, η υπεραγωγιμότητα και ο πυρηνικός μαγνητικός συντονισμός θα συναντιόντουσαν σε ένα νοσοκομείο, για να συνθέσουν ένα από τα ισχυρότερα μέσα ιατρικής διάγνωσης.
Επίλογος
Η έρευνα στην περιοχή των χαμηλών θερμοκρασιών, του φαινομένου της υπεραγωγιμότητος και του μαγνητικού συντονισμού, αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα έρευνας που έγινε όχι με ωφελιμιστικά κίνητρα, αλλά με κίνητρο την έφεση του ανθρώπου να διερευνήσει τον κόσμο που τον περιβάλλει. Στην προσπάθειά του αυτή ο άνθρωπος ανακάλυψε απροσδόκητες ιδιότητες που τον οδήγησαν σε εντυπωσιακές εφαρμογές. Σημερα αυτό το είδος της έρευνας (βασική έρευνα) υποβαθμίζεται συστηματικά (ιδίως στη χώρα μας) και ενισχύεται η εφαρμοσμένη κυρίως έρευνα. Δηλαδή η έρευνα που στοχεύει στην παραγωγή νέων προϊόντων, με προκαθορισμένες εν πολλοίς προδιαγραφές και άμεσο οικονομικό όφελος. Αυτό αντανακλά την αλλαγή προτεραιοτήτων μιας κοινωνίας, στην οποία οι οικονομικοί δείκτες έχουν θέσει στο περιθώριο τις πνευματικές ανησυχίες. Μηπως με όλα αυτά περιορίζουμε τον ορίζοντά μας ασφυκτικά; Μηπως αναζητώντας το εφήμερο, χάνουμε το διαχρονικά ωραίο, το δρόμο προς την υπέρκαλη ωραιότητα Του τα πάντα δημιουργήσαντος «καλά λίαν»;
1. Οι φυσικές ιδιότητες των υλικών περιγράφονται με την απόλυτη κλίμακα θερμοκρασιών (κλίμακα Κelvin), η οποία προκύπτει εάν προσθέσουμε 273.15 στη συνήθη κλίμακα Κελσίου. Το 0 οΚ (-273.15 βαθμοί Κελσίου) είναι η χαμηλότερη θερμοκρασία που μπορεί να επιτευχθεί στη φύση (απόλυτο μηδέν). Οι ιδιότητες των υλικών εξαρτώνται με περίπλοκο τρόπο από τη θερμοκρασία, ιδιαίτερα όταν υπεισέρχονται και αλλαγές φάσεων. Για να αποκτήσουμε όμως μία αίσθηση θα μπορούσαμε να πούμε ότι η θερμοκρασία του σώματός μας, 310 Κ, είναι περίπου 73 φορές πιο θερμή από τη θερμοκρασία του υγρού ηλίου, 4.2 Κ, ενώ η θερμοκρασία της φωτόσφαιρας του ήλιου, 6000 Κ, είναι μόνο 20 φορές μεγαλύτερη από τη θερμότητα του σώματός μας.
2. Βλ. άρθρα σε προηγούμενα τεύχη• « Ο παράδοξος κόσμος των χαμηλών θερμοκρασιών», «Κρυογενικές θερμοκρασίες• ακραία εκδήλωση των φυσικών νόμων η ευεργετική ιδιότητα;».
3. Ο προσανατολισμός του πυρήνα μετράται με τη χρήση ασθενούς ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας στην περιοχή των ραδιοσυχνοτήτων. Λογω της χρήσης ισχυρών μαγνητικών πεδίων και ραδιοσυχνοτήτων, η ύπαρξη στο σώμα του ασθενούς θραυσμάτων από βόμβες, ή μεταλλικές προσθήκες, ή βηματοδότες αποτελεί αντένδειξη για τη χρήση της μαγνητικής τομογραφίας. Το μαγνητικό πεδίο θα μπορούσε να μετακινήσει τα μεταλλικά αντικείμενα και να προκαλέσει τραύμα, η θα μπορούσε να προκληθεί θερμική βλάβη από την επαγωγική θέρμανση των μεταλλικών αντικειμένων από την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία ραδιοσυχνοτήτων. Για τον ίδιο λόγο η επεμβατική μαγνητική τομογραφία, όπου π.χ. επιχειρείται ραδιοθεραπεία κατά τη διάρκεια της απεικόνισης, απαιτεί τη χρήση συσκευών κατασκευασμένων από ειδικά υλικά.
Από το περιοδικό: «Η δράση μας», τεύχος Μαρτίου 2007.
