Συνεχίζομε και πάλι με την ακολουθία του όρθρου από το σημείο που σταθήκαμε στο προηγούμενο άρθρο μας, δηλαδή τους αναβαθμούς.
Θα ήταν ίσως ενδιαφέρον να σημειώσωμε, πριν συνεχίσωμε τα μετά τους αναβαθμούς στοιχεία της ακολουθίας του όρθρου, μία ιδιορρυθμία που παρουσιάζουν οι ακολουθίες του όρθρου των Κυριακών και ωρισμένων μεγάλων εορτών, όπως επί παραδείγματι της εορτής των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων. Πρόκειται για ένα τροπάριο που προτάσσεται των αναβαθμών, που φέρει το περίεργο όνομα «υπακοή». Σήμερα, ίσως και πριν από αρκετούς αιώνες, το σημείο αυτό της ακολουθίας έχει πάθει μία ατροφία. Αποτέλεσμα αυτής είναι το ότι η υπακοή σήμερα περνά σχεδόν απαρατήρητη, γιατί αντί να ψάλλεται, απλώς αναγινώσκεται. Αυτό έγινε αιτια να ξεχασθή και η έννοια του όρου «υπακοή» και να αναζητηθή η ερμηνεία του εκεί όπου δεν ήταν δυνατόν να ευρεθή, δηλαδή στο περιεχόμενο του τροπαρίου. Πράγματι μερικές από τις αναστάσιμες υπακοές μιλούν για το άκουσμα του μηνύματος της αναστάσεως, που απηύθυνε ο άγγελος στας μυροφόρους ή στο ότι αυτές υπήκουσαν στην εντολή του και έσπευσαν να αναγγείλουν την ανάστασι στους αποστόλους 1 .
Αλλά εκτός του ότι και άλλα τροπάρια αναφέρονται στο άκουσμα του μηνύματος αυτού και στην υπακοή των μυροφόρων χωρίς εξ αιτίας αυτού να ονομάζωνται και αυτά υπακοές, όλα τα τροπάρια που φέρουν αυτό το όνομα δεν αναφέρονται στο θέμα αυτό. Επί παραδείγματι η υπακοή της αυριανής Κυριακής, του βαρέος ήχου, έχει εντελώς διαφορετικό θέμα: «Ο ημετέραν μορφήν αναλαβών, και υπομείνας σταυρόν σωματικώς, σώσον με την αναστάσει σου, Χριστέ ο Θεός, ως φιλάνθρωπος». Ο όρος «υπακοή» είναι αρχαίος μουσικός όρος και φυσικά ανεφέρετο στον τρόπο της ψαλμωδίας των τροπαρίων αυτών. Εψάλλοντο δηλαδή αυτά «καθ΄υπακοήν». Πως, μας το περιγράφει ένα αρχαίο Τυπικό, το Τυπικό της Μονής της Ευεργέτιδος της Κωνσταντινουπόλεως. Ιδού τι σημειώνει: «ψάλλεται δε ούτως ˙ πρώτον ο ψάλτης (έψαλλε ολόκληρο το τροπάριο) έπειτα ο λαός μετά χειρονομίας (υπό την ρυθμική δηλαδή καθοδήγησι του ψάλτου). Είτα ο ψάλτης τον στίχον … μετά δε τον στίχον ψάλλει ο λαός πάλιν το τέλος της υπακοής». Ήταν δηλαδή τροπάριο η υπακοή ψαλλόμενο κατά τον αρχαίο ασματικό τρόπο τη συμμετοχή του λαού, που επανελάμβανε το τροπάριο ή το τέλος του (υπέψαλλε, υπήκουε) υπό την καθοδήγησι του ψάλτου, ενώ ενδιαμέσως αυτός παρενέβαλλε στίχους από ψαλμό. Όταν βαθμηδόν έπαυσε η συμμετοχή του λαού παρήκμασε και ελησμονήθη ο τρόπος αυτός της ψαλμωδίας. Σε όσους είναι έμπειροι με την εκκλησιαστική τάξι υπενθυμίζω δύο περιπτώσεις που διεσώθη ο αρχαϊκός αυτός τρόπος της ψαλμωδίας: Στον εσπερινό των Χριστουγέννων και των Θεοφανείων με τα τροπάρια «Λαθών ετέχθης…», «Ανέτειλας, Χριστέ, εκ Παρθένου…» και «Επεφάνης εν τω κόσμω…» και «Αμαρτωλοίς και τελώναις…».
