Καθώς μελετάς, σκέπτεσαι ή συζητάς για τη μορφή και το έργο του Γρηγορίου του Ε’ Πατριάρχου Κων/πόλεως, σου φαίνονται επίκαιρα εύστοχες μερικές κρίσεις – γνώμες του παλαιού και μεγάλου δημοσιογράφου και συγγραφέα Πολύβιου Δημητρακόπουλου και πως βρίσκουν δικαίωση, γι’ αυτό αξίζει να τις προσέξεις: «Ένας που βαπτίσθηκε στον ιδρώτα της ηδονής μπορεί να κρίνει άλλον που βαπτίσθηκε στον ιδρώτα της οδύνης;… Είναι αλήθεια πως, όσον το φως είναι εντονώτερον, τόσον και αι σκιαί είναι πυκνότεραι˙ αυτό είναι το μεγάλο ελάττωμα του φωτός, και δια τούτο δεν τα βλέπει κανείς καλά όλα, ούτε και την ημέραν. Και αι σκιαί ακόμη κρύπτουν από μίαν αλήθειαν και από μίαν σοφίαν, που πρέπει να τας γνωρίζεις» Πολ. Δημητρακόπουλου, σιδηρά και χρυσή διαθήκη, εκδ. Πέλλα σελ. 9, 22.
Σκέπτεσαι για πολύ, δηλαδή, το αν και πόσο μπορείς να γνωρίσεις και να κρίνεις τον πατριάρχη της οδύνης Γρηγόριο Ε’ συ ο σημερινός – αν όχι της ηδονής, τουλάχιστον των ανέσεων και της πολλής ελευθερίας άνθρωπος – υπεύθυνος μελετητής ή ερασιτέχνης, όσο και αν το επιθυμείς ειλικρινά να κατανοήσεις κάθε αλήθεια και κάθε σοφία της σκιάς στη μορφή του Γρηγορίου Ε’.
Το κατά κόσμον όνομά του θα έμαθες πως ήταν Γεώργιος Αγγελόπουλος. Γεννημένος το 1745 από φτωχούς γονείς στη Δημητσάνα της Αρκαδίας, διδάχτηκε εκεί, στη μονή του φιλοσόφου τα πρώτα γράμματα. Το 1765 το συναντάς στην Αθήνα, μαθητή του ιεροκήρυκα Δημητρίου Βόδα. Το 1767 πλέον στη Σμύρνη βρίσκεται στο θείο του Μελέτιο ως βοηθός – καντηλανάφτης και νεωκόρος του αγίου Γεωργίου Σμύρνης, αλλά και μαθητή του Γυμνασίου˙ λίγο αργότερα, πληροφορείσαι, «εκάρη μοναχός» στη μονή του αγίου Διονυσίου και ονομάστηκε Γρηγόριος.
Τον ξανασυναντάς αργότερα στην Πάτμο να παρακολουθεί μαθήματα φιλοσοφίας στο Β’ Κουταληνό και γραμματικής στο Δ. Κεραμέα. Θα ξαναγυρίσει στη Σμύρνη αρχιδιάκονος και θ’ αναδειχτεί πρωτοσύγκελλος του μητροπολίτη Προκοπίου για μια δεκαετία. Τότε απέδωσε σε νεοελληνική έκφραση και τους «περί Ιερωσύνης» λόγους του Χρυσοστόμου. Τον παρακολουθείς να φεύγει στην Πελοπόννησο με την άδεια του μητροπολίτη και να ξανάρχεται στη σχολή της Δημητσάνας, όπου και κτίζει 8 δωμάτια με δικά του έξοδα για άμισθη κατοικία των απόρων μαθητών της σχολής.
Το 1785 ο μητροπολίτης Σμύρνης Προκόπιος έγινε πατριάρχης Κων/πόλεως και ο Γρηγόριος αναδείχτηκε μητροπολίτης Σμύρνης. Από τον Οκτώβριο του 1785 ως το 1797 ανέπτυξε αξιόλογη χριστιανική δράση, ασκώντας ελεημοσύνη, φιλανθρωπία και συνδιαλλαγή αντιδικούντων ανάμεσα στο ποίμνιό του. Ο Αδαμάντιος Κοραής με επιστολή του στις 20 Νοεμβρίου 1785 το συγχαίρει ονομάζοντάς τον φιλόφρονα «φιλόσοφον προεστώτα».
