ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ
Πριν από σχεδόν 440 χρόνια, μία σπουδαία μάχη που έγινε στα νερά της υπό οθωμανικήν κατοχή Ελλάδας, έκρινε το μέλλον της Μεσογείου. Η ακόμη πανίσχυρη την εποχή αυτή Οθωμανική αυτοκρατορία, αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει τον ενωμένο στόλο ενός συνασπισμού χριστιανικών δυνάμεων κοντά στη Ναύπακτο. Ήταν 7 Οκτωβρίου 1571, μία μέρα που θα έμενε στην Ιστορία ως εκείνη που απέτρεψε την προς Δυσμάς επέκταση των Οθωμανών.
Η πανίσχυρη αριστοκρατική Δημοκρατία της Βενετίας έχανε, τη μία μετά την άλλη τις κτήσεις της στην Ελλάδα, ενώ οι Τούρκοι γίνονταν, σιγά – σιγά, απόλυτοι κύριοι της Ανατολικής Μεσογείου και ο στόλος τους αποτελούσε πλέον άμεσο κίνδυνο, όχι μόνο για τα ενετικά φρούρια στην Ανατολή, αλλά και γι’ αυτήν τη μητρόπολη. Εξάλλου οι σύμμαχοι της Τουρκίας, Μαροκινοί, και οι πειρατές, τους οποίους υπέθαλπαν στις Βορειοαφρικανικές ακτές, συνεχώς δημιουργούσαν ζητήματα στην Ισπανία, της οποίας εμπόδιζαν τις θαλάσσιες μεταφορές. Υπό τις συνθήκες αυτές, δημιουργήθηκε η Ιερή Συμμαχία. Ο πρωτεργάτης και η ψυχή της, ο πάπας Πίος Ε’, θέλησε να συμπεριλάβει σε αυτήν ολόκληρη την Ευρώπη, αλλά δεν το κατόρθωσε. Η Γαλλία, η Πορτογαλία, η Πολωνία και η Αυστρία αρνήθηκαν να συμμετάσχουν. Έτσι, η Συμμαχία συγκροτήθηκε από την Ισπανία, από τα κρατίδια της Ιταλίας, από τη Βενετία και από τους Ιππότες της Μάλτας. Οι βλέψεις της, συνεπώς, ήταν κατ’ ανάγκη περιορισμένες, διότι δεν ήταν δυνατό να επιδιωχθεί ολοκληρωτικός κατά της
Τουρκίας πόλεμος, χωρίς τη συμμετοχή των κύριων ηπειρωτικών δυνάμεων της Ευρώπης.
Η σύσταση της συμμαχίας ενάντια στους Τούρκους.
Τους λόγους της σύστασης της συμμαχίας και των κατ’ ανάγκη περιορισμένων στόχων της μας δίνει ο ίδιος ο πάπας, ο οποίος, μεταξύ άλλων, είπε στους πληρεξούσιους της Ισπανίας και της Βενετίας τα εξής: «Θα εκπληρώσω τις υποχρεώσεις τις οποίες μου επιβάλλει η θέση μου ως κοινού Πατρός των πιστών. Προτού με καλέσει ο Θεός, θα μεταχειρισθώ όλα τα ανθρώπινα μέσα, για να ενώσω τις χριστιανικές δυνάμεις έναντι του μεγαλυτέρου εχθρού του χριστιανισμού. Απευθύνθηκα προς το βασιλιά της Ισπανίας και προς την Ενετική Δημοκρατία, διότι τα εδάφη των δύο αυτών δυνάμεων είναι περισσότερο εκτεθειμένα στη μανία της καταστροφής των Τούρκων. Θεία χάριτι, βρήκα τους πρίγκιπές σας καλώς διατεθειμένους. Τώρα σε σας μένει να επωφεληθείτε μίας περίστασης, η οποία «μιλάει από μόνη της». Να συνομολογήσετε μία συμμαχία, της οποίας κύριος σκοπός θα είναι να τιμωρήσει και να εξουθενώσει την αυθάδεια και τη μανία των λυσσασμένων αυτών σκύλων ή τουλάχιστον να εμποδίσει κάθε περαιτέρω αύξηση των δυνάμεών τους. Όταν οι βασιλείς και οι
χριστιανικοί λαοί της Ευρώπης οπλισθούν, για να καταστρέψουν την Αυτοκρατορία της Ανατολής το Μωάμεθ, θα περάσουν από την Κωνσταντινούπολη. Αυτό είναι αδύνατον σήμερα. Αλλά ο Θεός,ο οποίος δεν θέλει να εγκαταλείψει τη χριστιανοσύνη, δίνει την ευκαιρία να διατηρήσουμε το Βασίλειο της Κύπρου και να αποκτήσουμε και άλλα. Οι μεταγενέστεροι θα μας αποδώσουν βαρύτατη αμέλεια, εάν αφήσουμε να περάσει μια τέτοια ευκαιρία. Το δίκαιο είναι μαζί μας, όπως είναι πάντοτε, όταν πολεμάμε ενάντια στους απίστους. Εάν πεισθώ ότι θα είμαι χρήσιμος σε αυτή την πολεμική επιχείρηση, θα είμαι πολύ ευτυχής, πιστέψτε με, να συμμετάσχω στους κινδύνους, να χύσω το αίμα μου και να πέσω για τη δόξα του Θεού και υπέρ της Δημοκρατικής Χριστιανοσύνης».
Οι αποφάσεις των Χριστιανών για την επικείμενη ναυμαχία.
Οι μεταξύ των συμμάχων συνεννοήσεις για τις λεπτομέρειες υπήρξαν μακριές. Ενίοτε δε προσέκρουαν σε επουσιώδη ζητήματα γοήτρου. Τελικώς, όμως, αποφασίστηκαν:
• Η Συμμαχία να στραφεί όχι μόνο κατά της Τουρκίας, αλλά και κατά του σουλτάνου του Μαρόκου και κατά των πειρατών των βορείων ακτών της Αφρικής.
