Ο Κωνσταντίνος, γράφει ο Ευσέβιος, εσεμνύνετο περισσότεροι για τις ψυχικές αρετές παρά για τα σωματικά πλεονεκτήματά του. Και την ψυχή του στόλιζαν σωφροσύνη, σημαντική παιδεία, έμφυτη φρόνηση και θεόσδοτη σοφία.1 Και ο Ζωναράς προσθέτει ότι ο Κων/νος δεν ήταν άμοιρος παιδείας και πως είχε σπουδάσει τα γράμματα εξίσου καλά με τα όπλα, γι’ αυτό η γλώσσα του ήταν καλά ακονισμένη και διέθετε τέτοια θέλγητρα, που μάγευαν τ’ αυτιά των ακροατών.2
Από το σύμβουλό του επίσκοπο της Κορδούης Όσιο, αλλά και από το φίλο του επίσκοπο Ευσέβιο Καισαρείας (το συγγράψαντα και το βίο του, καθώς και τη σημαντικότερη Εκκλησιαστική ιστορία) ο Κων/νος διδάχτηκε τα πάντα για τη χριστιανική θρησκεία.
Ο Ευσέβιος μας δίνει σημαντικές πληροφορίες για τις πνευματικές ενασχολήσεις του Μεγάλου Κων/νου. Περνούσε, γράφει, τις νυχτερινές ώρες του ξάγρυπνος, συντάσσοντας λόγους, τους οποίους εκφωνούσε μπροστά στα πλήθη των υπηκόων του. Ένιωθε χρέος του να κυβερνά τους πολίτες του με παιδευτικό λόγο. Κάθε φορά μάλιστα που επρόκειτο ν’ αναπτύξει κάποιο θεολογικό θέμα ενώπιον ακροατηρίου, σηκωνόταν ολόρθος και με συνεσταλμένο πρόσωπο, φωνή ήρεμη και μεγάλη ευλάβεια έδινε την εντύπωση ωσάν να μυούσε τους παρόντες στη θεία διδασκαλία. Και οι ακροατές του τον επευφημούσαν με εγκωμιαστικές ζητωκραυγές. Ένευε τότε προς αυτούς να κοιτάζουν προς τον ουρανό και μόνον τον Ύψιστο Βασιλέα να υπερθαυμάζουν και να τιμούν.3
Κάποτε συζητώντας με έναν από τους αξιωματούχους του το θέμα της απληστίας του είπε «έως πού θα προωθήσουμε την απληστία;» Χάραξε με το δόρυ του στο έδαφος τα μέτρα του ανδρικού αναστήματος και πρόσθεσε: «Και όλον τον πλούτο του κόσμου αν κερδίσεις και ολόκληρη τη γη αν αποκτήσεις, δε θα πάρεις μαζί σου τίποτα, πέρα από αυτό εδώ το κομμάτι γης, αν το επιτύχεις και αυτό.»4
Κάποτε παρακολουθούσε όρθιος την ανάλυση θεολογικού θέματος από τον Ευσέβιο Καισαρείας. Η ανάλυση τραβούσε σε μάκρος και ο επίσκοπος διέκοψε προσωρινά το λόγο του και τον παρακάλεσε να καθήσει στο βασιλικό θρόνο, που βρισκόταν δίπλα του. Εκείνος αρνήθηκε, τον προέτρεψε να συνεχίσει την ομιλία του και πρόσθεσε ότι δείχνει σεβασμό το να ακούμε τα θεία όρθιοι, πέρα από το ότι είναι και συμφέρον και ωφέλιμο.5 Ο Μέγας Κων/νος άφησε έτσι μια παρακαταθήκη στους ορθόδοξους χριστιανούς, που τηρείται μέχρι σήμερα στους ορθόδοξους χριστιανικούς ναούς, ιδιαίτερα σε χώρες της Βορειανατολικής Ευρώπης, στους ναούς των οποίων δεν υπάρχουν καν καθίσματα.
Τις πραγματείες και τους λόγους του έγραφε στη λατινική γλώσσα και οι διορισμένοι διερμηνείς του μετέφραζαν στην ελληνική.6
Συγγράφοντας θεολογικές πραγματείες, δημιούργησε μια μακρά παράδοση στο Βυζάντιο, την οποία ακολούθησαν πολλοί διάδοχοί του στους μεταγενέστερους χρόνους. Από τους διασωζόμενους λόγους του ο σημαντικότερος είναι ο Λόγος προς τον των Αγίων Σύλλογον (=τη συνάθροιση ανθρώπων αφοσιωμένων στο Θεό).