Σημείωσε την άνοδό του στον πατριαρχικό θρόνο Κων/πόλεως το 1797 ως Γρηγόριος ο Ε’, μετά την παραίτηση του τότε Πατριάρχη Γερασίμου Γ’ του από Δέρκων λόγω γήρατος. Από τα έργα του νέου πατριάραχη θα μνημόνευες τα εξής: ανοικοδόμησε τα σαθρωμένα πατριαρχικά οικοδομήματα με πόρους δικούς του και των αρχιερέων˙ σύστησε ελληνικό τυπογραφείο στο πατριαρχείο κάμπτοντας τις αντιδράσεις των τούρκων με τη δικαιολογία πως ήταν απαραίτητο να τυπώνονται τα βιβλία πίστεως στην Κων/πολη και όχι στην Ευρώπη, όπου παραμόνευε πάντοτε ο κίνδυνος να νοθευτεί η πίστη των πατέρων της εκκλησίας μας. Και εκδόθηκαν αρκετά εκκλησιαστικά βιβλία. Ασχολήθηκε επισταμένως με την κανονική διάταξη της εκκλησίας, εκδίδοντας εγκύκλιους προς τον κλήρο λ.χ. να μη χειροτονούνται διάκονοι κάτω από 25 χρόνων, ούτε ιερείς πριν από τα 30˙ και να περιορίζονται τα διαζύγια. Είχε εκδώσει ακόμα αυστηρές διατάξεις για τα μοναστήρια και έστελνε στις μητροπόλεις τους, όσους αρχιερείς συνέρεαν και έμεναν χωρίς λόγο στην Κων/πολη.
Αυτή την εποχή, έχεις ν’ αναφέρεις και τις δραστηριότητές του να καθησυχάσει και να συγκρατήσει τους υποδούλους από πιθανό ξεσηκωμό υποκινούμενο από τη Γαλλική προπαγάνδα με νουθεσίες, εγκυκλίους και αποστολές συνεργατών του σε ταραγμένες περιοχές, όπως λ.χ. του πρωτοσύγκελου Ιωαννικίου στην Αμβρακία. Η αναταραχή των πληθυσμών της Ανατολής, που προξενήθηκε από την εκστρατεία του Ναπολέοντα στην Αίγυπτο ήταν η αφορμή να τον θεωρήσει η πύλη ανίκανο να διατηρήσει τους υποδούλους σε υποταγή. Και με Βεζυρικό διάταγμα διώχτηκε από τον πατριαρχικό θρόνο μετά από πατριαρχεία ενός έτους και έξι μηνών.
Στη συνέχεια τον έχεις εξόριστο στη μονή Ίβήρων στο άγιο Όρος για έξι χρόνια – ασκητή, τύπον και υπογραμμό με τη συντροφιά του μετέπειτα μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Γερμανού. Θα τον ξαναβρείς στην Κων/πολη το 1806, όταν για δεύτερη φορά γίνεται πατριάρχης Κων/πόλεως, αφού τον ανακάλεσαν οι συνοδικοί αρχιερείς του πατριαρχείου υποχρεώνοντας ταυτόχρονα σε παραίτηση τον αγαθόν πλην όμως δυσκίνητο Πατριάρχη Καλλίνικο.
Από τη δεύτερη πατριαρχεία θα ξεχώριζες τις προσπάθειές του για την όλη οργάνωση του πατριαρχείου Κων/πόλεως με τη συμμετοχή των αρχιερέων σε κάθε αναγεννητική δραστηριότητα. Εκτιμάς τη σταθερή επιμονή του να μην υποκύπτει σε πιέσεις ισχυρών ατόμων που ζητούσαν άδικα και να δείχνει το κλειδί του κελλιού στο άγιον Όρος δηλώνοντας πως ήταν έτοιμος για νέα εξορία παρά διατεθειμένος για την παράβαση των ιερών κανόνων της εκκλησίας. Ομολογείς το ενδιαφέρον του για την παιδεία και τους νέους, όταν πληροφορείσαι πως σύχναζε στη μεγάλη σχολή του γένους της Ξηροκρήνης (Κουρού – Τσεσμέ) και όταν διαβάζεις την πατριαρχική και συνοδική εγκύκλιο στις 11 Σεπτεμβρίου 1807 προς τους μητροπολίτες και επισκόπους για τη σύσταση σχολείων παντού.
Θα τόνιζες ιδιαίτερα την πολιτική δράση του το Φεβρουάριο του 1807: Ο Αγγλικός στόλος με το Ντάκουορθ εμφανίστηκε στα Πριγκηποννήσια απειλώντας την οθωμανικήν αυτοκρατορία. Και ο Γρηγόριος ο Ε’ μαζί με τον πρεσβευτή της Γαλλίας στην πύλη στρατηγό Σεμπαστιανί εργάζονται προσωπικά μαζί με πλήθος χριστιανών υποδούλων και τούρκους για την κατασκευή οχυρωματικών έργων σ’ ολόκληρη την παραλία της Κων/πόλεως και του Βοσπόρου και τοποθέτηση 917 τηλεβόλων με 196 βαρέα ολμοβόλα. Ο Αγγλικός στόλος αποχώρησε με απώλειες και ο σουλτάνος εκδηλώνει την εκτίμησή του στο Γρηγόριο Ε’ με προσφορά γεύματος και δώρου – μια σαμαρόγουνα – την οποία χάρισε σε δυο χήρες για προικισμό των θυγατέρων τους.