• Κάθε έτος, τον Μάρτιο ή τον Απρίλιο, οι συμμαχικές δυνάμεις, αποτελούμενες από 200 γαλέρες, 100 πλοία, 50.000 στρατιώτες του πεζικού, 4.000 ιππείς και 500 πυροβολητές, να εκστρατεύουν για να επιφέρουν, ανάλογα με την περίσταση, τη μεγαλύτερη ζημιά κατά του εχθρού και τη μεγαλύτερη ωφέλεια στους συμμάχους.
• Τα τρία πέμπτα των πολεμικών δαπανών να καταβάλει η Ισπανία, τα δε άλλα δύο πέμπτα η Βενετία. Η Πάρμα, η Φεράρα, η Σαβοΐα, η Τοσκάνη κ.λπ. υποχρεώθηκαν να καταβάλουν ορισμένα ποσά αναλογικά. Ο πάπας υποσχέθηκε να προσφέρει 12 γαλέρες, 3.000 πεζούς και 270 ιππείς, παραχώρησε δε ειδικά προνόμια στην εκκλησιαστική περιουσία στην Ισπανία και Βενετία.
• Το πρώτο έτος, δηλαδή το 1571, οι πολεμικές επιχειρήσεις της συμμαχίας να είναι αποκλειστικά και μόνο ναυτικές.
Οι Ισπανοί ήθελαν όπως ο αρχηγός της εκστρατείας να υποδειχθεί από αυτούς. Όμοια και οι Βενετοί. Για να βρεθεί κάποια μέση λύση, γινόταν λόγος για το δούκα Ντ’ Ανζού και το δούκα της Σαβοΐας. Ο πάπας όμως, επέλεξε και επέβαλε ως αρχηγό του Δον Χουάν τον Αυστριακό. Αυτός ήταν νόθος γιος του Καρόλου Ε’ και της Βαρβάρας Πλόμπεργκ. Η καταγωγή του αποκαλύφθηκε μετά το θάνατο του πατέρα του. Αρχικώς προοριζόταν για εκκλησιαστική καριέρα. Ο αδελφός του, Φίλιππος Β’, Βασιλεύς της Ισπανίας, τον αναγνώρισε και τον βοήθησε να συμπληρώσει τις σπουδές του.
Οι συζητήσεις των λεπτομερειών και σκοπών της συμμαχίας ήταν μακρές και επίπονες και έληξαν τον Μάιο του 1571, διήρκεσαν δηλαδή συνολικά έντεκα μήνες. Μεταξύ των συμφωνηθέντων τελευταίων όρων της ήταν ότι ο Δον Χουάν θα είχε την αρχηγία των δυνάμεων της συμμαχίας σε ξηρά και θάλασσα, αλλά όταν επρόκειτο για σοβαρά ζητήματα, υποχρεούνταν να ζητάει τη γνώμη των Μαρκαντόνιο Κολόνα και Σεμπαστιάνο Βενιέρ, επικεφαλής των δυνάμεων του πάπα και των Ενετών αντίστοιχα. Ως τόπος συνάντησης του χριστιανικού στόλου ορίστηκε η Μεσσήνη στη Σικελία, γιατί βρίσκεται στο κέντρο της Μεσογείου.
Ο Χριστιανικός στόλος.
Την 20η Ιουλίου, η υπό τον Κολόνα μοίρα απέπλευσε από τη Νεάπολη για τη Μεσσήνη και συναντήθηκε με άλλα πλοία της συμμαχίας. Ο στόλος της Βενετίας είχε συμφωνηθεί να πλεύσει και αυτός στη Σικελία. Και η μεν μοίρα της Κρήτης, με 60 γαλέρες, διατάχθηκε να μεταβεί πάραυτα εκεί, η δε άλλη παρέμεινε στην Κέρκυρα, όπου κινδύνευσε να αποκλεισθεί από τον τουρκικό στόλο. Ο Βενιέρ, ναύαρχος του ενετικού στόλου, δίσταζε να εγκαταλείψει την Κέρκυρα, τα υπόλοιπα νησιά και τις δαλματικές ακτές στη «διάθεση» του εχθρικού στόλου και να αφήσει απροστάτευτη, από τη θάλασσα, τη Βενετία. Το πολεμικό συμβούλιο που συγκροτήθηκε απεφάνθη ότι προτιμότερη είναι η ανάληψη των μεγάλων αυτών κινδύνων στην προκειμένη περίπτωση, παρά η αδράνεια και η καταστροφή των σχεδίων της Συμμαχίας.
Η μοίρα της Κέρκυρας απέπλευσε και κατευθύνθηκε αρχικά στο Οτράντο (ο αρχαιοελληνικός Τάραντας) και κατόπιν στη Μεσσήνη. Έτσι, ο ενετικός στόλος απέφυγε μεν τον κίνδυνο να αποκλεισθεί από τον τουρκικό, αλά άφησε ελεύθερο πεδίο δράσεως στον εχθρό.
Ευτυχώς, για τη Βενετία, ο ναύαρχος του τουρκικού στόλου, Αλή πασάς, δεν επωφελήθηκε της παντελούς έλλειψης προστασίας της από θαλάσσης και τούτο, διότι ήταν υποχρεωμένος να αναζητήσει σε Ήπειρο και Ακαρνανία στρατιώτες για να συμπληρώσει το στόλο του. Ο Αλή πασάς ήταν άπειρος περί τα ναυτικά στρατιωτικός διοικητής και αυτό θα είχε σημαντική επίδραση στα μελλούμενα. Η πολεμική δράση του περιορίστηκε στην κατάληψη ορισμένων ενετικών φρουρίων στην Ήπειρο και τη Δαλματία και στην καταστροφή μερικών χωριών της Κέρκυρας, τα οποία βρίσκονταν εκτός της ακτίνας δράσης των πυροβόλων του φρουρίου του νησιού που έλεγχαν οι Ενετοί.
