(Λουκ. ιη, 9-14)
Σε μερικούς που ήταν σίγουροι για την ευσέβειά τους και περιφρονούσαν τους άλλους, είπε την παρακάτω παραβολή: «Δύο άνθρωποι ανέβηκαν στον ναό, για να προσευχηθούν. Ο ένας ήταν Φαρισαίος κι ο άλλος τελώνης. Ο Φαρισαίος στάθηκε επιδεικτικά κι έκανε την εξής προσευχή σχετικά με τον εαυτό του: «Θεέ μου, σ’ ευχαριστώ, που εγώ δεν είμαι σαν τους άλλους ανθρώπους άρπαγας, άδικος, μοιχός, ή και σαν αυτόν εδώ τον τελώνη.1 Εγώ νηστεύω δύο φορές την εβδομάδα και δίνω στον ναό το δέκατο απ’ όλα τα εισοδήματά μου». Ο τελώνης, αντίθετα, στεκόταν πολύ πίσω και δεν τολμούσε ούτε τα μάτια του να σηκώσει στον ουρανό. Χτυπούσε το στήθος του και έλεγε: «Θεέ μου σπλαχνίσου με τον αμαρτωλό».2 Σας βεβαιώνω πως αυτός έφυγε για το σπίτι του αθώος και συμφιλιωμένος με τον Θεό, ενώ ο άλλος όχι˙3 γιατί όποιος υψώνει τον εαυτό του, θα ταπεινωθεί, κι όποιος τον ταπεινώνει, θα υψωθεί».4
ΣΧΟΛΙΑ
(1)Ο Φαρισαίος στάθηκε επιδεικτικά κι έκανε την εξής προσευχή σχετικά με τον εαυτό του: «Θεέ μου, σ’ ευχαριστώ που εγώ δεν είμαι σαν τους άλλους ανθρώπους άρπαγας, άδικος, μοιχός, ή και σαν αυτόν εδώ τον τελώνη.
Τρία είναι της προσευχής τα είδη: δοξολογία, δια της οποίας δοξολογούμεν τον Θεόν δια τα θαυμαστά και εξαίσια αυτού έργα: ευχαριστία, δια της οποίας ευχαριστούμεν αυτόν δια τας προς ημάς ευεργεσίας αυτού: δέησις, δια της οποίας παρακαλούμεν αυτόν, και ζητούμεν παρ’ αυτού τα προς σωτηρίαν.
Ευχαριστία λοιπόν φαίνεται η προσευχή του Φαρισαίου. Και καλώς μεν ήρχισεν αυτός: εστάθη εις το ιερόν, και προς εαυτόν (Βλέπε Μάρκ. θ’, 10, 33 και ι, 26 και ιδ’, 4 και ιστ’, 3)˙ ήτοι καθ’ εαυτόν, ή εν εαυτώ, τουτέστι κατά μόνας προσηύχετο, λέγων: Ο Θεός ευχαριστώ σοι˙ έπειτα δεν ηυχαρίστησε τον Θεόν, αλλά, αφού κατέκρινε όλους τους ανθρώπους, επήνεσε τον εαυτόν του˙ δεν είπεν, Ευχαριστώ σοι, Θεέ μου, ότι με κατηξίωσας της χάριτός σου, ήτις με διεφύλαξεν από πάσης αμαρτίας, άλλ’ εσφετερίσθη το έργον της χάριτος του Θεού, και απέδωκεν όλον το κατόρθωμα της αρετής αυτού εις τας ιδικάς του δυνάμεις, υπερυψώσας τον εαυτόν του, και εξουδενώσας πάντας τους άλλους ανθρώπους. Δεν είμαι εγώ, είπεν, άρπαξ, άδικος, μοιχός, ως οι λοιποί άνθρωποι, ή και ως ούτος ο αδικητής και δυνάστης τελώνης.
Ταύτα δε τα λόγια τί άλλο είναι, ει μη υπερβολική υπερηφάνεια της ψυχής αυτού, εκ της οποίας το στόμα και η γλώσσα αυτού εκαυχάτο, και εμεγαλορρημόνει; (Αρχιερεύς, Νικηφόρος Θεοτόκης).