Το 1808 μαζί με την εκθρόνιση του σουλτάνου έχεις και την εκθρόνιση του Γρηγορίου Ε’ από τη δεύτερη πατριαρχεία του, την άνοδο του Καλλινίκου Ε’ και την αποχώρηση του Γρηγορίου Ε’ στην Πριγκηπόννησο. Το 1809 ακολουθεί η πτώση του Καλλινίκου Ε’ και η άνοδος του Μυτιλήνης Ιερεμία, ενώ ο Γρηγόριος Ε’ εξορίστηκε και πάλι στο άγιο Όρος, στο κελλί της μονής Ιβήρων, όπου ασκήτευε για μια δεκαετία.
Τις αρχές του 1819 θα βρεις το Γρηγόριο Ε’ ανεβασμένο για τρίτη φορά στον πατριαρχικό θρόνο της Κων/πόλεως, εποχή επαναστατικού οργασμού για τους υποδούλους. Τότε είχε συστήσει το «Κιβώτιον του ελέους» για τις προσφορές των χριστιανών αποβλέποντας σε σκοπούς φιλανθρωπικούς και φιλεκπαιδευτικούς.
Οι φιλικοί τριγυρνούσαν παντού και πρώτιστα στην Κων/πολη και στα πατριαρχεία, παρουσιάζοντας μα και νιώθοντας το Γρηγόριο Ε’ Φιλικό, ο οποίος αναμφισβήτητα γνώριζε τα πάντα, πλην όμως ανησυχούσε και «προσποιείτο άγνοιαν» =έκανε πως δε γνώριζε τίποτα.
Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη το Φεβρουάριο του 1821 δημιουργούσε νέα αγωνιώδη γόρδια προβλήματα για τον πατριάρχη, έχοντας ν’ αντιμετωπίσει την οργή και το ξέσπασμα του σουλτάνου με πιθανή κάθε μαύρη συνέπεια, ως αρχηγός των υποδούλων για τον ξεσηκωμό τους. Παρεμβαίνοντας ο Γρηγόριος Ε’ ως εγγύηση της υποταγής των υποδούλων και για πρόληψη χιλιάδων σφαγών αφόρισε τον Αλ. Υψηλάντη και την επανάσταση στη Μολδοβλαχία την Ε’ Κυριακή των νηστειών το 1821, συγκαλέσας σύνοδο 21 Αρχιερέων για τη σύνταξη του αφορισμού.
Η νέα επανάσταση στην Πελοπόννησο το Μάρτιο του 1821 έφερε το πιο αβυσσαλέο ξέσπασμα των τούρκων με κάθε είδους βιαιότητες, λεηλασίες και χιλιάδες άγριες σφαγές επισήμων και ασήμων χριστιανών υποδούλων. Έγιναν επίμονες προσπάθειες, προτάσεις και παρακλήσεις εξεχόντων ελλήνων και ξένων πρεσβευτών στο Γρηγόριο Ε’ να διαφύγει, όπου ήθελε, για να γλυτώσει. Ακολούθησε η ήρεμα ατράνταχτη επιμονή του Γρηγορίου Ε’ να παραμείνει πατριάρχης δίπλα στο δοκιμαζόμενο ποίμνιό του. Σε ηλικία 77 ετών – ίσως 80 – το Πάσχα του 1821 – σ’ ένα παροξυστικό αποκορύφωμα της οθωμανικής μανίας απαγχονίζεται στη μεσαία πύλη του ναού των πατριαρχείων, τελειώνοντας τόσο μαρτυρικά την πολυτάραχη ζωή του. Ακολούθησε ο αποκρουστικός χλευασμός και ο διασυρμός του σκηνώματός του από τις χιλιάδες των τούρκων και από 2.000 Εβραίους – βαλτούς από τους τούρκους οπωσδήποτε, ίσως και εύκολα διατεθειμένους γι’ αυτό – που με επιστροπεία αγόρασαν το λείψανο με 800 γρόσια, το παρέδωσαν στα πλήθη και στο τέλος το καταπόντισαν στην θάλασσα. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 16 Απριλίου 1821, έλληνες ναυτικοί με το πλοίο του πλοιάρχου Σκλάβου περιμάζευσαν το λείψανο του νεκρού του πατριάρχη στη θάλασσα και το μετέφεραν στην ελληνική παροικία στην Οδησσό της Ρωσίας, όπου έγινε και ο ενταφιασμός με τις πρέπουσες οφειλόμενες τιμές. Στις 10 Φεβρουαρίου του 1871 – πενήντα χρόνια αργότερα – γινόταν η ανακομιδή των λειψάνων του Γρηγορίου Ε’ στην Αθήνα με κάθε τιμή απ’ ολόκληρο το ελεύθερο ελληνικό κράτος και με άκρα συγκίνηση του αλύτρωτου ελληνισμού. Και το 1921 – εποχή που φαινόταν πραγματικότητα το όραμα της σύγχρονης Μεγάλης Ελλάδος και συμπληρώνονταν εκατό χρόνια από την επανάσταση του 1821 – έγινε και η ανακήρυξή του ως Αγίου της Εκκλησίας μας και τιμάται η μνήμη του στις 10 Απριλίου, ημέρα του φρικτού μαρτυρίου του.
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
