Πριν από 562 χρόνια γεννήθηκε ένα από τα μεγαλύτερα πνεύματα όλων των εποχών, ένα πνεύμα που ερευνούσε αξεδίψαστα κάθε περιοχή της γνώσης, ένα από τα καθολικά πνεύματα της Αναγέννησης.
Στα 67 χρόνια της ζωής του, ο Λεονάρντο Ντα Βιντσι, ο «πιο επίμονα περίεργος άνθρωπος στην Ιστορία», δημιουργούσε ακατάπαυστα και υλοποιούσε με τον καλύτερο τρόπο όποια ιδέα γεννούσε το μυαλό του.
Καλλιτέχνης από διάθεση και έμφυτη κλίση, θεωρούσε τα μάτια ως κύρια οδό προσπέλασης στη γνώση• για τον Λεονάρντο, η όραση ήταν η ύψιστη αίσθηση του ανθρώπου, γιατί μόνον αυτή μεταφέρει τις εμπειρίες άμεσα, ορθά και με βεβαιότητα. Με τον τρόπο αυτό, κάθε φαινόμενο ορατό γίνεται αντικείμενο της γνώσης. Το saper vedere (το να ξέρει κανείς πως να βλέπει) έγινε το μεγάλο θέμα των μελετών του, που αφορούσαν τα έργα του ανθρώπου και τις δημιουργίες της φύσης. Η δημιουργικότητά του επεκτάθηκε σε κάθε πεδίο όπου χρησιμοποιείται η γραφική παράσταση• υπήρξε ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός, ανατόμος, εφευρέτης.
Παράλληλα υπήρξε ο μεγάλος μελετητής όλων των προβλημάτων του κόσμου, ο ερμηνευτής όλων των ανησυχιών του και ο βαθύς εκφραστής των αντιθέσεών του, σε μια εποχή μεταμόρφωσης, όπως η Αναγέννηση.
Παρά το πλάτος και την ποικιλία των απασχολήσεών του, ποτέ δεν περιορίστηκε σ’ έναν επιφανειακό ερασιτεχνισμό, ποτέ δεν έμεινε μακριά από την ουσία, ίσως γιατί οι προσπάθειές του συνοδεύονταν από μία εκπληκτική δύναμη διείσδυσης στο πρωταρχικό, στούς νόμους και όχι στα φαινόμενα.
Από τη ζωγραφική δημιουργία του Λεονάρντο έχουν διασωθεί μόνο 17 έργα που μπορούν να του αποδοθούν με ασφάλεια, κι από αυτά τέσσερα είναι ατελείωτα.
Σ’ αυτά μπορούν να προστεθούν και πέντε ως δέκα άλλες προσπάθειές του, που είναι γνωστές από αντίγραφα της εποχής του, και αρκετά σχέδια, μελέτες και σπουδές, που αρχίζουν από τα χρόνια της μαθητείας του και φτάνουν ως το τέλος της ζωής του.
Στα χρόνια του Μιλάνου (1482-1499) η μεγαλοφυΐα του αποκαλύπτεται σε όλη της την έκταση και το βάθος, φτάνοντας σε μία μοναδικότητα που προκάλεσε το φόβο και τον έκπληκτο θαυμασμό των συγχρόνων του.
Ταυτόχρονα, λόγω των απεριόριστων στόχων που έθετε, η δημιουργία του επισφραγίστηκε με το στίγμα του ανολοκλήρωτου, ώστε, αν κανείς ήθελε να την χαρακτηρίσει στο σύνολό της, θα την αποκαλούσε μία μεγαλειώδη «ημιτελή συμφωνία».
Από τα έξι έργα που ολοκλήρωσε ο Λεονάρντο, όσο έμεινε στο Μιλάνο, ξεχωρίζουν• « Η Παρθένος των Βράχων» (1483 περίπου, σε δύο παραλλαγές, από τις οποίες η μία βρίσκεται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου, στο Παρίσι, και η άλλη στη National Gallery του Λονδίνου) και η μνημειώδης τοιχογραφία του «Μυστικού Δείπνου» για την τράπεζα του μοναστηριού της Σαντα Μαρία ντελ Γκράτσιε (1495-1498).
Στα 1503, ενώ βρίσκεται στη Φλωρεντία, αρχίζει να φιλοτεχνεί την προσωπογραφία που έμελλε να γίνει ο διασημότερος πίνακας του κόσμου, τη «Μονα Λιζα» η «Τζιοκόντα» (Παρίσι, Μουσείο Λούβρου).
Ως ζωγράφος ο Λεονάρντο καλλιέργησε για πρώτη φορά, εκτός από την τεχνική αρτιότητα, και την πνευματικότητα στη ζωγραφική. Κατόρθωσε με απαράμιλλη εκφραστική δεξιοτεχνία να αποδώσει τα πιο βαθιά και λεπτά συναισθήματα της ανθρώπινης ψυχής. Ο τρόπος με τον οποίο μεταχειρίστηκε το φως και τις σκιές αποδείχτηκε πρωτοποριακός, δίνοντας στα έργα του έναν υπερβατικό, «αποκαλυπτικό» χαρακτήρα, με τη βοήθεια και του περίφημου «σφουμάτο», της μεθόδου του που τον ανέδειξε κορυφαίο στο παιχνίδι των χρωματικών διαβαθμίσεων.