(2) «Και ο Τελώνης, μακρόθεν εστώς, ουκ ήθελεν ουδέ τους οφθαλμούς εις τον ουρανόν επάραι, άλλ’ έτυπτεν εις το στήθος αυτού, λέγων: Ο Θεός, ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ».
Εστάθη μεν και ο τελώνης εις τον ναόν, καθώς και ο Φαρισαίος, πλην από μακράν, δηλαδή μακράν του θυσιαστηρίου˙ επειδή ενόμιζε τον εαυτόν του ανάξιον να εγγίση εις το θυσιαστήριον του Θεού˙ κλίνας δε την κεφαλήν αυτού προς τα κάτω, δεν ήθελεν ούτε καν να υψώση τα όμματα αυτού και να ίδη τον ουρανόν, διότι εσκέπτετο, ότι οι οφθαλμοί αυτού, οι οποίοι προηγουμένως ήσαν όλως δι’ όλου προσηλωμένοι εις τα γήινα πράγματα, δεν ήσαν άξιοι να στρέψουν και να ίδουν τον ουρανόν, όστις είναι θρόνος του Θεού˙ εκτύπα δε το στήθος αυτού, ως δοχείον των ανομιών αυτού, δεικνύων δια τούτου, ότι δια τας αμαρτίας αυτού είναι άξιος πολλής καταδίκης και τιμωρίας˙ εκραύγαζε δε μεγαλοφώνως, ομολογών τον εαυτόν του αμαρτωλόν, και ζητών του Θεού το έλεος˙ Θεέ μου, έλεγεν, ελέησόν με, γενού ίλεως εις το πλήθος των αμαρτιών μου˙ «Ο Θεός, ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ».
Πάντα, και η τοποθεσία, εις την οποία εστάθη, και το σκύψιμον της κεφαλής προς τα κάτω, και του στήθους τα κτυπήματα, και τα εκφωνηθέντα λόγια, φανερώνουν το βάθος της ταπεινώσεως αυτού αρκετά. Ακούσατε δε τώρα και όλον τον σκοπόν της παραβολής.
Ο τελώνης, ο οποίος ήτο αμαρτωλός, δια της ταπεινοφροσύνης εδικαιώθη, ο δε Φαρισαίος, ο οποίος ήτο ενάρετος, δια της υπερηφανείας κατεκρίθη.
(Αρχιερεύς, Νικηφόρος Θεοτόκης).
(3)Σας βεβαιώνω πως αυτός έφυγε για το σπίτι του αθώος και συμφιλιωμένος με τον Θεό, ενώ ο άλλος όχι.
Α) Μεγάλα είναι τα φάρμακα της μετανοίας.
Μακαρίζεις εκείνον που έφυγε; Πολύ περισσότερο μακάρισε τον εαυτό σου. Συγχωρήθηκαν τα αμαρτήματα εκείνου; Όμως, αν θέλης εσύ, όχι μόνο θα αποπλύνης τα αμαρτήματά σου, αλλά και κατορθώματα θα επιτύχης, πράγμα που δεν είναι δυνατό σ’ εκείνον˙ μπορούμε μόνοι μας να επαναφέρουμε τον εαυτό μας στον σωστό δρόμο. Είναι μεγάλα τα φάρμακα της μετανοίας˙ κανένας να μη χάνη την ελπίδα του. Άξιος απογνώσεως είναι εκείνος, που απελπίζεται για τον εαυτόν του˙ εκείνος δεν έχει ελπίδα σωτηρίας. Δεν είναι κακό το να φθάση κανείς στο βάθος των κακών, αλλά κακό είναι το να φθάση κανείς στην καταφρόνησι, όταν καταντήση σ’ αυτά. Δεν είναι ασέβεια το να περιπέση κανείς στο βάθος των κακών, αλλά κακό είναι το να δείξη αδιαφορία μετά την πτώσι του μέσα σ’ αυτά. Πες μου, γι’ αυτό που οφείλεις να φροντίζης ιδιαίτερα, εσύ δείχνεις τέλεια αδιαφορία; Ενώ έχεις τόσα πολλά τραύματα, έχασες την ελπίδα για θεραπεία; Κανένα τραύμα της ψυχής δεν είναι αθεράπευτο, αλλά στην μεν περίπτωση του σώματος υπάρχουν πολλά αθεράπευτα τραύματα, στην περίπτωση όμως της ψυχής κανένα.
