ΑΠΟ Ο,ΤΙ μπόρεσα να παρακολουθήσω από αυτά που συζητήθηκαν το τελευταίο τρίμηνο (Σεπτέμβριος έως Νοέμβριος του 2014) στη τηλοψία και στο ραδιόφωνο ή γράφτηκαν σε διάφορα έντυπα, δεν διαπίστωσα κανένα προβληματισμό για το πώς αποφασίστηκε τελικά η μεταφορά του λειψάνου στην Αίγυπτο. Προσωπικά εικάζω ότι ο Αλέξανδρος, πιστός εις το «νόστιμον ήμαρ», θα ήθελε, και πιθανώς πριν εκπνεύσει θα εξέφρασε, την επιθυμία να ταφεί στη γη της Μακεδονίας. Θυμίζουμε ότι ο Αλέξανδρος πέθανε τον Ιούνιο του 323 π.Χ. Προσωρινά ανακηρύχθηκε βασιλιάς ο μειωμένης νοητικής ικανότητας αδελφός του Φίλιππος Αρριδαίος, μέχρι να έλθει στο φως το παιδί της ετοιμόγεννης Ρωξάνης. Ως τότε γενικός επίτροπος της αυτοκρατορίας ήταν ο στρατηγός Περδίκκας στον οποίο ο Αλέξανδρος έδωσε το βασιλικό δακτυλίδι του. Προς στιγμή απειλήθηκε σύγκρουση μεταξύ των φιλοδόξων στρατηγών, ενώ ο Αλέξανδρος ήταν ακόμη στη σκηνή του νεκρός. Αποφασίστηκε αρχικά να μοιρασθεί η απέραντη επικράτεια στους επιφανέστερους στρατηγούς. Στον Πτολεμαίο τον Λάγου, που λέγεται πως ήταν ετεροθαλής αδελφός του Αλεξάνδρου, επιδικάστηκε η Αίγυπτος και μέρος της Συρίας. Το φθινόπωρο ο Πτολεμαίος αναχώρησε από τη Βαβυλώνα για να μεταβεί στις χώρες που του είχαν επιδικασθεί.
Εν τω μεταξύ το συμβούλιο των στρατηγών είχε αναθέσει σε κάποιον Αριδαίο ή Αρραβαίο, αξιωματικό του στρατού, να επιμεληθεί την κατασκευή της σαρκοφάγου και του μεγαλοπρεπούς άρματος που θα μετέφερε το βαλσαμωμένο λείψανο του Αλεξάνδρου στην όαση του Άμμωνος ή στις Αιγές. Στο σημείο αυτό θα επαναδιατυπώσουμε μια απορία: καλά η Ρωξάνη, άλλ’ η μάνα του, η φοβερή Ολυμπιάς δεν είχε κανένα λόγο πάνω στο ζήτημα αυτό; Λέγεται ότι ο Άμμων εμφανίστηκε στον Ηφαιστίωνα, λίγο πριν αυτός πεθάνει, και του υπέδειξε ότι ο Αλέξανδρος πρέπει να ταφεί στην Αλεξάνδρεια. Ο Ηφαιστίων μετέφερε στον Αλέξανδρο την απαίτηση του θεού και τότε αυτός έδωσε εντολή στον Κλεομένη, διοικητή τότε της Αιγύπτου, να κατασκευάζει στη νησίδα Φάρος ηρώο για να δεχτεί το κορμί του.
Στηριζόμενος ο Πτολεμαίος στη «γνωμάτευση» αυτή, απαίτησε η σορός να μεταφερθεί στην Αίγυπτο. Το ήθελε ως ιερό σημείο ή μνημείο που να γίνει σύμβολο της δικής του δυναστείας. Άλλ’ ο φιλόδοξος Περδίκκας, θέλοντας να κρατήσει για τον εαυτό του την αυτοκρατορία, διαζεύχθηκε την πρώτη σύζυγό του Νικαία, κόρη του Αντιπάτρου, και νυμφεύθηκε την Κλεοπάτρα, αδελφή του Αλεξάνδρου, εξασφαλίζοντας έτσι την εύνοια της δυναμικής Ολυμπιάδος. Επί πλέον με το γάμο αυτό γινόταν μέλος της βασιλικής οικογένειας. Ακολούθως αποφάσισε να μεταφερθεί ο νεκρός στην πόλη των Αιγών, όπου βρίσκονταν οι τάφοι των προγόνων του. Έτσι θα στερούσε από τον Πτολεμαίο το ιερό λείψανο, που θα αποτελούσε γι’ αυτόν ιερό σύμβολο και το οποίο λείψανο, με τη μεταφορά του στη Μακεδονία, θα ισχυροποιούσε τη θέση της Ολυμπιάδος (άρα και τη δική του ) έναντι του Αντιπάτρου, που έδειχνε αποσχιστικές τάσεις.