Από την Κέρκυρα ο οθωμανικός στόλος πήγε στην Πάργα, όπου ο Αλή πασάς έλαβε την είδηση της κατάληψης της Αμμοχώστου. Συγχρόνως, ο Αλή πασάς έλαβε εκεί και ρητή διαταγή του σουλτάνου να αναζητήσει οπωσδήποτε το χριστιανικό στόλο και να αντιπαραταχθεί προς αυτόν. Με τη διαταγή αυτή, η οποία υπήρξε μοιραία για τους Τούρκους, ο ναύαρχος στερήθηκε το δικαίωμα να παρασύρει το χριστιανικό στόλο σε ευνοϊκές για τον τουρκικό οχυρωμένες θέσεις ή ακόμη να τον αναγκάσει να παραμείνει αδρανής μέχρι το χειμώνα, ο οποίος πλησίαζε και θα σήμαινε τη διακοπή των επιχειρήσεων. Έτσι η πρόβλεψη του πάπα ότι οι Τούρκοι, μεθυσμένοι από τις επιτυχίες τους, θα επεδίωκαν να ναυμαχήσουν με το χριστιανικό στόλο, αποδείχτηκε ορθή.
Τις τελευταίες ημέρες του Ιουλίου, σχεδόν όλος ο χριστιανικός στόλος ήταν στη Μεσσήνη και όλοι περίμεναν με αγωνία τον Δον Χουάν. Τέλος, ήρθε την 23η Αυγούστου, σχεδόν έναν ολόκληρο μήνα μετά τους στόλους του πάπα και της Βενετίας.
Ο στόλος αυτός, που θα λάμβανε μέρος στην τελευταία μεγάλη ναυμαχία με κωπήλατα πλοία, αποτελούνταν, την 17η Σεπτεμβρίου 1571, την ημέρα του απόπλου του από τη Μεσσήνη, από 6 μεγάλες γαλεάσσες, που έφεραν 120 πυροβόλα, 209 γαλέρες και 70 φρεγάτες, με επικεφαλής το ναυπηγικό θαύμα της εποχής, τη ναυαρχίδα «Reafe», ένα πλοίο που ήταν έργο των σπουδαιότερων τεχνιτών της Βαρκελώνης. Είχε κατασκευαστεί το 1568 για το δούκα ντε Βιλαφράνκα, αντιβασιλέα της Καταλονίας, κινείτο με 60 κουπιά και η πρώρα της είχε ένα ξυλόγλυπτο έργο του Vasguez, γλύπτη από τη Σεβίλλη. Σ’ αυτήν βρισκόταν ο αρχηγός της μεγάλης πολεμικής επιχείρησης και στο κατάστρωμά της κρίθηκε όλος ο αγώνας.
Η διαδρομή από τη Μεσσήνη στην Κέρκυρα διήρκεσε εννέα ημέρες. Στη διάρκειά της, ο Δον Χουάν πληροφορήθηκε ότι ο τουρκικός στόλος βρισκόταν στην Πρέβεζα. Η αρχική σκέψη ήταν να κατευθυνθεί αμέσως ο χριστιανικός στόλος εκεί και να προσβάλει τον τουρκικό. Την 26η Σεπτεμβρίου ο στόλος βρισκόταν στην Κέρκυρα. Η θέα των κατεστραμμένων χωριών, των πτωμάτων και γενικώς της καταστροφής και της ερήμωσης προξένησε φοβερή εντύπωση στους αξιωματικούς και στα πληρώματα και συντέλεσε στο να αυξήσει το ζήλο τους και να ενδυναμώσει την απόφασή τους για εκδίκηση. Ο κυβερνήτης του νησιού είχε τη γνώμη ότι το καλύτερο μέσο ασφαλείας της νήσου ήταν η ενίσχυση του στόλου και για το λόγο αυτό παραχώρησε 4.000 από τους 5.000 άνδρες που είχε στη διάθεσή του. Με αυτούς, ο αριθμός των στρατιωτών που ήταν διασκορπισμένος στα διάφορα πλοία ανήλθε σε 33.000 εκ των οποίων 30.000 ήταν Ιταλοί, 1.000 Ισπανοί και 2.000 εθελοντές από διάφορα μέρη.
Στην Κέρκυρα, ο Δον Χουάν διέταξε να τεθεί ο στόλος σε πλήρη πολεμική παράταξη. Με την κίνησή του απέδειξε το αξιόμαχο του στόλου, την ταχύτατη εκτέλεση των διαταγών, την ψυχραιμία και τον πλήρη συντονισμό ενεργείας αξιωματικών, στρατιωτών και ναυτικών, αλλά συνάμα τη μεταξύ των αρχηγών εχθρότητα, η οποία δεν προοιώνιζε αγαθά αποτελέσματα. Όταν ο Ντόρια, ως αντιπρόσωπος του Δον Χουάν, μετέβη για επιθεώρηση των ενετικών πλοίων, οι κυβερνήτες τους αρνήθηκαν να τον δεχθούν. Το επεισόδιο αυτό ακολούθησε άλλο σοβαρότερο, στις 2 Οκτωβρίου, όταν δόθηκε διαταγή να ετοιμαστεί ο στόλος για αναχώρηση: ενώ οι αξιωματικοί και ναύτες ενετικής γαλέρας, κυβερνώμενης από τον Κρητικό Ανδρέα Καλλέργη, ασχολούνταν πυρετωδώς με την προετοιμασία του πλοίου, οι Ισπανοί στρατιώτες, οι οποίοι επέβαιναν, συνεπλάκησαν με τους Ενετούς. Ο Μούτσιο, αρχηγός των Ισπανών αρκεβουζιέρων, επενέβη υπέρ των ανδρών του. Η σύρραξη γενικεύθηκε και είχε ως αποτέλεσμα να φονευθούν αρκετοί Ισπανοί και Ενετοί. Ο Βενιέρ πληροφορήθηκε τα της συμπλοκής
και έστειλε τον αρχηγό της ναυτικής αστυνομίας με δύναμη να την καταστείλει. Ο Μούτσιο τον φόνευσε, όπως και δύο από τους στρατιώτες του. Ο Βενιέρ μετέβη στον τόπο της συρράξεως, συνέλαβε τον ταραξία και δύο συνενόχους του και διέταξε να τους κρεμάσουν στο μεγάλο ιστίο της ενετικής γαλέρας.