(Θεολόγος, Αθανάσιος Φραγκόπουλος).
Β) Όσες φορές κι αν πέσης, τόσες να σηκώνεσαι.
Αυτό το μαχαίρι, δηλαδή την μετάνοια, πάντοτε ο διάβολος το αποφεύγει. Αμάρτησες; Έλα μέσα στην Εκκλησία και εξάλειψε την αμαρτία σου. Όσες φορές κι αν πέσης στην αγορά, τόσες φορές και σηκώνεσαι. Κατά τον ίδιο τρόπο, όσες φορές κι αν αμαρτήσης, μετανόησε για την αμαρτία σου˙ μη απελπισθής˙ κι αν αμαρτήσης για δεύτερη φορά, μετάνοιωσε για δεύτερη φορά˙ μη χάσης τελείως από την αμέλειά σου την ελπίδα για τα μελλοντικά αγαθά˙ κι αν ακόμη αμαρτήσης στα βαθιά σου γεράματα, έλα, μετανόησε˙ γιατί εδώ είναι ιατρείο, όχι δικαστήριο που ζητάς ευθύνες για τις αμαρτίες, αλλά παρέχει συγχώρησι αμαρτιών. Στον Θεό μόνο ομολόγησε την αμαρτία σου. «Σε σένα μόνο αμάρτησα και το κακό το έκανα μπροστά σου» (Ψαλμ. 50,6) και θα σου συγχωρεθή η αμαρτία.
Κλάψε, λοιπόν, κι εσύ για τις αμαρτίες σου όχι όμως επιφανειακά, όχι τυπικά, αλλά πικρά, όπως ο Πέτρος˙ μέσα από τα τρίσβαθα της ψυχής σου βγάλε τα δάκρυά σου, για να σε σπλαχνισθή ο Δεσπότης και να σου συγχωρέση τα αμαρτήματα˙ γιατί είναι φιλάνθρωπος˙ και αυτός είναι που είπε˙ « Δεν θέλω τον θάνατο του αμαρτωλού, για να επιστρέψη και να μετανοήση και να ζήση» (Ιεζ. 18,23). Από σένα θέλει μικρό κόπο, και αυτός θα δώση τα μεγάλα˙ από σένα ζητεί μια αφορμή, για να σου χαρίση τον θησαυρό της σωτηρίας. Δείξε δάκρυα, κι Αυτός θα σου δώση συγχώρησι˙ δείξε μετάνοια, κι Αυτός θα σου χαρίση άφεσι αμαρτιών˙ δώσε μια μικρή αφορμή, για να έχης καλή απολογία˙ γιατί άλλα προσφέρονται από Αυτόν και άλλα από μας˙ εάν εμείς προσφέρουμε όσα εξαρτώνται από μας. Εκείνος πάλι θα μας προσφέρη όσα εξαρτώνται από Αυτόν…
Γ) Τα δάκρυα της μετανοίας καθαρίζουν τον άνθρωπο από την βρωμιά της αμαρτίας.
Όσο ζούμε σ’ αυτήν την ζωή, μπορούμε να μετανοήσουμε˙ γιατί είναι μεγάλος ο φόβος της τιμωρίας για τα αμαρτήματά μας, αν η μετάνοια δεν την προλάβη: «Ας προλάβουμε να δούμε το πρόσωπό του με εξομολόγησι (Ψαλμ. 94,2)˙ ας σβήσουμε την πυρκαγιά των αμαρτημάτων μας όχι με νερό, αλλά με λίγα δάκρυα. Μεγάλο είναι το πυρ της αμαρτίας, αλλά με λίγο δάκρυ σβήνει˙ γιατί το δάκρυ σβήνει την πυρκαγιά των αμαρτημάτων και ξεπλένει την βρωμιά του κακού. Το μαρτυρεί και ο μακάριος Δαυίδ, ο οποίος αποδεικνύει την μεγάλη δύναμι των δακρύων λέγοντας: «Θα λούσω κάθε νύχτα το κρεβάτι μου, στα δάκρυα το στρώμα μου θα βρέξω» (Ψαλμ. 6,7). Και βέβαια, αν ήθελε να δείξη μόνο το πλήθος των δακρύων του, θα αρκούσε η φράσις˙ «Στα δάκρυα το στρώμα μου θα βρέξω». Γιατί όμως έβαλε μπροστά το ρήμα «θα λούσω»; Για να δείξη ότι τα δάκρυα είναι λουτρό, που καθαρίζει τον άνθρωπο από τα αμαρτήματά του…
(Θεολόγος, Αθανάσιος Φραγκόπουλος).