Ας ιδούμε μόνο το πρώτο παράδειγμα, το «Λαθών ετέχθης…» του εσπερινού των Χριστουγέννων ˙ ήχος πλ. β΄:
«Λαθών ετέχθης υπό το σπήλαιον,
αλλ΄ουρανός σε πάσιν εκήρυξεν,
ώσπερ στόμα
τον αστέρα προβαλλόμενος, Σωτήρ.
Και μάγους σοι προσήνεγκεν
εν πίστει προσκυνούντας σε,
μεθ΄ων ελέησον ημάς».
Στίχος α΄
«Οι θεμέλιοι αυτού εν τοις όρεσι τοις αγίοις ˙
αγαπά Κύριος, τας πύλας Σιών
υπέρ πάντα τα σκηνώματα Ιακώβ».
«Και μάγους σοι προσήνεγκεν…».
Στίχος β΄
«Δεδοξασμένα ελαλήθη περί σου
η πόλις του Θεού ˙
μνησθήσομαι Ραάβ και Βαβυλώνος
τοις γινώσκουσί με».
«Και μάγους σοι προσήνεγκεν…».
Στίχος γ΄
«Και ιδού αλλόφυλοι και Τύρος
και λαός των Αιθιόπων».
«Και μάγους σοι προσήνεγκεν…».
Στίχος δ΄
«Ούτοι εγεννήθησαν εκεί.
Μήτηρ Σιών, ερεί άνθρωπος
και άνθρωπος εγεννήθη εν αυτή
και αυτός εθεμελίωσεν αυτήν ο Ύψιστος».
«Και μάγους σοι προσήνεγκεν…».
Στίχος ε΄
«Κύριος διηγήσεται εν γραφή λαών
και αρχόντων τούτων των γεγεννημένων εν αυτή ˙
ως ευφραινομένων πάντων η κατοικία εν σοι».
«Και μάγους σοι προσήνεγκεν…».
Δόξα και νυν.
«Λαθών ετέχθης υπό το σπήλαιον…».
Μετά από τους αναβαθμούς στους όρθρους των Κυριακών και των εορτών ψάλλονται δύο προκείμενα. Ένα μεταβλητό και ένα σταθερό. Το δεύτερο είναι το γνωστό «Πάσα πνοή αινεσάτω τον Κύριον» και το πρώτο προσαρμόζεται προς το θέμα της εορτής. Ήσαν δε τα προκείμενα ψαλμοί ολόκληροι και αργότερα μόνο στίχοι των κατ΄εκλογήν. Των Κυριακών είναι αναστάσιμα. Αύριο θα ψαλή στον βαρύν ήχο ο 33ος στίχος του 9ου ψαλμού:
«Ανάστηθι, Κύριε ο Θεός μου, υψωθήτω η χειρ σου,
μη επιλάθη των πενήτων σου εις τέλος».
