Μετά τη διάλυση της IV Mεραρχίας και τη σύμπτυξη των τεσσάρων άλλων, ο στρατηγός Τρικούπης βρισκόταν σε μειονεκτική θέση, τόσο από άποψη αριθμού όσο και από άποψη ηθικού έναντι του συνεχώς προελαύνοντος εχθρού. Ωστόσο, δεν έλειψε η αντίσταση. Και σφάλλονται οι προχειρογράφοι ιστορικοί, όταν στις «επίσημες» συγγραφές τους ανερυθριάστως γράφουν πως μετά την 13η Αυγούστου ο ελληνικός στρατός, προεξαρχόντων των αξιωματικών, βρισκόταν σε συνεχή φυγή. Δεν έλειψαν οι μάχες. Ο δεινά επικρινόμενος (και από την ημετέρα γραφίδα) στρατηγός Τρικούπης στις 16 Αυγούστου έδειξε τις πολεμικές του αρετές στη μάχη που έγινε στην έκταση του ορεινού συγκροτήματος Ιλμπουλάκ ως το χωριό Χαμούρκιοϊ. Στη μάχη αυτή υπήρξε ό,τι δεν είχε υπάρξει τις προηγούμενες ημέρες: συνεννόηση και συμπαράταξη δυνάμεων του Α’ και του Β’ Σώματος Στρατού. Μπορεί βέβαια η προσπάθεια των δύο σωματαρχών να μη απέδωσε, ωστόσο η ένταση της μάχης και μάλιστα σε τόσο μεγάλη έκταση, έδωσε τη βεβαιότητα σε πολλούς μαχητές ότι το Τουμλού Μπουνάρ μπορεί να
γίνει ο κυματοθραύστης που θα ανέκοπτε την ορμή του τουρκικού κύματος.
Ο στρατηγός Τρικούπης με το Στρατηγείο του παρακολουθούσε από τη θέση Ουλουτζάκ την κίνηση των μονάδων του, όταν ένας αξιωματικός του ενεχείρησε σημείωμα που έρριξε ελληνικό αεροπλάνο. Το σημείωμα περιείχε πληροφορίες για τις νέες κινήσεις των Τούρκων στην περιοχή Πασάκιοϊ και Σινάν Παπά, ενώ, παράλληλα, τμήματα τουρκικού πεζικού και ιππικού που ξεπερνούσαν αριθμητικά σε δύναμη μια μεραρχία βρίσκονταν σε απόσταση 7 χλμ. από το Ουλουτζάκ, ενώ μια άλλη δύναμη ερχόταν εναντίον του από το Αλτουντάς. Ουσιαστικά ο Τρικούπης είχε κυκλωθεί. Προς το Ουλουτζάκ εκινείτο και η ελληνική ΧΙΙΙ Μεραρχία. Για την διαλυθείσα ΙΧ μεραρχία δεν υπήρχε καμμία πληροφορία. Ο Τρικούπης με τους επιτελείς του ανέλαβαν προσωπικά την ευθύνη να διευκολύνουν τους κατάκοπους στρατιώτες να περάσουν τον επικίνδυνο αυχένα. Για πρώτη φορά το ελληνικό πυροβολικό από την έναρξη των επιχειρήσεων υποχρέωσε σε σιγή το τουρκικό.
Μπορεί οι αποκομμένες από τη μεταξύ τους επαφή μεραρχίες να μην ήσαν σε άμεση επαφή με το Στρατηγείο, ωστόσο και υπό τις δυσχερείς αυτές συνθήκες δεν σταμάτησαν ούτε στιγμή να μάχονται κατά των επιτιθεμένων εχθρών. Είναι μάλιστα ενδεικτικό ότι οι παραδοθέντες κατά το πρώτο τριήμερο Έλληνες στρατιώτες ήσαν ελάχιστοι. Ομαδική παράδοση δεν είχε ακόμη σημειωθεί. Επίσης και η – άγνωστο που; – ευρισκομένη ΙΧ Μεραρχία, μαχόμενη εξακολουθητικά έφθασε (όχι εν συνόλω) σε μια δασώδη κορυφή κοντά στο Τουμλού Μπουνάρ και μάλιστα αναπτύχθηκε με τέτοιο τρόπο για να καλύψει την περιοχή αυτή από το ενδεχόμενο τουρκικής προσβολής από τα νώτα και από το Βορρά, κυρίως όμως από τα Βορειοδυτικά.