Το γεγονός αυτό παρ’ ολίγο να λάβει μεγάλες διαστάσεις και προς στιγμήν, απειλήθηκε η διάλυση του στόλου. Τα ενετικά πλοία συγκεντρώθηκαν και από στιγμή σε στιγμή αναμενόταν σύρραξη. Η ψυχραιμία και η έγκαιρη επέμβαση του Κολόνα, αλλά και η γενναιοψυχία, η ευφυϊα και η συναίσθηση ευθύνης του Δον Χουάν συντέλεσαν, ώστε το θλιβερό αυτό επεισόδιο να μην έχει παραπέρα συνέπειες.
Τα προ της ναυμαχίας.
Οι δυνάμεις των δύο αντίπαλων στόλων, χριστιανικού και οθωμανικού, ήταν σχεδόν ίσες. Ο οθωμανικός αποτελούνταν από 208 γαλέρες, 60 γαλιότες και έναν σημαντικό αριθμό μικρότερων πλοίων (πιθανότατα πάνω από 60), επέβαιναν δε επ’ αυτών 25.000 στρατιώτες, μεταξύ αυτών 2.500 γενίτσαροι, άριστοι πολεμιστές, οπλισμένοι με αρκεβούζια. Ο οθωμανικός στόλος υπερτερούσε του χριστιανικού μόνο κατά την ομοιογένεια. Οι Οθωμανοί δεν ήταν πλέον, μετά από ενάμιση αιώνα ναυτικών «περιπετειών» με κύρια δραστηριότητα μάλιστα την πειρατεία, άναυτοι. Ωστόσο, υστερούσαν ακόμη σημαντικά σε σχέση με τους Ιταλούς θαλασσοπόρους.
Ο χριστιανικός στόλος μεταστάθμευσε από την Κέρκυρα στην Ηγουμενίτσα, από την οποία απέπλευσε την 3η Οκτωβρίου, προς το Νότο. Κατά τον πλουν, ο Δον Χουάν πληροφορήθηκε από ένα κρητικό μπρίκι ότι η Αμμόχωστος περιήλθε στα χέρια των Τούρκων. Η κατάληψη και του τελευταίου αυτού οχυρού της Κύπρου υπήρξε μέγα πλήγμα για το χριστιανικό κόσμο και ιδιαιτέρως για τους Ενετούς. Αν και αναμενόμενο, το γεγονός αυτό λύπησε βαθύτατα αξιωματικούς και πληρώματα του στόλου και τους φανάτισε ακόμα περισσότερο κατά του βάρβαρου εχθρού, που δεν σεβάστηκε τους όρους της παράδοσης της Αμμοχώστου και κατακρεούργησε τους τελευταίους ηρωικούς υπερασπιστές της.
Ολόκληρος ο τουρκικός στόλος βρισκόταν συγκεντρωμένος εντός του κόλπου των Πατρών. Κατά το συγκροτηθέν πολεμικό συμβούλιο, ο Περτέβ πασάς υπήρξε ο μόνος που υποστήριξε ότι, υπό τις υφιστάμενες τότε συνθήκες, δεν έπρεπε ο τουρκικός στόλος να αντιπαραταχθεί του χριστιανικού. «Έχω υπόψη μου», είπε, «ότι οι στόλοι της Ισπανίας, της Βενετίας, του πάπα και των άλλων χριστιανικών ηγεμόνων αποτελούν ήδη μία ισχυρή ναυτική δύναμη. Νομίζω ότι αποτελεί καθαρή παραφροσύνη να αντιπαραταχθούμε. Οι χριστιανοί δεν ήρθαν ως εδώ χάριν ναυτικής επίδειξης. Έχουν επικεφαλής του Βενιέρο, του οποίου όλοι γνωρίζουμε τα προσόντα και τη γενναιότητα. Εάν οι χριστιανοί είχαν την πρόθεση να αδρανήσουν, θα παρέμεναν στην Κέρκυρα ή θα κατευθύνονταν στη Βενετία. Αλλά και από την παραβολή των δυνάμεων των δύο στόλων δεν δύναται να συναχθεί ότι ο δικός μας υπερτερεί του χριστιανικού. Έχουμε, βεβαίως, 208 γαλέρες, 60 γαλιότες, 20 μπρίκια και λοιπά μικρότερα πλοία. Και αν δεχθούμε ακόμη ότι ο εχθρός διαθέτει μόνο 200 πλοία, κανείς δεν μας
βεβαιώνει ότι αυτά δεν είναι γαλέρες. Άλλωστε δεν πρέπει να λησμονούμε ότι διαθέτει και 6 γαλεάσσες, τις οποίες σοβαρώς πρέπει να υπολογίσουμε. Αλλά και από άποψη εμψύχου υλικού μειονεκτούμε. Οι σπαχήδες μας είναι νεοσύλλεκτοι, χωρίς πολεμική πείρα. Οι άλλοι είναι ικανοί για πόλεμο στην ξηρά, αλλά όχι στη θάλασσα. Όλοι σχεδόν έχουν μόνο τόξα και έχουν συνηθίσει να μάχονται μόνο εναντίον μικρότερων δυνάμεων. Αντιθέτως, ο εχθρός διαθέτει εμπειροπόλεμους στρατιώτες της Ιταλίας και της Ισπανίας, που έχουν ασκηθεί στη θάλασσα, και οι περισσότεροι είναι οπλισμένοι με αρκεβούζια.
Εξάλλου πρέπει να φυλαχθούμε από τον εσωτερικό εχθρό. Οι χριστιανοί σκλάβοι του στόλου μας είναι σε αριθμό ίσο περίπου με τους στρατιώτες μας. ο σουλτάνος μας έδωσε τη διαταγή να πολεμήσουμε, όχι όμως να οδηγήσουμε το στόλο μας σε μια βέβαιη και ανεπανόρθωτη καταστροφή».