Στο λόγο του αυτόν ο Κων/νος αποκαλύπτει την ισχυρή και συγκροτημένη σκέψη του και την πολύ καλή ενημέρωσή του επί θεολογικών θεμάτων. Ομιλεί περί της πλάνης των πιστευόντων στα είδωλα, περί της πλάνης των φιλοσόφων, περί της κατά σάρκας παρουσίας του Κυρίου, περί των «μη γνόντων το μυστήριον», περί της πίστεως στον Τριαδικό Θεό, περί της διδασκαλίας του Σωτήρος, περί της διαφοράς του ακστίστου και του κτιστού φωτός, περί των διωκτών των χριστιανών, περί των προφητειών της Παλαιάς Διαθήκης, και του εθνικού κόσμου, ιδιαιτέρως μάλιστα της Σίβυλλας της Ερυθραίας, της οποίας καταγράφει την εντυπωσιακή περί του Χριστού ακροστιχίδα «Ιησούς Χρ(ε)ιστός Θεού Υιός Σωτήρ Σταυρός», διευκρινίζοντας ότι η μαντεία αυτή δεν πλάστηκε από κανέναν χριστιανό, άλλ’ ότι είχε δοθεί από τη μάντιδα πριν από τη γέννηση του Κυρίου, και ότι είχε μεταφραστεί από τον Κικέρωνα.7 Προσθέτει ακόμα ότι μνεία εκείνης της μαντείας καθώς και του παρθενικού τόκου κάνει και ο Βιργίλιος, και παραθέτει τους σχετικούς στίχους του μεγάλου ποιητή.*
*Τη μαντεία της Σίβυλλας θεώρησαν πλαστή οι παγανιστές και ως δημιούργημα των χριστιανών. Πολλοί, ωστόσο, ερευνητές σήμερα τη θεωρούν αυθεντική. Σημειωτέον ότι γι’ αυτή τη μαντεία της Σίβυλλας κάνει λόγο και ο Σωζομενός, στο «περί της ευρέσεως του ζωηφόρου Σταυρού και των αγίων ήλων» κεφάλαιο: «Ω ξύλον μακαριστόν, εφ’ ου Θεός εξετανύσθη! Τούτο γαρ και σπουδάζων τις εναντίον είναι, ουκ αν αρνηθείη. Προϋσήμαινεν ουν το του σταυρού ξύλον, και το περί αυτού σέβας. Τάδε μεν ημίν ως προειλήφαμεν ιστόρηται, ανδρών τε επισταμένων ακούσασιν, εις ους εκ διαδοχής πατέρων εις παίδας το μανθάνειν παρεγένετο, και όσοι γε αυτά συγγράψαντες, ως δυνάμεως είχον, τους έπειτα καταλελοίπασιν».
Χαρακτηριστικά είναι τα γραφόμενα του Κων/νου περί του τέλους των αυτοκρατόρων, του Δεκίου, του Ουαλλεριανού, του Αυρηλιανού και του Διοκλητιανού, που έζησαν πριν από αυτόν και άσκησαν διωγμούς εναντίον των χριστιανών:
«Εσένα τώρα τον Δέκιο ερωτώ, που κάποτε εκμεταλλεύτηκες τους κόπους των δικαίων, εσένα που εμίσησες την Εκκλησία, εσένα που τιμώρησες, όσους έκαναν μια άγια ζωή, τι πράττεις λοιπόν τώρα μετά τον βίο; Σε ποιες και πώς έχεις εμπλακεί δύσκολες περιστάσεις; Ο χρόνος μεταξύ του βίου και της τελευτής έδειξε την ευτυχία σου, όταν πέφτοντας πρώτα πανστρατιά στα Σκυθικά πεδία οδήγησες το περιβόητο ρωμαϊκό κράτος στους Γέτες μέσα στην καταφρόνια.
Αλλά εσύ, Ουαλλεριανέ, αφού έδειξες, βέβαια, στους υπηκόους σου την ίδια μιαιφονία (=μίανση εκ φόνου) του Θεού, τη θεϊκή κρίση φανέρωσες οδηγημένος αιχμάλωτος και δέσμιος μαζί με την ίδια την πορφύρα και τον υπόλοιπο βασιλικό κόσμο, και αφού γδάρθηκες και ταριχεύτηκες, κατόπιν εντολής του βασιλιά των Περσών Σαπώρου, τρόπαιον της δυστυχίας σου έστησες αιώνιο. Και συ, Αυρηλιανέ, φλόγα όλων των αδικημάτων, πως, διατρέχοντας με μανία τη Θράκη, αφού ένδοξα σφάχτηκες στη μέση της λεωφόρου, γέμισες τ’ αυλάκια με ασεβές αίμα;
Και ο Διοκλητιανός μετά τη μιαιοφονία του διωγμού ο ίδιος, αφού καταψήφισε τον εαυτό του, παρέμεινε αθέατος αποκηρύσσοντας μεν τον εαυτόν του ως άχρηστον της εξουσίας, ομολογώντας δε τη βλάβη της αφροσύνης άξιας μιας ευκαταφρόνητης φυλάκισης».