Εν τω μεταξύ η μάχη στο Χαμούρκιοϊ συνεχιζόταν με πείσμα. Ο Τρικούπης, επικεφαλής της ΧΙΙΙ Μεραρχίας έφθασε στον ποταμό Πουρσάκ και, αφού τον πέρασε, στάθμευσε, για να ανασυγκροτήσει, να την αναζωογονήσει ώστε να είναι σε θέση να την χρησιμοποιήσει σε όποιο σημείο επέβαλλαν οι καταστάσεις. Προσπάθησε με τον ασύρματο, να επικοινωνήσει με τη Στρατιά, που μόνον στα χαρτιά ήταν πλέον Στρατιά, αλλά οι παρεμβολές των ισχυροτέρων τουρκικών ασυρμάτων δεν του επέτρεψαν μαχόμενη ΧΙΙ μεραρχία ου εικονογραφούσε λεπτομερώς τη δυσχερή της κατάσταση: «Ήρξατο παρουσιαζομένη έλλειψις πυρομαχικών πεζικού. Τραυματίας αγνοούμεν που διακομίσωμεν, στερούμεθα δε επαρκών μέσων διακομιδής αυτών».
Όντως, η κατάσταση των τραυματιών ήταν αυτόχρημα τραγική. Εν τω μεταξύ μεγάλος όγκος τουρκικών δυνάμεων προσέβαλε τις ΧΙΙ, ΙΧ και V Μεραρχίες, που κρατήθηκαν σε μια ισορροπία χάρη στα εύστοχα πυρά του πυροβολικού τους. Εξαίρεται ιδιαίτερα η γενναία στάση του Διοικητή της ΙΧ Μεραρχίας Γαρδίκα που με προσωπικό κίνδυνο έφερε πάλι προς τα εμπρός τη γραμμή του πεζικού του, το οποίο είχε καμφθεί και ήταν έτοιμο να διαλυθεί. Ο στρατηγός Τρικούπης είχε ζαλιστεί από τα μηνύματα απελπισίας τα οποία έρχονταν από κάθε Μεραρχία. Ο Διοικητής της ΧΙΙ στις 2.30 μ.μ. τηλεγραφεί: «Παρακαλώ ενισχύσατέ με. Ήδη μέτωπον εκλονίσθη». Ο Τρικούπης στηρίζει τις ελπίδες του στη νύκτα. Στέλνει εντολή: «Κίνησις ΧΙΙ Μεραρχίας να αρχίση άμα τη επελεύσει του σκότους». Ο ίδιος αποσύρεται προς τα υψώματα που βρίσκονται δυτικά του ποταμού Πουρσάκ. Η ΙV μεραρχία μάχεται λυσσωδώς. Κυκλώνεται και ξεκυκλώνεται. Αλλά και πάλι κυκλώνεται.
Ο τραυματισμός μάλιστα δύο αξιόλογων αξιωματικών, του λοχαγού Αλκ. Μπουρδάρα και του ιλάρχου Βασ’. Μπολοβέτης είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη από τους Τούρκους μας διασωμένης λοφοσειράς, που έκλεινε το δρόμο της Μεραρχίας προς Τουμλού Μπουνάρ. Καίριες θέσεις έπεφταν στα χέρια των Τούρκων αλλά και πάλι με σχετική ενίσχυση, ύστερα από αντεπίθεση, ανακατελαμβάνοντο. Τρεις φορές οι Τούρκοι κατέλαβαν μια θέση και τρεις φορές εξεδιώχθησαν με επίθεση δια της λόγχης. Στη μάχη αυτή εκ του συστάδην τραυματίσθηκε ο Ταγματάρχης Παπαστεργίου. Όλοι οι αξιωματικοί της μεραρχίας είχαν τεθεί εκτός μάχης. Απέμενε ένας ανθυπολοχαγός. Η κάμψη, παρά την αξιοθαύμαστη ανδρεία των μαχητών στο σημείο αυτό, ήταν αναπόφευκτη.