Εν τω μεταξύ, λόγω της διαμάχης των στρατηγών, το σώμα του Αλεξάνδρου έμενε παραμελημένο, μέχρι που κάποιος Αρίστανδρος από την Τελμησσό, που είχε – φαίνεται – προφητικές ιδιότητες σηκώθηκε μέσα στο μακεδονικό στρατόπεδο και με θρηνητικά λόγια καυτηρίασε τις έριδες των Μακεδόνων˙ κι ακόμη διακήρυξε ότι οι θεοί του απεκάλυψαν πως η χώρα που θα πάρει στην αγκαλιά της τον Αλέξανδρο θα ευτυχήσει. Αυτός ήταν ένας πρόσθετος λόγος για να μεταφέρει ο Περδίκκας το νεκρό σώμα του Αλεξάνδρου στη Μακεδονία. Και ενώ αυτός βρισκόταν στη Μικρά Ασία, για να διευθετήσει κάποια εκεί ζητήματα, έδωσε εντολή στους αξιωματικούς του Άτταλο και Πολέμωνα στην Βαβυλώνα να εμποδίσουν την αρπαγή του λειψάνου από τον Πτολεμαίο.
Άλλ’ ο Αρριδαίος, σε συνεννόηση με τον τελευταίο, έσπευσε να αναχωρήσει με μεγάλη συνοδεία από τη Βαβυλώνα. Ενισχυμένος από άνδρες του Πτολεμαίου έκαμψε την αντίδραση της φρουράς του Περδίκκα. Εν τω μεταξύ έφθασε ο Πτολεμαίος που νίκησε τον Πολέμωνα κι έτσι έκανε λεία τη σορό του Αλεξάνδρου. Ο νεκρός οδηγήθηκε στη Μέμφιδα όπου παρέμεινε επί δύο έτη μέχρι να ετοιμασθεί το μαυσωλείο που ετοίμαζε για μόνιμη «κατοικία» του ο Πτολεμαίος. Ο Περδίκκας τότε ετοίμασε εκστρατεία εναντίον του, αλλά, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, σφαγιάστηκε στη σκηνή του από ομάδα αξιωματικών, που είχαν αρχηγό τον Σέλευκο, ιδρυτή της δυναστείας των Σελευκιδών. Υπάρχει μια επιγραφή χαραγμένη σε Πάριο μάρμαρο που επιβεβαιώνει τα παραπάνω: «Επί άρχοντος Αρχίππου Αλέξανδρος τίθεται εν Μέμφει και Περδίκκας στρατεύει κατά της Αιγύπτου όπου αποθνήσκει». Quod erat demonstrndum, όπερ έδει δείξαι, όπως λέγαμε παλιά στα μαθηματικά.
Κάποιος σοβαρός αρχαιολόγος, αντικρούοντας με ευπρέπεια την άποψή μου, ότι ενδέχεται ο Αλέξανδρος να έχει ταφεί στη Μακεδονία και όπως επί χρόνια εικάζω στην Αμφίπολη, είπε ότι υπάρχουν 17 μαρτυρίες για την ύπαρξη του τάφου στην Αλεξάνδρεια. Θα μπορούσα να προσθέσω και άλλες. Ας αρκεσθούμε όμως στις πιο πειστικές. Ας αρχίσουμε από τον πολύτιμο Στράβωνα, ο οποίος στο ΙΖ’ βιβλίο του στην παράγραφο 794 γράφει τα ακόλουθα:
«Το δε σώμα του Αλεξάνδρου κομίσας ο Πτολεμαίος εκήδευσε εν τη Αλεξανδρεία όπου νυν έτι κείται, ου μην εν τη αυτή πυέλω˙ υαλίνη γαρ αύτη˙ εκείνος δ’ χρυσή κατέθηκε˙ εσύλησε δε αυτήν ο Κόκκης και Παρείσακτος επικληθείς Πτολεμαίος, εκ της Συρίας επανελθών και εκπεσών ευθύς, ωσ’ ανώνητα αυτώ τα σκύλα γενέσθαι» (ΙΖ’ 794).