Δ) Τα δάκρυα είναι αναγκαία στην μετάνοια.
«Θα λούσω κάθε νύχτα το κρεβάτι μου˙ με δάκρυα θα βρέξω το στρώμα μου». Αυτήν λοιπόν την εξομολόγηση ας μιμούμαστε κι εμείς. Γιατί, αν δεν θελήσουμε να κλάψουμε εδώ, οπωσδήποτε θα αναγκασθούμε να θρηνούμε και να κλαίμε εκεί (στη μέλλουσα ζωή), εκεί μεν χωρίς καμμιά ωφέλεια, ενώ εδώ με κέρδος˙ και εκεί μεν με ντροπή, ενώ εδώ με πολλή κοσμιότητα… Βέβαια είναι το κλάμα πάντοτε καλό, πολύ περισσότερο όμως στη διάρκεια της νύχτας, όταν κανείς δεν σε στερή από αυτή την θαυμαστή ηδονή, αλλά είναι δυνατόν σε όποιον θέλει να την απολαύση με κάθε άνεσι. Το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό που λέω εκείνοι που το δοκίμασαν, πόση δηλαδή ευφροσύνη έχουν αυτές οι πηγές των δακρύων. Αυτά τα δάκρυα έχουν τη δυνατότητα να σβήσουν το άσβηστο πυρ, εκείνο το ποτάμι που τρέχει μπροστά στο βήμα του Κυρίου. Γι’ αυτό και ο Παύλος έκλαιγε τρία χρόνια νύχτα και μέρα, διορθώνοντας τα ξένα πάθη. Οι νηφάλιοι καλλιεργούν τις ψυχές τους, χρησιμοποιώντας αυτά τα δάκρυα σαν βροχή και αυξάνοντας τα σπέρματα της αρετής. Το κρεβάτι που δέχεται τέτοια δάκρυα είναι άβατο σε κακία και ασέλγεια… Αυτός που θρηνεί μ’ αυτό τον τρόπο, θα σηκωθή έχοντας την ψυχή του πιο ήρεμη από γαλήνιο λιμάνι, γιατί απομακρύνει όλα τα πάθη.
(Θεολόγος, Αθανάσιος Φραγκόπουλος).
(4)γιατί όποιος υψώνει τον εαυτό του θα ταπεινωθεί, κι όποιος τον ταπεινώνει θα υψωθεί».
Α) Υπερηφάνεια.
Ο αιώνας μας είνε γεμάτος υπερήφανους φαρισαίους. Μια αιτία και των πολέμων είνε η αλαζονεία. Υπερηφανεύθηκαν λ.χ. οι Γερμανοί, και έπεσαν. Αυτοί που χτυπούσαν το πόδι στη γη και δεν καταδέχονταν να κοιτάξουν άνθρωπο, καταντούσαν να γίνουν ζητιάνοι. Είνε νόμος αιώνιος˙ κάθε υπερήφανος θα ταπεινωθή, «ο υψών εαυτόν ταπεινωθήσεται, ο δε ταπεινών εαυτόν υψωθήσεται» (Λουκ. 18,14, και 14,11).
Ο ταπεινός άνθρωπος, άνδρας ή γυναίκα, έχει χάρι. Λέει ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός˙ Όταν βλέπω υπερήφανο, σα να βλέπω διάβολο˙ όταν βλέπω ταπεινό, σα να βλέπω άγγελο.