Καθοριστική για τη μη διάλυση της μεραρχίας αυτής, πλην των ευστόχων βολών του πυροβολικού της, ήταν και η χρησιμοποίηση του 1/26 εφεδρικού τάγματος υπό τη διοίκηση του αντ/χη Γεωργίου Καλλιγκάκη, που ήταν Διοικητής Συντάγματος. Αυτός, αφού συγκέντρωσε τα λείψανα του 11ου Συντάγματος της IV Μεραρχίας και της Σχολής Υποψηφίων Εφέδρων Αξιωματικών, συγκρότησε εκ των ενόντων εφεδρική δύναμη και κράτησε με τα δόντια την κλονισθείσα γραμμή άμυνας. «Ο αντ/χης Καλλιγκάκης, αξιωματικός ευρείας μορφώσεως, ανδρειότατος και σεμνότατος πολεμιστής, ετραυματίσθη σοβαρώς και την επομένην εύρεν άγνωστον θάνατον εις τας χαράδρας του Αλή Βεράν».16 Αξιοσημείωτο είναι ότι στην αντεπίθεση που διενήργησε ο Καλλιγκάκης συμμετείχε εθελοντικά και άλλος αντ/χης, ο Αθαν. Πουρνάρας, που τραυματίσθηκε σοβαρά. Μετά τον τραυματισμό του Πουρνάρα, επήλθε ένας γενικώτερος κλονισμός στις γραμμές των μαχομένων, αλλά και πάλι, «ως από μηχανής θεός», εμφανίστηκε ο ταγματάρχης Ξανθάκος, διοικητής της ΙΙ μοίρας πυροβολικού του Β’ Σώματος
Στρατού, που με τρεις πεδινές πυροβολαρχίες «εν καλπασμώ», τοποθετήθηκε σε θέση σχεδόν ακάλυπτη για να προλάβει το κακό, και με απευθείας βολές, χωρίς σχεδόν ρύθμιση, υποχρέωσε τους Τούρκους να στραφούν προς τα πίσω. Το αυτό έπραττε την ίδια περίπου στιγμή και μια άλλη πεδινή πυροβολαρχία υπό τον Κ. Παπαδόπουλο.17 Η έγκαιρη και σωτήρια παρέμβαση των τεσσάρων πυροβολαρχιών επέτρεψαν στον συν/χη Γαρδίκα να ανασυντάξει το πεζικό της ΙΧ Μεραρχίας και να το τοποθετήσει στα κατάλληλα σημεία. Ο στρατηγός Ν. Τρικούπης, που εν τω μεταξύ είχε φθάσει στο Χαμούρκιοϊ, διέθεσε προς ενίσχυση της ΙΧ μεραρχίας δύο τάγματα. Ο ίδιος μάλιστα, αψηφώντας τον κίνδυνο ενδεχόμενης ενέδρας, έσπευσε να συναντηθεί με τους στρατηγούς Διγενή και Δημαρά και να συνομιλήσει μαζί τους για τη διαμορφωθείσα κατάσταση. Οι δύο στρατηγοί διατύπωσαν την άποψη ότι οι δυνάμεις τους είχαν εξαντληθεί, δεν είχαν δύναμη εφεδρική και – το χειρότερο – είχαν τη βεβαιότητα ότι είχαν πλέον κυκλωθεί.