Δυστυχώς για τους Οθωμανούς και ευτυχώς για τους Χριστιανούς, τα ορθά αυτά λόγια δεν ήταν διατεθειμένοι να τα ακούσουν οι αρχηγοί του τουρκικού στόλου. Τελικώς, επικράτησε η αντίθετη άποψη του Αλή πασά, την οποία αποδέχθηκαν οι υπόλοιποι αρχηγοί του στόλου. Ο Αλή πασάς είπε «Δεν νομίζω ότι οι χριστιανοί σκοπεύουν να ναυμαχήσουν, προτού ο στόλος τους συμπληρωθεί με πλοία και γαλέρες. Ο Βενιέρος θα θελήσει να δώσει ναυμαχία και άνευ αυτών, αλλά δεν είναι βέβαιο αν θα παρασύρει και τους λοιπούς αρχηγούς. Όσον αφορά σε εμένα, ποτέ δεν θα αρνιόμουν τη βοήθεια των μικρών πλοίων, διότι μαζί με αυτά, ο οθωμανικός στόλος εμφανίζεται μεγαλύτερος του χριστιανικού και έτσι, αν μη τι άλλο, θα εντυπωσιάσει τον εχθρό. Εξάλλου, το ευέλικτο των μικρών πλοίων συντελεί στο να παρέχουν βοήθεια στις γαλέρες. Είναι αλήθεια ότι οι σπαχήδες είναι νεοσύλλεκτοι στρατιώτες, αλλά και γενναίοι και μαζί με τους παλαιούς στρατιώτες αποτελούν αξιόλογο στρατιωτικό σώμα. Δεν έχουν, το ομολογώ, συνηθίσει στη θάλασσα, αλλά δεν πρόκειται
περί μεγάλου πλου, αφού πρόκειται να πάμε στην Κεφαλληνία. Ο μεγάλος αριθμός των αρκεβουζιέρων των χριστιανών δεν με τρομάζει. Το αρκεβούζιο δεν υπερέχει του παλαιού οθωμανικού τόξου. Ο χρόνος που απαιτείται για να γεμίσει, είναι αρκετός για να στείλει το τόξο τριάντα βέλη. Φοβάστε την επανάσταση των χριστιανών σκλάβων κατά το διάστημα της ναυμαχίας. Αλλά ο κίνδυνος αυτός θα αποφευχθεί, διότι, μόλις συμπλεχθούν τα πλοία, θα υποχρεώσουμε τους κατάδικους να πάνε κάτω από τους πάγκους και θα δώσουμε διαταγή στους φύλακες να σκοτώσουν αμέσως καθένα που θα κινηθεί. Επίσης, μπορούμε να υπολογίσουμε στην έχθρα μεταξύ Ιταλών και Ισπανών. Αιχμάλωτοι, προερχόμενοι από την Ηγουμενίτσα, μας ανέφεραν ότι, λόγω της αυστηρής τιμωρίας ορισμένων στρατιωτών, απειλήθηκε γενική σύρραξη μεταξύ των χριστιανικών δυνάμεων».
Ο Ουλούτς Αλής, εξάλλου, είπε στο συμβούλιο μεταξύ άλλων και τα εξής: «Μη χάνουμε ούτε στιγμή. Ας πλεύσουμε αμέσως αποφασισμένοι να συναντήσουμε τον εχθρό. Θα τον δούμε να φεύγει ή να αιχμαλωτίζεται. Η νίκη εξαρτάται από την άμεση ενέργεια μας. Εάν δεν ενεργήσουμε αμέσως στον εχθρικό στόλο, θα προστεθούν πλοία και γαλέρες. Οι αρχηγοί του χριστιανικού στόλου θα φθάσουν στο σημείο να έρθουν, προς αίσχος των Οθωμανών, να μας προσβάλλουν προ της Ναυπάκτου».
Ο τουρκικός στόλος προχώρησε προς την είσοδο του κόλπου των Πατρών και αγκυροβόλησε σε θέση που απείχε 12 ναυτικά μίλια από το ακρωτήριο Σκρόφα και 14 από το νησί Οξειά, που είναι η τελευταία νήσος των Κουζολαρίων. Τις πρωινές ώρες της 7ης Οκτωβρίου, ο συμμαχικός στόλος βρισκόταν στα Κουζολάρια, τις Εχινάδες νήσους, δηλαδή σε μικρή απόσταση από τον τουρκικό στόλο, ο οποίος ήταν πλέον ορατός. Ο Δον Ζουάν έδωσε το σύνθημα του συναγερμού. Ο στόλος άρχισε να παρατάσσεται σε τάξη μάχης, επί μίας γραμμής, σε τρεις ομάδες. Η αριστερή πτέρυγά του στηριζόταν επί της ακτής για να αποφευχθεί ο κίνδυνος της υπερφαλαγγίσεώς της από τα ευάριθμα και ευέλικτα οθωμανικά σκάφη. Το κύριο σώμα κατείχε την μέση και η δεξιά πτέρυγα έπλεε ταχέως προς το Νότο, για να αφήσει αρκετό χώρο για την ανάπτυξη της αριστερής πτέρυγας και του κέντρου. Η εφεδρεία ήταν πίσω από το κύριο σώμα του στόλου. Οι έξι ογκώδεις γαλεάσσες, καίτοι βραδυκίνητες, δεν κατόρθωσαν να φθάσουν εγκαίρως και να καταλάβουν τις θέσεις που είχαν οριστεί. Ο
τουρκικός στόλος βγήκε από τον κόλπο των Πατρών και με τον τρόπο αυτό οι δύο στόλοι βρέθηκαν αντιμέτωποι, τις πρωινές ώρες της 7ης Οκτωβρίου 1571, κοντά στο ακρωτήριο Σκρόφα, «το αιματηρό ακρωτήριο». Το σκηνικό είχε στηθεί για μία από τις σπουδαιότερες ναυμαχίες της ιστορίας. Ο τουρκικός στόλος παρατάχθηκε αντίκρυ στο χριστιανικό σε μία γραμμή και τρεις ομάδες: αριστερά πτέρυγα, κέντρο, δεξιά πτέρυγα. Κατά τη διάρκεια της ναυμαχίας, οι αντίπαλες δυνάμεις είχαν ως εξής:
Από την πλευρά της χριστιανικής συμμαχίας, στην αριστερή πτέρυγα βρίσκονταν 50 πλοία με αρχηγό τον Μπαρπαρίγκο. Στο κέντρο ήταν η κύρια δύναμη με 74 πλοία και αρχηγό τον γενικό αρχηγό των δυνάμεων ξηράς και θάλασσας της εκστρατείας, Δον Χουάν, που επέβαινε της «Reafe», η οποία δέσποζε στο μέσο της όλης παράταξης. Δεξιά είχε τη ναυαρχίδα του πάπα, στην οποία επέβαινε ο ναύαρχος Κολόνα, αριστερά δε τη ναυαρχίδα της Βενετίας, στην οποία επέβαινε ο ναύαρχος Βενιέρ. Στη δεξιά χριστιανική πτέρυγα υπήρχαν ακόμη 50 πλοία υπό τον Αντρέα Ντόρια. Σε εφεδρεία είχαν παραμείνει συνολικά 30 πλοία, με αρχηγό τον Σάντα Κρουζ. 4 από τις συνολικά 6 γαλεάσσες, δύο με κυβερνήτες τους Αμπρόζιο και Αντόνιο Μπραγκαντίνο και άλλες δύο υπό τους Κουόρο και Ντουάντο – ο τελευταίος ήταν και επικεφαλής του στολίσκου των γαλεασσών – είχαν παραταχθεί μπροστά από το κέντρο της χριστιανικής παράταξης. Οι υπόλοιπες δύο, υπό τους Τσέζαρο και Πιζάνι, δεν πρόλαβαν να λάβουν τις θέσεις τους και έμειναν τελικώς εκτός ναυμαχίας.