Αυτό που είπε ο τελώνης, «Ο Θεός ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ» (Λουκ. 18,13), να το λέμε πρωί, μεσημέρι, βράδυ, μεσάνυχτα, και προ παντός όταν μπαίνουμε στην εκκλησία. Εάν δεν το πιστεύης, μην έρχεσαι στην εκκλησία˙ διότι κοντά στις άλλες αμαρτίες προσθέτεις και μία χειρότερη, την υπερηφάνεια.
Κάποτε ένας άγιος με διορατικότητα στάθηκε έξω από μία εκκλησία και παρατηρούσε αυτούς που μπαίνουν και βγαίνουν. Είδε όλων τις ψυχές να είνε μαύρες. Ένας μόνο βγήκε λευκός, έλαμπε. Τον πλησιάζει ο άγιος και του λέει˙ – Πες μου την ιστορία σου. – εγώ ήμουν ληστής, είπε εκείνος, σκότωσα ανθρώπους˙ άλλ’ όταν άκουσα την καμπάνα θυμήθηκα τη γιαγιά μου που μου ΄λεγε να πηγαίνω στην εκκλησία. Πίεσα τον εαυτό μου και μπήκα. Συναισθάνθηκα την αμαρτία μου, μετανόησα και είπα˙ «Ο Θεός, ιλάσθητί μοι τω αμαρτωλώ».
Αυτός, αγαπητοί μου, μαύρος μπήκε, άσπρος βγήκε˙ εμείς μαύροι μπαίνουμε, μαύροι βγαίνουμε! Αν ήμασταν ταπεινοί, θα νιώθαμε ότι είμαστε αμαρτωλοί και θα ζητούσαμε να εξομολογηθούμε. Σας παρακαλώ λοιπόν, την άγια περίοδο των 70 αυτών ημερών, όλοι να εξομολογηθούμε, και από την καρδιά μας μικροί και μεγάλοι, λαϊκοί και κληρικοί να πούμε˙ «Ο Θεός ιλάσθητι ημίν τοις αμαρτωλοίς»˙ αμήν.
(Αρχιερεύς, Αυγουστίνος Καντιώτης).
Β) Ταπεινοφροσύνη.
Και λέγοντας ταπεινοφροσύνη, δεν εννοώ την ταπεινοφροσύνη που βρίσκεται στα λόγια, ούτε εκείνη που βρίσκεται πάνω στη γλώσσα, αλλά την ταπεινοφροσύνη που βρίσκεται μέσα στο νου, που προέρχεται απ’ την ψυχή, που βρίσκεται μέσα στη συνείδηση, που μόνον ο Θεός μπορεί να τη βλέπει. Φθάνει αυτή η αρετή, κι όταν παρουσιάζεται μόνη της πολλές φορές, να εξιλεώση τον Θεό.
Δεν υπάρχει τίποτα όμοιο με την ταπεινοφροσύνη. Γι’ αυτό ο Χριστός άρχισε τους μακαρισμούς απ’ αυτή την αρετή (Ματθ. 5,3). Γιατί όπως ακριβώς, προκειμένου να οικοδομήση μεγίστη οικοδομή τοποθετεί τον θεμέλιο λίθο και κρηπίδωμα, έτσι και ο Χριστός τοποθέτησε πρώτη την ταπεινοφροσύνη. Γιατί είναι αδύνατον να σωθούμε χωρίς αυτήν. Αλλά κι αν νηστεύη κανείς κι αν προσεύχεται κι αν κάνη ελεημοσύνες με επίδειξι, όλ’ αυτά είναι αξιοκαταφρόνητα, όταν απουσιάζει η ταπεινοφροσύνη.
Πώς είναι δυνατόν κάποιος να βρη τη χάρη στον Θεό; Πώς αλλιώς παρά με την ταπεινοφροσύνη; Γιατί λέγει: «Ο Θεός εναντιώνεται στους υπερήφανους, στους ταπεινούς όμως δίνει χάρι» (Παρ. 3.34) και «Η καλύτερη θυσία προς τον Θεό είναι πνεύμα συντετριμμένο, και ταπεινή καρδιά ο Θεός δεν θα απορρίψη» (Ψαλμ. 50, 19). Γιατί, αν η ταπεινοφροσύνη είναι τόσο ποθητή από τους ανθρώπους, πολύ περισσότερο είναι επιθυμητή απ’ τον Θεό. Μας υψώνει αληθινά και μας λαμπρύνει!