Ήδη στο Χαμούρκιοϊ είχαν συγκεντρωθεί περίπου 20.000 άνδρες. Και συνάμα όσα πυροβόλα, οχήματα, ζώα μεταφοράς είχαν απομείνει, μαζί και οι μονάδες Υγειονομικού. Η κατάσταση, λόγω συνωστισμού και χαμηλού ηθικού, ήταν από κάθε άποψη τραγική. Ο στρατηγός Τρικούπης στο βιβλίο του αφηγείται ότι δέχθηκε εισηγήσεις υφισταμένων του για την έναρξη διαπραγματεύσεων με τον αντίπαλο ή, τουλάχιστο, να γίνει ευρεία σύσκεψη των Διοικητών των Μεγάλων Μονάδων. «Απέρριψα κατηγορηματικώς αμφοτέρας τας προτάσεις ταύτας», γράφει ο στρατηγός. Και ως απόγονος ένδοξης μεσολογγίτικης οικογενείας ύψωσε το μαστίγιό του και φώναξε:
-«Παιδιά, το σύνθημά μας ας είναι: Μεσολόγγι – Ελευθερία».
Και ο τραγικός στρατηγός, επικεφαλής των ιππέων του, προχώρησε όχι – δυστυχώς – προς τα εμπρός αλλά προς τα πίσω όπου τον ανέμενε ό,τι δεν του άξιζε: το θλιβερό συμβάν του Αλή Βεράν. Πιο «τυχερός» στάθηκε ο αντ/χης πεζικού Σακέττας, επιτελάρχης της ΧΙΙ Μεραρχίας, που περιερχόταν τις μονάδες κραυγάζοντας «αίσχος» για όσους προωθούσαν την ιδέα της παραδόσεως. Την οποία δεν είδε, διότι δύο μέρες μετά βρέθηκε σκοτωμένος υπό μυστηριώδεις συνθήκες στις διαβάσεις του όρους Μουράτ. Δεν αποκλείεται να πήγε και από ελληνικό δολοφονικό χέρι.
Πάντως, η πορεία υποχωρήσεως προς το Σάλκιοϊ που βρίσκεται προ του Αλή Βεράν, άρχισε τη νύκτα. Η φάλαγγα σχημάτιζε μια τεράστια φωτεινή καμπύλη από τα αναμμένα τσιγάρα των στρατιωτών (αυτό κατά παράβαση πάγιων διαταγών), που μόνο με το τσιγάρο μπορούσαν να νικήσουν τη νύστα. Λόγω της λογικά αναμενόμενης νυκτερινής τουρκικής επιθέσεως, οι μονάδες δεν έφθασαν όλες στην ορισθείσα τοποθεσία. Η V Mεραρχία με διοικητή τον συν/χη Ρόκκα εγκατέλειψε την ομάδα Τρικούπη και στράφηκε προς Ν. Αλλά καθ’ οδόν δέχθηκε επίθεση και χωρίσθηκε σε δύο τμήματα. Το ένα με τον διοικητή της μεραρχίας Ρόκκα, τον διοικητή του 44ου Συντάγματος Φαληρέα και τον επιτελάρχη πεζικού Δεμέστιχα στράφηκαν προς Δ., ενώ το άλλο υπό την διοίκηση των αντ/χών Νικολοδήμου και Παπαδήμα κατευθύνθηκε προς το Σάλκιοϊ, όπου είχε φθάσει και η ΧΙΙ Μεραρχία. Η αυγή της 17ης Αυγούστου βρήκε τους Έλληνες μαχητές κατάκοπους, χωρίς αυγή ελπίδας για την έλευση κάποιας βοήθειας. Η γιορτή της Παναγίας πέρασε χωρίς να κάνει το θαύμα της.
Υποσημειώσεις.
16. Χαρ. Τριανταφυλλίδης, όπ. π. τ. Β’, σ. 600, με παραπομπή στο βιβλίο του συν/χη Κων. Κανελλόπουλου.
17. Πρόκειται για τον λεγόμενο «Παππού», λόγω των τεραστίων μουστακιών του, που διηύθυνε την άμυνα της Φλώρινας κατά την μεγάλη επίθεση των ανταρτών στις 12 έως 15 Φεβρουαρίου 1949.
Από το βιβλίο του Σαράντου Ι. Καργάκου: «Η Μικρασιατική εκστρατεία, 1919 -1922». Από το Επος στην τραγωδία. Αθήνα 2013. Μέρος Γ.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