Αμέσως μετά το δεύτερο προκείμενο ακολουθεί η ανάγνωσις του ευαγγελίου του όρθρου. Σήμερα στους ενοριακούς ναούς «η τάξις του εωθινού ευαγγελίου» των Κυριακών, δηλαδή το προκείμενο, το ευαγγέλιο, το «Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι…», ο 50ος ψαλμός και τα τροπάριά του και η ειδική συναπτή «Σώσον ο Θεός τον λαόν σου…», έχουν μετατεθή μετά τις καταβασίες και προ της θ΄ωδής για να δοθή στους πιστούς η ευκαιρία, όταν έλθουν κάπως καθυστερημένοι, να ακούσουν τουλάχιστον το ευαγγέλιο. Κατά τις εορτές τηρείται η παλαιά τάξις, που στα μοναστήρια δεν έπαυσε ποτέ να τηρήται και κατά τις Κυριακές. Τα ευαγγέλια του όρθρου των εορτών δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον ˙ είναι περικοπές αναφερόμενες στο θέμα της εορτής. Άλλως έχουν τα πράγματα για τις Κυριακές. Τα ευαγγέλια του όρθρου των είναι αναστάσιμα και λέγονται «εωθινά», δηλαδή πρωϊνά, επειδή διαβάζονται κατά την εωθινή ακολουθία, τον όρθρο, ή και κατ΄άλλη ερμηνεία, επειδή αναφέρονται στην ανάστασι που έγινε την πρωΐα της Κυριακής. Τα εωθινά δε ευαγγέλια είναι ένδεκα, είτε γιατί θέλησαν να τηρήσουν τον αριθμό των ένδεκα αποστόλων, των μαρτύρων της αναστάσεως, είτε γιατί σε ένδεκα υπελόγιζαν τις εμφανίσεις του αναστάντος Κυρίου. Ήδη από τον Η΄αιώνα έχομε μαρτυρία ότι ο αριθμός αυτός των αναστασίμων περικοπών έχει παγιωθή, ενηλλάσοντο δε κατά Κυριακή, ούτως ώστε κάθε ένδεκα Κυριακές να επαναλαμβάνεται η ιδία σειρά. Στο σημείο αυτό η ακολουθία προσλαμβάνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Γίνεται μία πραγματική αναπαράστασις της αναστάσεως του Κυρίου. Σαν άλλος άγγελος ο ιερεύς, ντυμένος με λευκά άμφια, διαβάζει το Ευαγγέλιο αναγγέλοντας το χαρμόσυνο γεγονός. Και το διαβάζει στα δεξιά του θυσιαστηρίου, που συμβολίζει τον τάφο του Κυρίου, στο μέρος ακριβώς που στεκόταν ο άγγελος, που ανήγγειλε την ανάστασι του Χριστού στας μυροφόρους γυναίκας. Παλαιότερα το διάβαζαν από τον άμβωνα, που ευρίσκετο στο μέσον του ναού και εικόνιζε τον λίθο του μνήματος, που απεκύλισε ο άγγελος και «εκάθητο επάνω αυτού», κατά την αφήγησι του ευαγγελιστού Ματθαίου 2 . Η αναπαράστασις συνεχίζεται. Ο λαός του Θεού, που είδε την ανάστασι με τα μάτια της πιστευούσης ψυχής του, καλείται να προσκυνήση τον άγιο Κύριο Ιησού τον μόνο αναμάρτητο, που υπέμεινε σταυρό για μας και με τον θάνατό Του εξωλόθρευσε τον θάνατο. Και το Ευαγγέλιο, το σύμβολο του αναστάντος Χριστού, βγαίνει από το βήμα, όπως ο Χριστός από τον τάφο, και εμφανίζεται και στέκεται ανάμεσα στον λαό του Θεού, όπως ο Χριστός στο μέσο των μαθητών Του, και δέχεται τον ασπασμό και την προσκύνησί μας, όπως δέχθηκε Εκείνος μετά την ανάστασι την προσκύνησι των μυροφόρων και των μαθητών. Τότε αντιφωνικά ψάλλεται ο 50ος ψαλμός, το «Ελέησόν με, ο Θεός, κατά το μέγα έλεός σου…», που επισφραγίζεται με την επίκλησι των πρεσβειών των αποστόλων και της Θεοτόκου και το πασχαλινό τροπάριο:
«Αναστάς ο Ιησούς
από του τάφου, καθώς προείπεν,
έδωκεν ημίν την αιώνιον ζωήν
και μέγα έλεος».