Και λίγο παρακάτω προσθέτει: «Ο δε Διοκλητιανός μετά τον εγκληματικό διωγμό ανεπαισθήτως εκήρυξε τον εαυτόν του έκπτωτο της αρχής και ομολόγησε το έγκλημα της αφροσύνης δια της καθείρξεως σε μια ταπεινή οικία. Τι λοιπόν τον ωφέλησε το ότι έστησε τον πόλεμο προς το Θεό μας; Απλώς και μόνο, νομίζω, για να ζει τον υπόλοιπο βίο του τρέμοντας το κτύπημα του κεραυνού. Το διαλαλεί η Νικομήδεια, δεν αποσιωπούν δε και οι αυτόπτες μάρτυρες, ένας από τους οποίους είμαι και εγώ. Διότι είδα, όταν είχε ευτελές φρόνημα, ότι φοβόταν κάθε θέαμα και κάθε θόρυβο, και θρηνούσε ότι αιτία των κακών, τα οποία τον βρήκαν, ήταν η αφροσύνη του να προκαλέσει εναντίον του την θεία προς τους δικαίους επικουρία».8
Άλλ’ ο Κων/νος δεν είναι ο μόνος που επισημαίνει το οικτρό τέλος των αυτοκρατόρων που εδίωξαν τους χριστιανούς. Σημειωτέον ότι για το κακό τέλος των διωκτών των χριστιανών κάνουν λόγο ο Λακτάντιος, ο Ευσέβιος, Βίκτωρ Αυρήλιος και άλλοι συγγραφείς εκείνης της εποχής:*
*Ο Διοκλητιανός, αποτραβηγμένος στις γαίες του, ζούσε συνεχώς υπό το κράτος ενός υπερβολικού φόβου. Και μη μπορώντας ν’ απαλλαγεί από αυτόν, άλλ’ ούτε ν’ αντέξει άλλο το μαρτύριο, αυτοκτόνησε.9 Ο Γαλέριος προσβλήθηκε από μια φοβερή ασθένεια. Ένα επώδυνο έλκος παρουσιάστηκε στο κάτω μέρος της κοιλιάς του, που δεν άργησε να γεμίσει σκουλήκια και να προκαλεί αφόρητη δυσοσμία. Το σώμα του, πρήσθηκε, καλύφθηκε από έλκη και καταβροχθίστηκε από σμήνη εκείνων των εντόμων.10 Σημειωτέον ότι και ο Σύλλας, ο σφαγέας του ελληνισμού κατά τον 1ο αιώνα π.Χ. και ο Ηρώδης Αγρίππας είχαν τελευτήσει το βίος τους σκωληκόβρωτοι. Και ο απάνθρωπος Μαξιμίνος Ντάια, που συνέχισε τους διωγμούς και μετά το διάταγμα του Μεδιολάνου, είχε βασανιστικό τέλος. Νικημένος, κατεστραμμένος, απομονωμένος στην Ταρσό και απελπισμένος, αναζήτησε το θάνατο στο δηλητήριο το 313. Γράφει ο Λακτάντιος: «Άλλ’ ο θάνατος δε βιάστηκε και οι τελευταίες μέρες του απόγιναν μαρτυρικές από τους ανυπόφορους πόνους, που προκαλούσε το δηλητήριο. Στη διάρκεια ενός παροξυσμού, που βάσταξε τέσσερις ημέρες, μάζευε με τις χούφτες του χώμα από τη γη και το καταβρόχθιζε λαίμαργα. Εξαιτίας των πόνων του κοπάνισε το μέτωπό του στον τοίχο, χύθηκαν τα μάτια του από τις κόγχες του και τυφλώθηκε. Και άφησε την ένοχη ψυχή του στο πιο φριχτό είδος του θανάτου».11 Για το τραγικό θάνατο του Μαξιμίνου κάνει παρόμοιο λόγο και ο Ευσέβιος.12
Γράφει ο Ελβετοαμερικανός ιστορικός και θεολόγος Philipp Schaff (1819 – 1893): «Σ’ αυτό το τραγικό τέλος των τριών τελευταίων αυτοκρατορικών διωκτών τους οι χριστιανοί είδαν μια προφανή κρίση του Θεού».13
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσες είναι και οι σκέψεις του Κων/νου περί προσευχής:
«Ανίκητο αγαθό είναι η δίκαιη προσευχή και κανένας δεν αποτυγχάνει του σκοπού του, όταν ευσεβώς προσεύχεται. Διότι δεν απομένει τόπος γι’ αποτυχία, ειμή μόνο όπου η πίστη λυγίζει. Ο Θεός βεβαίως πάντοτε παραβρίσκεται ευμενής, προσδεχόμενος την καλοκαγαθία των ανθρώπων. Ανθρώπινο είναι κάποτε να κάνει σφάλμα κανείς, άλλ’ ο Θεός είναι αναίτιος των ανθρωπίνων σφαλμάτων. Πρέπει λοιπόν όλοι όσοι αγωνιζόμαστε για την ευσέβεια, να ομολογήσουμε ευχαριστίες στο Σωτήρα των πάντων για τη δική μας σωτηρία και για την καλοτυχία των δημόσιων πραγμάτων, και με ιερές ευχές και αλλεπάλληλες λιτανείες να εξιλεώσουμε το Χριστό, για να διαφυλάττει τις ευεργεσίες του για χάρη μας. Διότι αυτός είναι ανίκητος σύμμαχος και υπερασπιστής των δικαίων και αγαθότατος κριτής, άρχοντας της αθανασίας, χορηγός της αιώνιας ζωής».14
Ο ίδιος έγραφε προσευχές:
α. «Επιθυμία μου είναι να έχει ειρήνη ο λαός Σου και να μένει αστασίαστος για το καλό της Οικουμένης και όλων των ανθρώπων. Χαίροντας ας λάβουν απόλαυση της ειρήνης και της ησυχίας και οι πλανώμενοι όμοια με τους πιστεύοντες. Διότι αυτή η γλυκύτητα της επικοινωνίας (η αποκατάσταση ίσων προνομίων) θα μπορέσει και εκείνον να επανορθώσει, και να τον οδηγήσει στην ευθεία οδό. Ας μη παρενοχλεί κανείς το διπλανό του. Ας κάνει καθένας ό,τι θελήσει η ψυχή του, ας ξοδέψει τη ζωή του σ’ αυτό. Όσοι σκέπτονται καλά πρέπει να πεισθούν ότι με την αγιότητα και την καθαρότητα ψυχής θα ζήσουν αυτοί μόνοι, που Εσύ καλείς ν’ αναπαύονται στους αγίους Σου νόμου. Αυτοί που απέχουν με τη θέλησή τους, ας έχουν τους ναούς της ψευδολογίας. Εμείς έχουμε το χαρούμενο οίκο της αλήθειάς Σου, τον οποίο μας έδωσες κατά φύσιν, τούτο ευχόμαστε και για εκείνους, όπως δηλαδή με την κοινή ομόνοια έχουν και αυτοί τη χαρά…»15
β. «Εσένα τώρα τον μέγιστο Θεό παρακαλώ, είθε να είσαι και πράος και ευμενής με τους Ανατολικούς σου, είθε να είσαι σε όλους τους κατοίκους των επαρχιών, που έχουν συντριβεί από χρόνια συμφορά, παρέχοντας την ίαση δι’ εμού του δούλου Σου. Και αυτά, βέβαια, ζητώ όχι ανάρμοστα, ω δέσποτα των όλων, άγιε Θεέ. Διότι με τις δικές σου οδηγίες επέτυχα σωτηριώδη πράγματα και περάτωσα το ταξίδι μου, την σφραγίδα Σου προβάλλοντας, πανταχού οδήγησα καλλίνικο στρατό. Και αν κάπου κάποια ανάγκη καλεί των δημοσίων, ακολουθώντας τα ίδια συνθήματα της αρετής Σου, εναντίον των εχθρών θα κινηθώ. Γι’ αυτά βέβαια και ανέθεσα σε Σένα την ψυχή μου με έρωτα και φόβο καθαρά αναμεμειγμένη. Διότι το μεν όνομά Σου γνησίως αγαπά, ευλαβούμαι δε τη δύναμη, την οποία με πολλά τεκμήρια φανέρωσες, και την πίστη μου οικοδόμησε την στερεότερη. Σπεύδω λοιπόν και τους ώμους μου βάζω στήριγμα ν’ ανανεωθεί ο αγιότατος οίκος Σου, που εκείνοι οι μυσαροί και ασεβέστατοι τον λεηλάτησαν με το ατόπημα της κατεδάφισης».16
έστειλε επιστολές στους επισκόπους με οδηγίες για την επισκευή των παλαιών ναών και την ανοικοδόμηση νέων και μεγαλυτέρων.17 Έστειλε επιστολή προς τους κατοίκους κάθε επαρχίας, που ακόμα ήσαν προσδεμένοι στο παλαιό θρήσκευμα, και τους προέτρεπε ν’ αναγνωρίσουν τον ανώτατο Θεό και ανοιχτά να ομολογήσουν την υποταγή τους στο λυτρωτή Χριστό.18
Συνέτασσε ακόμη και επιστολές συμβουλευτικού και παιδευτικού χαρακτήρα και παραινέσεις. Ο Ευσέβιος, ο Θεοδώρητος, ο Σωκράτης, ο Σωζομενός κ.ά. διασώζουν στα έργα τους επιστολές και λόγους του Μεγάλου Κωνσταντίνου.