Στην πλευρά των Οθωμανών, στη δεξιά πτέρυγα, έναντι της αριστερής του συμμαχικού στόλου, είχαν λάβει θέση 80 πλοία με αρχηγό τον Μεχμέτ – Σιρόκο. Στο κέντρο βρισκόταν και εδώ η κυρία δύναμη, με συνολικά 116 πλοία, στα οποία ωστόσο συμπεριλαμβάνονταν και τα πλοία που είχαν τηρηθεί σε εφεδρεία. Αρχηγός εδώ ήταν ο ίδιος ο ναύαρχος του οθωμανικού στόλου, ο Αλή πασάς. Τέλος στην αριστερή πτέρυγα, έναντι της δεξιάς του χριστιανικού στόλου, είχαν παραταχθεί τα υπόλοιπα 80 πλοία με αρχηγό τον Ουλούτς Αλή.
Η αρχή της ναυμαχίας
Στις 11:00 το πρωί, μετά από αρκετές προσπάθειες των καπετάνιων και των πληρωμάτων των πλοίων, οι παρατάξεις των αντιπάλων στόλων είχαν ολοκληρωθεί. Ο Δον Χουάν, επιβαίνοντας σε μια ελαφριά φρεγάτα, διέρχεται του χριστιανικού στόλου κάτω από τις επευφημίες των αξιωματικών και ναυτών, κρατώντας σταυρό. Προσπαθεί να ανυψώσει το ηθικό των ανδρών του ενόψει της τρομερής σύγκρουσης που επίκειται. Στο πλαίσιο αυτό, οι ηγέτες του στόλου της συμμαχίας προχωρούν και σε μία ακόμη κίνηση: αφαιρούνται από τους χριστιανούς κατάδικους οι αλυσίδες και τους δίνουν όπλα. Με την επιστροφή του Δον Χουάν στη «Reafe», υψώνεται σε αυτήν, υπό τους ήχους των πυροβόλων, η σημαία της Συμμαχίας, την οποία είχε στείλει ο πάπας, με την εντολή να αναρτηθεί μόνο κατά τη ναυμαχία. Συγχρόνως, υψώνεται στη ναυαρχίδα του Αλή πασά η σημαία του Προφήτη, λευκή με φράσεις από το Κοράνι, γραμμένες με χρυσά γράμματα και στις δύο πλευρές.
Ο Ντόρια, για να αποφύγει τον κίνδυνο (όπως ισχυρίστηκε μετά τη ναυμαχία) να κυκλωθεί από την αριστερή εχθρική πτέρυγα, συνέχισε τον προς Νότο πλουν του και απομακρύνθηκε επικίνδυνα από το δεξί άκρο του κέντρου, το οποίο άφησε τελείως ακάλυπτο. Παρόλα αυτά, ο Δον Χουάν δίνει, εντέλει, τη διαταγή της επίθεσης. Στο κέντρο της χριστιανικής παράταξης και μπροστά από το αριστερό, οι τέσσερις γαλεάσσες, που ήταν το «ισχυρό χαρτί» των χριστιανών, αφού οι Τούρκοι δεν διέθεταν τόσο ισχυρά πλοία, βάλλουν με τα πυροβόλα τους εύστοχα κατά του τουρκικού στόλου. Τα άκρα του κέντρου του προς στιγμήν κάμπτονται. Αλλά ο Αλή πασάς τίθεται επικεφαλής στην παράταξή του και παρασύρει ολόκληρο τον τουρκικό στόλο ο οποίος, συνεχώς βαλλόμενος από τις γαλεάσσες, τις προσπερνάει και πλησιάζει τη χριστιανική παράταξη. Η αριστερή πτέρυγα του χριστιανικού στόλου και η δεξιά του τουρκικού εμπλέκονται και αρχίζει μια σκληρή και φονική μάχη. Οι Οθωμανοί επιδιώκουν να εκμεταλλευτούν την ευελιξία και ταχύτητα των μικρότερων πλοίων τους,
ορισμένα εκ των οποίων διολισθαίνουν μεταξύ της ακτής και των χριστιανικών πλοίων και τα προσβάλλουν από τα μετόπισθεν.
Το αριστερό των χριστιανών έχει εμπλακεί σε μια σύγκρουση φθοράς, κατά τη διάρκεια της οποίας φονεύεται ο επικεφαλής της πτέρυγας, Μπαρμπαρίγκο, και οι Τούρκοι επιβιβάζονται στη γαλέρα του συγκρουόμενοι με τους Ιταλούς ναύτες. Τα συμμαχικά πλοία σπεύδουν προς τη ναυαρχίδα και συνάπτεται τρομερή συμπλοκή κατά την οποία φονεύεται ο Μεχμέτ – Σιρόκο και κυριεύεται η δική του ναυαρχίδα. Τα περισσότερα τουρκικά πλοία ρίχνονται στην ξηρά, ενώ τα υπόλοιπα αιχμαλωτίζονται από τους χριστιανούς.