Τα εωθινά ευαγγέλια επηρεάζουν και άλλα σημεία της ακολουθίας του όρθρου της Κυριακής. Τα αναστάσιμα εξαποστειλάρια και τα δοξαστικά των αίνων εμπνέονται από αυτά και εξαρτώνται από αυτά. Και είναι και οι δύο αυτές σειρές των ένδεκα εξαποστειλαρίων και των ισαρίθμων δοξαστικών των αίνων έργα εστεμμένων εκκλησιαστικών ποιητών ˙ τα δοξαστικά είναι ποίημα του αυτοκράτορος του Βυζαντίου Λέοντος του Σοφού και τα εξαποστειλάρια του υιού του Κωνσταντίνου του Πορφυρογεννήτου. Είναι γραμμένα με πολλή τέχνη ˙ δεν μεταφέρουν απλώς τις φράσεις της ευαγγελικής περικοπής, αλλά και τις σχολιάζουν θεολογικά σε μία πολύ επιτυχή ποιητική απόδοσι. Ως παράδειγμα παίρνομε το Ε΄εωθινό ευαγγέλιο. Είναι η θαυμασία περικοπή του Ευαγγελίου του Λουκά, που περιγράφει την εμφάνισι του Κυρίου την ιδία ημέρα της αναστάσεως στους δύο μαθητάς που πήγαιναν στην κώμη Εμμαούς 3 . Ο ένας ήτο ο Κλεόπας και για τον άλλον η παράδοσις λέγει ότι ήταν ο ίδιος ο συγγραφεύς του Ευαγγελίου, ο Λουκάς. Συνοδοιπορούν και συζητούν για τα τελευταία συνταρακτικά γεγονότα της Ιερουσαλήμ, την σταύρωσι και την παράδοξο αγγελία των γυναικών ότι ο Χριστός ζη. Οι οφθαλμοί των μαθητών «κρατούνται» και δεν τον αναγνωρίζουν παρά μόνο κατά την στιγμή της κλάσεως του άρτου, στο σπίτι όπου κατέλυσαν.
Θα ψαλή πρώτα το εξαποστειλάριο:
«Η ζωή και οδός Χριστός
εκ νεκρών τω Κλεόπα
και τω Λουκά συνώδευσεν,
οις περ και επεγνώσθη
εις Εμμαούς κλων τον άρτον,
ων ψυχαί και καρδίαι
καιόμεναι ετύγχανον,
ότε τούτοις ελάλει
εν τη οδώ
και Γραφαίς ηρμήνευεν, α υπέστη ˙
μεθ΄ων ˙ Ηγέρθη, κράξωμεν,
ώφθη τε και τω Πέτρω».
Και το δοξαστικό εωθινό του πλ. α΄ήχου:
«Ω των σοφών σου κριμάτων, Χριστέ!
πως Πέτρω μεν τοις οθονίοις μόνοις
έδωκας εννοήσαι σου την ανάστασιν ˙
Λουκά δε και Κλέοπα
συμπορευόμενος ωμίλεις
και ομιλών,
ουκ ευθέως σεαυτόν φανεροίς;
Διο και ονειδίζη
ως μόνος παροικών εν Ιερουσαλήμ
και μη μετέχων
των εν τέλει βουλευμάτων αυτής.
Αλλ΄ο πάντα
προς το του πλάσματος συμφέρον οικονομών
και τας περί σου προφητείας ανέπτυξας
και εν τω ευλογείν τον άρτον
εγνώσθης αυτοίς ˙
ων και προ τούτου αι καρδίαι
προς γνώσιν σου ανεφλέγοντο ˙
οι και τοις μαθηταίς συμηθροισμένοις
ήδη τρανώς εκήρυττόν σου την ανάστασιν ˙
δι΄ης ελέησον ημάς».
(3 Οκτωβρίου 1970)
Υ Π Ο Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ
1. Ματθ. 28, 5 – 8.
2. 28, 2.
3. Λουκ. 24, 13 – 35.
(Από το βιβλίο Λογική Λατρεία, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1984).
Παράβαλε και:
Όρθρος (μέρος Α’) – Ιωάννου Φουντούλη.
Όρθρος (μέρος Β’) – Ιωάννου Φουντούλη.