Τούτα με λίγα λόγια σημαίνουν ότι ο Πτολεμαίος μετέφερε και εκήδευσε τον Αλέξανδρο στην Αλεξάνδρεια, όπου η σορός του βρίσκεται ακόμη εκεί1 όχι όμως στην ίδια οστεοθήκη.2 Διότι η τωρινή είναι γυάλινη. Του Πτολεμαίου ήταν χρυσή αλλά την σύλησαν ο Κόκκης και ο Παρείσακτος, που είχε ονομασθεί Πτολεμαίος. Αυτός είχε έλθει από τη Συρία αλλά εξέπεσε αμέσως από το θρόνο κι έτσι ¨η λεία του έμεινε απούλητη¨. Από τον Λουκιανό μαθαίνουμε ότι και ο Ιούλιος Καίσαρ, όταν ζούσε το μεγάλο έρωτα με την Κλεοπάτρα «Κατήλθεν εις το άντρον ένθα κείται ο του Πελλαίου (= από την Πέλλα) Φιλίππου μανιώδης γόνος και ευτυχής στρατηλάτης» (Χ19). Ο Ρωμαίος Σουητώνιος στον βίο του Καίσαρα μας λέγει ότι ο σπουδαίος αυτός στρατηλάτης τόσο πολύ συγκινήθηκε από τη θέα του νεκρού, ώστε είπε στενάζοντας ότι κανένα άλλο μνημείο της πόλης δεν τον ενδιέφερε πλέον. Θυμίζουμε όμως στον αναγνώστη ότι τόσο ο Λουκιανός όσο και ο Σουητώνιος έχουν περισσότερη σχέση με τη λογοτεχνία και λιγώτερη με την ιστορία. Ο Δίων ο Κάσσιος στη «Ρωμαϊκή ιστορία» του μας πληροφορεί ότι τον νεκρό Αλέξανδρο ετίμησε με επίσκεψη και ο Οκταβιανός αλλά, καθώς λέγεται, ενώ εθώπευε το σώμα του νεκρού έσπασε ένα κομμάτι της μύτης του («ώστε τι της ρινός, ως φασι θραυσθήναι»). Και όταν του είπαν να δει και τα λείψανα των Πτολεμαίων, αυτός υποτιμητικά είπε: «Ήλθα να δω βασιλιά, όχι νεκρούς»! ωραίο, πραγματικά, λογοτεχνικό εύρημα άλλ’ όχι πειστική ιστορική μαρτυρία.
Οι μαρτυρίες δεν τελειώνουν εδώ. Από την Επιτομή της Ρωμαϊκής Ιστορίας του Δίωνος που συνέθεσε ο Ιωάννης Ξιφιλίνος (αδελφός του πατριάρχη ΚΠόλεως Ιωάννη) μαθαίνουμε ότι τον τάφο του Αλεξάνδρου επισκέφθηκε και ο διαβόητος Καλιγούλας, που αφαίρεσε μάλιστα το θώρακά του και ακόμη ότι ο αυστηρών αρχών αυτοκράτορας Σεπτίμιος Σεβήρος διέταξε και σφράγισαν τον τάφο, ώστε να μη μπορεί να δει κανείς το νεκρό και τα όσα συγγράμματα υπήρχαν στο άδυτό του. Το τελευταίο αυτό έγινε για πολλούς αιγυπτιακούς τάφους και ναούς, ώστε να μη μπορούν οι επισκέπτες να βρίσκουν πνευματική τροφή για προφητείες που ήσαν διάχυτες στα χρόνια εκείνα. Πάντως τον Αλέξανδρο ετίμησε με επίσκεψη και ο γυιός του Σεπτιμίου Σεβήρου, ο θηριώδης Καρακάλλας, που θεωρούσε τον εαυτό του σαν μετεμψύχωση του Αλεξάνδρου! Φρόντισε μάλιστα να φορτώσει το σώμα του νεκρού με ποικίλα στολίσματα. Μνεία του τάφου γίνεται και στο περίφημο μυθιστόρημα του Αχιλλέως Τατίου «Τα επί Λευκίππην και Κλειτοφώντα». Λέγει κάπου ο Κλειτοφών ότι, μπαίνοντας στην Αλεξάνδρεια, ήλθε «εις τον επώνυμον Αλεξάνδρου τόπον». Ο τόπος αυτός, κατά τον Στράβωνα, τοποθετείται στο λεγόμενο Σώμα, στο οποίο υπήρχαν «αι των βασιλέων (Πτολεμαίων) ταφαί και η του Αλεξάνδρου». Ο παροιμιογράφος Ζηνόβιος μας πληροφορεί ότι στο μέσο της πόλης υπήρχε μνήμα «ο νυν Σώμα καλείται» και ότι εκεί είχαν θαφτεί όλοι οι προπάτορες της Βερενίκης (Πτολεμαίοι) και ότι κοντά στον τάφο της Βερενίκης «κατέθετο και Αλέξανδρον Μακεδόνα».