Ας επιδιώκουμε την ταπεινοφροσύνη με μεγάλη προθυμία, κι όταν υβριζόμαστε, και μας φτύνουν, και υποφέρουμε το πιο χειρότερο απ’ όλα, κι ατιμαζόμαστε, και περιφρονούμαστε, όλα να τα υποφέρουμε με ευχαρίστησι. Γιατί τίποτα συνήθως δεν μας υψώνει τόσο πολύ και δεν μας χαρίζει δόξα και τιμή και δεν μας καθιστά μεγάλους, όσο η αρετή της ταπεινοφροσύνης.
Όσο και αν ταπεινωθής, δεν μπορείς να κατέλθης σε τόσο χαμηλό σημείο, στο οποίο κατήλθε ο Κύριός σου. Άλλ’ όμως η ταπείνωση αυτή έγινε αιτία ανυψώσεως όλων των ανθρώπων και συνετέλεσε ώστε να εκλάμψη η δόξα του Χριστού. Γιατί πριν γίνη άνθρωπος, ήταν γνωστός μόνο στους αγγέλους, όταν όμως έγινε άνθρωπος και σταυρώθηκε, όχι μόνο δεν ελάττωσε εκείνη τη δόξα, αλλά κι άλλη απέκτησε, απ’ το ότι τον γνώρισε όλη η οικουμένη. Μη λοιπόν φοβηθής, με τη σκέψη ότι δήθεν χάνεις την αξιοπρέπειά σου, αν ταπεινωθής. Γιατί με την ταπείνωσί σου αυτή αυξάνεται η δόξα σου, μ’ αυτή γίνεται ακόμη μεγαλύτερη. Αυτή είναι η πόρτα της Βασιλείας των Ουρανών. Ας μην ακολουθήσουμε λοιπόν την αντίθετη οδό, ούτε να πολεμούμε τους εαυτούς μας. Γιατί αν θελήσουμε να φαινόμαστε μεγάλοι, δεν θα γίνουμε μεγάλοι, άλλ’ αντιθέτως θα γίνουμε οι πιο ασήμαντοι απ’ όλους.
(Θεολόγος, Αθανάσιος Φραγκόπουλος).
Από το βιβλίο: «Ιησούς Χριστός: Βίος, Διδασκαλία, Θαύματα», Β’ τόμος, του Ιερομονάχου Κοσμά του Δοχειαρίτου.
Ιερόν Δοχειαρίτικον Κελλίον, Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Αγιον Ορος 2011.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Κυριακή ΙΣΤ. Λουκά, του τελώνου και του φαρισαίου: η Ευαγγελική Περικοπή της Θ. Λ., ομιλία Αγίου Ανδρέου Κρήτης, υμνολογική εκλογή.
Κυριακή ΛΓ. του τελώνου και του φαρισαίου: το Αποστολικόν Ανάγνωσμα της Θ. Λ., διάλεξε, Λόγος του αειμνήστου Μητροπ. Νικαίας Γεωργίου Παυλίδου.
Κυριακή του Τελώνου και του φαρισαίου – ομιλία του Οσίου Πατρός ημών Λουκά, Αρχιεπισκόπου Συμφερουπόλεως της Κρημαίας.
Φαρισαική Προσευχή και προσευχή Μετανοίας – ηχογραφημένη ομιλία του καθηγητού της Θεολογ. σχολής του Πανεπ. Αθηνών Γεωργίου Φίλια (Αρχείο ήχου, mp3).
Ομιλία εις την κατά τον Τελώνην και τον Φαρισαίον του Κυρίου παραβολήν – Αγ. Γρηγορίου του Παλαμά.
Ο Μυστικός Διάλογος του ανθρώπου με τον Θεό – ηχογραφημένη ομιλία του Αρχιμ. Π. Χριστοφόρου Μυτιλήνη (αρχείο ήχου, mp3).