Οι επιστολές και οι λόγοι εντυπωσιάζουν τον αναγνώστη για τη σοφία του συντάκτη τους, αλλά και για τη φλογερή χριστιανική πίστη του και για την αγάπη του για την Εκκλησία και τους χριστιανούς. Αποκαλύπτουν μιαν ισχυρή διάνοια, έναν ηθικό χαρακτήρα, μια συγκροτημένη προσωπικότητα και ένα βαθύτατα θρησκευόμενο άνθρωπο και αυτοκράτορα, που πάνω απ’ όλα μεριμνά για τη χριστιανική ζωή των υπηκόων του, την ειρήνη και την ενότητα στους κόλπους της εκκλησίας. Προ παντός, αποκαλύπτει έναν άνθρωπο που βιώνει έντονα και εκδηλώνει έμπρακτα καθημερινά και κάθε ώρα τη θρησκευτική πίστη του μέσα από τις πράξεις του. Ένα συνειδητό χριστιανό.
Τα κείμενά του, αυτά και μόνον, θα μπορούσαν να δώσουν αποστομωτική απάντηση στους κατήγορούς του, που έχουν διαστρεβλώσει τελείως την εικόνα του. Και αν ακόμα καμμιά άλλη πηγή πληροφόρησης δεν είχαμε για τον Κων/νο, οι επιστολές αυτές είναι ικανές ν’ αποστομώσουν τους επικριτές του σε ό,τι αφορά την ειλικρινή και πλήρη μεταστροφή του στο χριστιανισμό και τη γνησιότητα της χριστιανικής του πίστεως τους επικριτές κυρίως των νεότερων χρόνων, που τόσο επιπόλαια του καταλογίζουν υποκρισία, όπως θα εξηγήσουμε σε επόμενα κεφάλαια!
Ορισμένα από τα κείμενα αυτά θεωρήθηκαν πλαστά, άλλ’ ευρήματα των τελευταίων χρόνων επιβεβαιώνουν τη γνησιότητά τους ως έργων του Κων/νου.
Υποσημειώσεις.
1. Ευσ’. Β. Κ. 1 βιβλ. κεφ. 19.
2. Ζων. Επιτομή, βιβλ. 13. Κεφ. 5.
3. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 4, κεφ. 29.
4. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 4 κεφ. 30.
5. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 4 κεφ. 33.
6. Ευσ’. Β. Κ. λόγ. 4 κεφ. 32.
7. Ευσ’. Β. Κ. Κωνσταντίνου Λόγος τω των αγίων συλλόγω, κεφ. 18, 19, 20.
8. Ευσ’. Κων/νου Λόγος τω των αγίων Συλλόγω κεφ. 24 και 25.
9. Βίκτωρ Αυρήλ. Epit De Caesaribus, κεφ. 39.
10. Λακτ. Περί θαν. Διωκτών, 33, Ευσ’. Εκκλ. ιστ. Βιβλ. 8 κεφ. 16 ο Gibbon. Κεφ. 14.
11. Λακτ. Περί θαν. Διωκτών κεφ. 49.
12. Ευσ’. Β. Κ. βιβλ. 1 κεφ. 57.
13. Schaff Philip “History of the Christian Church, Chapter I, Footnote 1 p. 11.
14. Από τον λόγο του Κων/νου τω των αγίων συλλόγω, κεφ. 26.
15. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 2, κεφ. 56.
16. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 2 κεφ. 55.
17. Ευσ’. Β. Κ. Λόγ. 2 κεφ. 46.
18. Ευσ’. Β. Κ. βιβλ. 2 κεφ. 47.
Από το βιβλίο: Μέγας Κωνσταντίνος : Κατηγορίες και αλήθεια, του Κωνσταντίνου Καραστάθη. Αθήναι, Απρίλιος του 2012 Εκδόσεις «ΑΘΩΣ».
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