Στα παραπάνω ας προστεθεί και η μαρτυρία του ψευδοκαλλισθένη: «Και ποιεί (ο Πτολεμαίος) τάφον εν τω ιερώ καλουμένω Σώμα Αλεξάνδρου, κακεί το σώμα, ήτοι λείψανον του Αλεξάνδρου καθιδρύθη». Μάλιστα ο εν λόγω μυστηριώδης συγγραφέας, που κρύβεται πίσω από το όνομα του φιλόσοφου Καλλισθένη, σε άλλο σημείο βάζει κάποιον Σεσόχωσθη να λέει στον Αλέξανδρο:
«Ή μέντοιγε κτίζεις πόλιν περιφανής πάσιν ανθρώποις έσται˙ πολλοί δε βασιλείς επιβήσονται τω εδάφει σε προσκυνούντες ως θεόν. Οικήσεις δε αυτήν και θανών και μη θανών˙ τάφον γαρ έξεις αυτός ην κτίζεις πόλιν» (Γ’ 24,4).
Αυτά κατά λέξη σημαίνουν:
Η πόλη που κτίζεις θα γίνει περιφανής˙ και πολλοί βασιλείς θα πατήσουν το έδαφός της για να σε προσκυνήσουν σαν θεό. Και θα κατοικήσεις σ’ αυτή και ως νεκρός και ως ζωντανός. Διότι θα έχεις τάφο την πόλη που κτίζεις.
Θα κλείσουμε τις επισφαλείς αυτές μαρτυρίες με ένα κείμενο από κοπτικό χειρόγραφο που αποτελεί πιθανώς μετάφραση άλλου παλαιότερου χειρογράφου:
«Ο τάφος του Αλεξάνδρου κοσμείται με μάρμαρα και το όνομά του είναι σκαλισμένο πάνω στη νεκροθήκη. Γύρω από τον τάφο του Αλεξάνδρου υπήρχαν λιγώτερο πλούσιοι τάφοι, φτιαγμένοι από πορφυρίτη που ανήκαν στους επτά ιππότες (Σημ. Σ.Ι.Κ.: εννοεί βασιλείς) και τον αρχηγό τους (Πτολεμαίο Α’)».
Από πολλούς ερευνητές το λεγόμενο Σώμα ή Σήμα, όπου υποτίθεται υπήρχαν οι τάφοι του Αλεξάνδρου και των Πτολεμαίων, ταυτίζεται με ένα εδαφικό κύρτωμα που οι εντόπιοι ονομάζουν Κόμελ Ντιμάς που σημαίνει «Σώμα των σωμάτων», δηλαδή νεκροταφείο. Στο Κομ –ελ Ντιμάς βρίσκεται και το τζαμί του Νέμπι Δανιήλ (Προφήτου Δανιήλ) που καλύπτει – υποτίθεται – τον τάφο του Αλεξάνδρου. Κοντά στο λόφο, πολλά χρόνια πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, βρέθηκε ένα μεγάλο άγαλμα του Ηρακλή, τον οποίο ο Αλέξανδρος θεωρούσε πρόγονό του. Κι αυτό θεωρήθηκε πειστήριο. Όμως πολύ παλαιότερα ένας φιλέρευνος Έλληνας, ο Αμβρόσιος Σκυλίτσης, γενικός πρόξενος της Ρωσίας στην Αίγυπτο κατέβηκε στα υπόγεια του Νέμπι Δανιήλ, είδε μια γυάλινη θήκη, πολλά βιβλία από πάπυρο αλλά ο οδηγός του δεν τον άφησε να μείνει πολύ για να μην εξοργισθούν οι φύλακες του τζαμιού. Ο Σκυλίτσης θεώρησε υποχρέωσή του να αναφέρει τα όσα είδε στον τότε πατριάρχη.