Ο Ντόρια για να αποφύγει τον κίνδυνο να κυκλωθεί από την αριστερή πτέρυγα, συνέχισε τον προς Νότο πλουν του και απομακρύνθηκε επικίνδυνα. Στο κέντρο ο αγώνας είναι ακόμη πιο σκληρός, διότι και οι δύο πλευρές γνωρίζουν ότι εκεί θα κριθεί. Οι αρχηγοί αναγνωρίζονται αμοιβαίως από τις σημαίες των πλοίων τους και αλληλοεξοντώνονται μετά μανίας. Σε ελάχιστη απόσταση, η «Reafe» βάλλει με τα πυροβόλα της κατά της τουρκικής «Καπιτάνας», που και αυτή βάλλει κατά της «Reafe». Οι δύο εχθρικές ναυαρχίδες συγκρούονται. Το έμβολο της τουρκικής εισέρχεται μέχρι του τέταρτου πάγκου τν κωπηλατών της χριστιανικής. Για να αποχωρισθούν τα πλοία, κάνουν όπισθεν. Μετά τη δύσκολη αποκόλλησή τους, γλιστρούν σιγά – σιγά το ένα δίπλα στο άλλο. Τα κουπιά αμφοτέρων σπάζουν στις πλευρές και εφάπτονται τα πλοία. Ρίχνονται οι άρπαγες και από τα δύο πλοία, τα οποία έτσι συνδέονται άρρηκτα πλέον και αποτελούν ένα ενιαίο πεδίο μάχης. Συγχρόνως, ο Περτέβ πασάς ορμά με τη ναυαρχίδα του κατά της ναυαρχίδας της Βενετίας και συγκρούεται με
αυτήν, ενώ η γαλέρα στην οποία επιβαίνουν οι δύο γιοι του Αλή πασά, διέρχεται μεταξύ της ναυαρχίδας του πάπα και της αντίστοιχης της Σαβοΐας και επιτίθεται κατά των δύο χριστιανικών γαλέρων, που είναι όπισθεν της “Reafe” και προορισμός τους είναι να την υποστηρίξουν.
Στην “Reafe” επιβαίνουν 400 εμπειροπόλεμοι και οπλισμένοι με αρκεβούζια στρατιώτες του σώματος της Σαρδηνίας, ενώ στην τουρκική 300 γενίτσαροι, άριστοι μαχητές και οπλισμένοι και αυτοί με αρκεβούζια. Οι αξιωματικοί, τιτλούχοι Ισπανοί, αλλά και ο ίδιος ο Δον Χουάν μάχονται στην πρώτη γραμμή ως απλοί στρατιώτες. Δύο φορές οι Ισπανοί καταφέρνουν με ρεσάλτο να επιβιβασθούν στην τουρκική ναυαρχίδα και δύο φορές απωθούνται. Ο Αλή ενισχύεται από τουρκικές γαλέρες και επιχειρεί ρεσάλτο στη “Reafe”. Ο Κολόνα επιτυγχάνει να εμπλέξει και αυτός το πλοίο του με την τουρκική ναυαρχίδα και η σύγκρουση γίνεται ακόμη σφοδρότερη. Οι χριστιανοί στρατιώτες ορμούν και αυτοί στην τουρκική ναυαρχίδα και έτσι οι Τούρκοι βρίσκονται μεταξύ δύο πυρών. Ο Αλή πασάς σκοτώνεται μετά από μία επική μάχη επί του τουρκικού πλοίου και η ναυαρχίδα του στόλου του σουλτάνου καταλαμβάνεται από τους χριστιανούς. Η τουρκική σημαία κατεβαίνει και υψώνεται η σημαία της Συμμαχίας.
Ήταν η κρισιμότερη στιγμή της ναυμαχίας. Τυχόν επικράτηση της ναυαρχίδας των Οθωμανών θα είχε τραγικά αποτελέσματα ως προς το ηθικό των Χριστιανών, ωστόσο, οι τελευταίοι, αναθαρρημένοι, αρχίζουν να επικρατούν σε όλες τις επιμέρους μάχες και τα πλοία του κέντρου της οθωμανικής παράταξης καταλαμβάνονται το ένα μετά το άλλο. Οι σκλάβοι χριστιανοί, που αναγκαστικά υπηρετούν ως κωπηλάτες, ελευθερώνονται και τις θέσεις τους παίρνουν οι μέχρι πριν από λίγο δυνάστες τους. Ο Περτέβ πασάς κατορθώνει να διαφύγει με το πλοίο του. Μέχρι της 2:00 το μεσημέρι, λιγότερο από τρεις ώρες μετά την έναρξη της ναυμαχίας, οι χριστιανοί είναι νικητές στο κέντρο και στην αριστερή πτέρυγα, δηλαδή δεξιά του εχθρού.
Στο δεξί της χριστιανικής παράταξης και αριστερό της οθωμανικής, η μάχη δεν είχε καν ξεκινήσει! Ο Ντόρια αρκέστηκε όλο το διάστημα της ναυμαχίας να παρακολουθεί τις κινήσεις που έκανε ο Ουλούτς Αλής. Ξαφνικά ο τελευταίος, κατά τις 2:30, αλλάζει πορεία και σπεύδει ολοταχώς κατά του απροστάτευτου δεξιού πλευρού του κέντρου της χριστιανικής παρατάξεως. Η ναυαρχίδα της Μάλτας και 13 άλλα πλοία περικυκλώνονται από συντριπτικά υπερέχουσα εχθρική δύναμη. Μόνο η ναυαρχίδα των Ιπποτών της Μάλτας δέχεται την επίθεση 7 τουρκικών γαλέρων και τελικώς καταλαμβάνεται από τους Τούρκους, οι οποίοι φονεύουν χωρίς οίκτο και διάκριση σχεδόν όλους τους επιβαίνοντες. Τυχαίως σώθηκαν, και μόνο διότι θεωρήθηκαν νεκροί, τρεις βαριά τραυματισμένοι.
