Για την ιστορία της επιστήμης
702 χρόνια από το θανατό του
Ακούστε το ακόλουθο κείμενο, όπως «δημοσιεύθηκε» στο 106-ο τεύχος (Ιούλιος – Αύγουστος του 2007) του ηχητικού περιοδικού μας, «Ορθόδοξη Πορεία».
Στον κατάλογο των επετείων γεννήσεως ή θανάτου μεγάλων της επιστήμης, της Βρεταννικής Εταιρείας της Ιστορίας της Επιστήμης (ΒSHS) για το 2005, πρώτο όνομα, ως παλαιότερο, ήταν το: Μάξιμος Πλανούδης, πολυμαθής, «κοιμήθηκε» στην Κωνσταντινούπολη το 1305.
Και μόνη η αναφορά του ονόματός του 702 χρόνια μετά το θάνατό του, φανερώνει τη σημαντικότητα του προσώπου, αλλά και την επίδραση του έργου του Βυζαντινού λογίου μοναχού, Μαξιμου Πλανούδη, στην επιστημονική αναγέννηση της Ευρώπης.
Στην Ελλάδα είναι βέβαια γνωστός σε όσους ασχολούνται με τις βυζαντινές σπουδές, αλλά μένει άγνωστο στους πολλούς, ακόμη και το όνομά του, και πιο πολύ, η σημασία του έργου του στην όλη πρόοδο του παγκόσμιου πολιτισμού.
Ο κατά κόσμον Μανουήλ Πλανούδης, γεννήθηκε περί το 1255 στη Νικομήδεια της Βιθυνίας και δέχτηκε σπουδαία μόρφωση. Κατά τον σύγχρονό του Βυζαντινό ιστορικό Παχυμέρη. «Ήταν», γράφει ο Παχυμέρης, «εξησκημένος εις πάσαν παιδείαν, ούτω δε διαβεβηκώς εν φιλοσοφία και θεωρία και δια πάντων μεν μαθημάτων οδεύσας, ευδοκιμήσας δε εν άπασι, προς δε τη Ελλάδι και Λατίνων γλώσσαν εις άκραν εξησκημένος!» Αναδείχτηκε ένας από τους περισσότερο σοφούς, «ελλογίμους», αφιερωμένους σε επιστημονικές σπουδές, βυζαντινούς συγγραφείς.
Στα 1283 εκάρη μοναχός και πήρε το όνομα Μάξιμος. Διαμένει αρχικά στη Μονή της Χωρας και αργότερα στη Μονή του Ακαταλήπτου. Αλλά γρήγορα δρα ως διδάσκαλος στην Κωνσταντινούπολη των Παλαιολόγων Μιχαήλ Η´ και Ανδρόνικου Β´, των οποίων γίνεται και πρεσβευτής σε κρίσιμες για το Εθνος και την Εκκλησία αποστολές.
Ως ελάχιστο λοιπόν φόρο τιμής, αλλά και αισθήματος ευθύνης για τη γνώση και την αναγνώριση της μεγάλης μορφής του, αναδημοσιεύουμε μικρό απόσπασμα από τη «Βυζαντινή λογοτεχνία – ή λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών» του διαπρεπούς σύγχρονου Βυζαντινολόγου Herbert Hunger, αναφερόμενο στο έργο του Μαξιμου Πλανούδη:
« Ο Πλανούδης», γράφει, «διέπρεψε ως φιλόλογος πρώτα-πρώτα χάρη στην καλή του γνώση των λατινικών, που τη χρησιμοποίησε για να μεταφράσει πολυάριθμα έργα του Αυγουστίνου, του Βοηθίου, του Κάτωνος, του Κικέρωνος, του Οβιδίου, του Γιουβενάλη. Ολα αυτά επιβεβαιώνουν πόσο ποικίλα ήταν τα ενδιαφέροντα του βυζαντινού λογίου, στον οποίον όλοι σχεδόν οι κύκλοι της εγκυκλίου παιδείας, του ήταν οικείοι. Οι μεταφράσεις του Πλανούδη ήταν πολύ δημοφιλείς και χρησιμοποιήθηκαν, και στη Δυση ακόμη, για το μάθημα των Ελληνικών! Αυτό εξηγεί προφανώς και το γιατί μας έχουν παραδοθεί τόσα πολλά χειρόγραφα. Το ενδιαφέρον του Πλανούδη για τα Μαθηματικά, προκύπτει και από την έκδοση του Διοφάντους. Για την έκδοση της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, χρειάστηκε να αναζητήσει επί μακρόν το κατάλληλο χειρόγραφο. Ο Πλανούδης για την έκδοση των φαινομένων του Αράτου, είχε προσπαθήσει να αποκαταστήσει ορισμένες ανακρίβειες στην περιγραφή του ζωδιακού κύκλου, προσφεύγοντας σε σύγκριση με το άλλο έργο του Πτολεμαίου «Μαθηματική σύνταξις». Φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιήσει τα φαινόμενα ως εγχειρίδιο Αστρονομίας. Από τρεις κώδικες επίσης προκύπτει, ότι ο Βυζαντινός φιλόλογος προσπαθούσε επί χρόνια να εκδώσει ολόκληρο τον Πλούταρχο. Οι γνώσεις μας πάντως για τη φιλολογική δραστηριότητα του Πλανούδη γύρω από το κείμενο του Αριστοφάνη, είναι πιο πρόσφατες.
Τελευταία στη σειρά, αλλά όχι και σε σπουδαιότητα, από τα φιλολογικά επιτεύγματα του Πλανούδη, πρέπει να αναφερθεί η μεγάλη του συλλογή επιγραμμάτων, της οποίας διαθέτουμε, ευτυχώς, τον ιδιόχειρα γραμμένο κώδικα. Τελος, πρέπει να γίνει μνεία και της υπομνηματισμένης εκδόσεως των Μυθων του Αισώπου, των σχολίων στο Θουκυδίδη και στον Ευκλείδη, καθώς και των επιμερισμών στις Εικόνες του Φιλοστράτου.
Έτσι — ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι η ζωή του Πλανούδη ήταν σχετικά σύντομη — καταλαβαίνουμε πως βρισκόμαστε μπροστά σε μια πολύ αξιόλογη παραγωγή του πρώτου αυτού φιλολόγου των παλαιολογείων χρόνων».
Συνήθως πιστεύουμε ότι η αναγέννηση στην Ευρώπη άρχισε όταν οι Βυζαντινοί λόγιοι, μετά την άλωση, διωγμένοι απ την Ανατολή κατέφυγαν κι «ανέτειλαν» στη Δυση. Στην πραγματικότητα όμως, είχε προηγηθεί η εκπληκτική άνθιση του Βυζαντινού Ελληνισμού των Παλαιολόγων, όπου προσέτρεχαν από τη Δυση στην Ανατολή να μάθουν, να ακούσουν τον Μάγιστρο, τον Μετοχίτη, τον Μοσχόπουλο, και ίσως πιο πολύ, τον πολυμαθέστατο Μάξιμο Πλανούδη.
Από το περιοδικό: «Η Δράσις μας», τεύχος Νοεμβρίου 2005.