Αλλά σταματώ εδώ, διότι οι μαρτυρίες που παραθέσαμε, όσο κι αν είναι γλαφυρές, δεν είναι πειστικές. Πειστική θα ήταν μια αρχαιολογική έρευνα. Άλλ’ οι ανασκαφές που έγιναν στο λόφο Κομ – ελ Ντιμάς δεν έφεραν εις φως τίποτε αποδεικτικό για τάφο του Αλεξάνδρου. Ούτε σε άλλο σημείο της Αλεξανδρείας και της Αιγύπτου. Εύλογα, λοιπόν, ξαναθέτουμε το ερώτημα: σε μία Αλεξάνδρεια που επί 1.000 χρόνια ήταν το μεγαλύτερο πνευματικό κέντρο της Μεσογείου, δεν βρέθηκε κανείς από τους εκεί δράσαντες και ακμάσαντες συγγραφείς να μας δώσει περιγραφή του τάφου; Ακόμη και οι χριστιανοί συγγραφείς που έζησαν εκεί, δεν μας δίνουν τίποτε σχετικό. Θα αναφερθώ μόνο σ’ έναν, τον Κλήμεντα τον Αλεξανδρέα. Γράφει:
«οίδε γαρ ανθρώπους αποθεούν τετολμήκασι, τρισκαιδέκατον Αλέξανδρον τον Μακεδόνα αναγράφοντες θεόν, ¨ον Βαβυλών ήλεγξε νεκρόν¨» («Προτρεπτικός προς Έλληνας», 91,1).
[Διότι αυτοί (οι Έλληνες, οι ειδωλολάτρες) έχουν τολμήσει να κάνουν θεούς ανθρώπους, προσγράφοντας ως δέκατο τρίτο θεό τον Μακεδόνα Αλέξανδρο, «τον οποίο η Βαβυλών επέδειξε νεκρό»].
Σημείωση: η τελευταία φράση «ον Βαβυλών επέδειξε νεκρόν» είναι από τον «Θεαίτητο» του Πλάτωνος.
Ο μεγάλος αυτός εκκλησιαστικός συγγραφέας μνημονεύει κι άλλες φορές τον Αλέξανδρο στο τεράστιο σε όγκο και σε ποιότητα έργο του. Άλλ’ εντελώς περιπτωσιακά. Μόνο η αναγραφείσα φράση έχει μια ιστορική βαρύτητα, επειδή γεννά μια εύλογη απορία. Εφόσον οι Έλληνες ειδωλολάτρες αναγνώρισαν τον Αλέξανδρο ως δέκατο τρίτο θεό, ασφαλώς θα του απέδιδαν και την πρέπουσα λατρεία. Αν υπήρχε τάφος του στην Αλεξάνδρεια, τόσο δύσκολο ήταν στον Κλήμεντα να προσθέτει ότι προστρέχουν σ’ αυτόν να του απονείμουν τις αρμόζουσες σ’ ένα θεό τιμές;3 Δεν θα μας έλεγε ότι ο τάφος του είναι για τους «εθνικούς» (=ειδωλολάτρες) τόπος λατρείας; Απαντήσεις υπάρχουν αλλά δεν γεμίζουν το κενό της απορίας.
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Θυμίζουμε ότι ο Στράβων έζησε μεταξύ 65 π. Χ. ως το 23 μ. Χ. περίπου.
2. Πύελος σε πρώτη σημασία είναι η γούρνα, το μαστέλλο, ή σκάφη. Πήρε όμως και τη σημασία της λάρνακας και της σαρκοφάγου.
3. Πληροφορήθηκα από κάποιον που είχε το προνόμιο να επισκεφθεί το «τάφο» στην Αμφίπολη, ότι όντως είναι τάφος του Αλεξάνδρου. Και ως απόδειξη προέταξε τούτο: η είσοδος έχει 13 βαθμίδες. Όσοι ήσαν και οι Ολύμπιοι μετά τη θέωση του Αλεξάνδρου. Προσωπικά αγνοώ τον αριθμό των βαθμίδων ούτε δίνω σημασία σ’ αυτό.
Από το βιβλίο «Η περιπέτεια της Αμφίπολης», του Σαράντου Ι. Καργάκου, το οποίο κυκλοφορήθηκε την Κυριακή 7 Δεκεμβρίου του 2014, από την εφημερίδα, Realnews.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Η προσωπική εμπλοκή μου στην περιπέτεια της Αμφίπολης – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Η περίπτωση της Ολυμπιάδος – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Η παρουσία του Ερμή – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Ο Βρασίδας και η Αμφίπολη – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Η ταφομανία και ο τάφος του Περσέα – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Περί του τάφου του Αλεξάνδρου στην Αίγυπτο – Σαράντου Ι. Καργάκου.
Ενα παλιό δημοσίευμα για τον τάφο του Αλεξάνδρου – Σαράντου Ι. Καργάκου.