Στο χρονικό διάστημα μεταξύ 1490 και 1495 ο Λεονάρντο ασχολείται με το να καταγράψει σε πεζό λόγο όλες τις παρατηρήσεις και τις εμπειρίες του. Προκύπτουν έτσι οι περίφημες «πραγματείες» του, συνενωμένα σημειωματάρια, που σώζονται σήμερα με τη μορφή 31 κωδίκων. Σ’ αυτά τον απασχολούν τέσσερα κυρίως θέματα• ζωγραφική, γλυπτική, στοιχεία της μηχανικής και γενικές αρχές της ανθρώπινης ανατομίας.
Οι γεωφυσικές, βοτανικές, υδρολογικές και αερολογικές έρευνές του ανήκουν επίσης στην περίοδο αυτή.
Το όραμα της πτήσης υπήρξε προσωπικό πάθος για τον Λεονάρντο. Για μεγάλο χρονικό διάστημα οι μελέτες του προσδιορίστηκαν από την πεποίθηση ότι η μυϊκή ενέργεια του ανθρώπου είναι αρκετή για να μιμηθεί το πέταγμα των πουλιών. Πολύ αργότερα, σχεδίασε μηχανές με σταθερά πτερύγια.
Ενας άλλος τομέας που τον συνέπαιρνε ήταν η μέτρηση του χρόνου και η κατασκευή ρολογιών• σχεδίασε υδραυλικά και μηχανικά ρολόγια, επιδιώκοντας τη μέτρηση του χρόνου με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια.
Απέναντι στη θεωρητική (και αναπόδεικτη) γνώση των βιβλίων, την οποία περιφρονούσε, ο Λεονάρντο αντιπαρέθετε τα αδιάψευστα γεγονότα που είχαν κερδηθεί με την εμπειρία — με το saper vedere.
Την πλευρά του επιστήμονα Ντα Βιντσι, που είναι άγνωστη σε πολλούς, παρουσιάζουν τρεις εκθέσεις που εγκαινιάστηκαν φέτος στη χώρα μας.
Η πρώτη εντάχθηκε στο πρόγραμμα «Πατρα – Πολιτιστική Πρωτεύουσα» και περιλαμβάνει 120 ομοιότυπα σημειώσεων, σκίτσων και μελετών του Ντα Βιντσι. Η δεύτερη παρουσιάσθηκε στο Ιδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, όπου εκτέθηκαν 40 μηχανές, σε φυσικό μέγεθος, απόλυτα λειτουργικές, που κατασκευάστηκαν ύστερα από μελέτη σχεδίων του Ντα Βιντσι. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να δει τούς προπομπούς του ρουλεμάν, του υδραυλικού πριονιού, του ποδηλάτου, του ανεμόπτερου, του τεθωρακισμένου άρματος, του πολυβόλου, του γερανού, του αλεξίπτωτου, ακόμα και του ρομπότ! Η έκθεση είχε διαδραστικό χαρακτήρα• όλοι οι επισκέπτες δηλαδή, μπορούσαν να αγγίζουν και να θέτουν σε λειτουργία τις μηχανές.
Η τρίτη έκθεση, με τίτλο « Από το Μουσείο του Βιντσι στο Μεγαρο Μουσικής», παρουσίαζε εκθέματα από το μουσείο του Βιντσι, της γενέτειρας του καλλιτέχνη. Περιλαμβάνονται αυθεντικοί χειρόγραφοι κώδικες του τέλους του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα, χαρακτικά, πρωτότυπα σχέδια και πρότυπες κατασκευές εφευρέσεων.
Ποιός ήταν λοιπόν ο Λεονάρντο; Ηταν ο άνθρωπος με τα απέραντα σχέδια, ο ζωγράφος που έγινε ιδρυτής του στυλ που βασίζεται στο φως η ο προφήτης των επιστημών και των σύγχρονων βιομηχανιών;
Μια εύστοχη απάντηση μας δίνει ο καθηγητής Χρύσανθος Χρήστου• « Ισως θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Λεονάρντο είναι όλα αυτά και πολύ περισσότερα• είναι η προσωπικότητα που συνδυάζει το ψυχρό μάτι του επιστήμονα με το ευαίσθητο χέρι του καλλιτέχνη, τη διείσδυση του προφήτη με την ακρίβεια του τεχνικού, τη φαντασία του οραματιστή με τη θέληση του πιστού».
Λ. Π.
Από το περιοδικό: «Η δράση μας», τεύχος Ιουλίου –
Αυγούστου του 2006.