Αλλά και τα υπόλοιπα πλοία της ίδιας πλευράς καταλαμβάνονται από τον εχθρό. Ο Ντόρια βλέπει την καταστροφή, αναγνωρίζει, αργά πλέον, το σφάλμα του και σπεύδει στον τόπο της σύρραξης. Εκεί έχει ήδη φθάσει η υπό τον Σάντα Κρουζ εφεδρεία και ο Δον Χουάν με 12 γαλέρες. Ο Ουλούτς Αλής βλέπει το μάταιο του περαιτέρω αγώνα, εγκαταλείπει τα αιχμαλωτισθέντα πλοία και φεύγει συναποκομίζοντας ως τρόπαιο τη σημαία της ναυαρχίδας της Μάλτας, την οποία ο σουλτάνος, σε ανάμνηση της φοβερής για το στόλο του ημέρας, της 7ης Οκτωβρίου 1571, την ανάρτησε στην Αγία Σοφία.
Ωστόσο, ήταν μόνο μικρή παρηγοριά για το σουλτάνο η σημαία των μισητών για τους Οθωμανούς ιπποτών της Μάλτας. Στις 3:00 το μεσημέρι της 7ης Οκτωβρίου 1571, ο κραταιός οθωμανικός στόλος, που μόλις τέσσερις ώρες πριν ήταν ο κυρίαρχος της Ανατολικής Μεσογείου, είχε πάψει να υπάρχει ως μάχιμη δύναμη. Η καταλυτική νίκη των δυνάμεων της Συμμαχίας είχε εξοντώσει την τεράστια δύναμη του σουλτάνου και είχε ανακόψει τη ραγδαία επέκταση της δύναμης των Οθωμανών προς Δυσμάς. Λίγα χρόνια αργότερα, η αποτυχία των τελευταίων να καταλάβουν τη Μάλτα, όπου αποκρούστηκαν μετά τη γενναία άμυνα των Ιωαννιτών, θα έθετε οριστικά τέρμα στις προσπάθειες της Υψηλής Πύλης να επεκτείνει την ισχύ της δυτικά του Ιονίου. Στο εξής, οι μόνοι που θα μετέφεραν την οθωμανική ισχύ σε αυτά τα νερά, θα ήταν οι Βορειοαφρικανοί πειρατές που δούλευαν για λογαριασμό των Οθωμανών.
Οι φάσεις της ναυμαχίας
Ο Ζουριέν ντε λα Γκραβιέρ γράφει ότι η ναυμαχία είχε πέντε διαφορετικές φάσεις. Κατά την πρώτη, συγκρούονται οι Ενετοί και η δεξιά πτέρυγα των Τούρκων, προτού ακόμη αναπτυχθεί πλήρως ο χριστιανικός στόλος. Κατά τη δεύτερη, τα δύο σώματα της ναυμαχίας αντιμετωπίζονται και συμπλέκονται. Κατά την τρίτη, η δεξιά πτέρυγα του χριστιανικού, υπό τον Ντόρια, και η αριστερά του τουρκικού, υπό τον Ουλούτς Αλή, παρακολουθούνται και απομακρύνονται των δύο στόλων. Κατά το διάστημα που ο Ντόρια εξακολουθεί να πλέει προς το πέλαγος και αφήνει απροστάτευτο το κέντρο της χριστιανικής παρατάξεως, ο Ουλούτς Αλής αλλάζει αιφνιδίως κατεύθυνση, επιτίθεται σε μεμονωμένα χριστιανικά πλοία και, λόγω της καταφανώς ανώτερης αριθμητικά δύναμής του, κερδίζει μία εύκολη νίκη, τη στιγμή που οι χριστιανοί νομίζουν ότι είναι σε όλη τη γραμμή νικητές. Κατά την τέταρτη φάση, η υπό τον Σάντα Κρουζ εφεδρεία, η «Ρεάλ», οι ναυαρχίδες των επιμέρους στόλων και πολλές γαλέρες του κέντρου σπεύδουν στον τόπο της συρράξεως και εντός ελαχίστου
χρονικού διαστήματος γίνονται κύριοι της καταστάσεως. Κατά την πέμπτη και τελική φάση, ο Ουλούτς Αλής εγκαταλείπει τα πλοία που έχει αιχμαλωτίσει και σπεύδει να σωθεί με μερικές γαλέρες, τις οποίες τελικώς κατορθώνει να διασώσει.
Ο ίδιος ο Ζουριέν ντε λα Γκραβιέρ γράφει για τον Ντόρια: «Μελέτησα τον τρόπο ενεργείας του, με ειλικρινή διάθεση να τον βρω εντάξει και έτσι να τον απαλλάξω από κάθε κατηγορία, αλλά δεν δύναμαι παρά να επικρίνω την τακτική του. Διακηρύττω ότι οι σοφοί χειρισμοί ΄του καλυτέρου ναυτικού της εποχής του΄ δεν δύνανται, υπό καμίαν αιτιολογία, να τύχουν επιδοκιμασίας».
ΕΠΙΜΥΘΙΟ
Κατά την ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο οθωμανικός στόλος υπέστη πρωτοφανή πανωλεθρία. 25.000 Τούρκοι, κατ’ άλλους 30.000, φονεύθηκαν. «Οι περισσότεροι των Οθωμανών πολεμιστών», γράφει Τούρκος ιστορικός, «φονεύθηκαν, επλήγησαν ή αιχμαλωτίσθηκαν. Όλοι οι σπαχήδες κατεσφάγησαν». 190 γαλέρες, πολλές γαλιότες και άλλα μικρότερα πλοία αιχμαλωτίσθηκαν από τους χριστιανούς, 15 άλλες γαλέρες των Οθωμανών βυθίστηκαν ή κάηκαν και 12.000 σκλάβοι κωπηλάτες χριστιανοί ελευθερώθηκαν.
Αλλά και ο χριστιανικός στόλος υπέστη αρκετές ζημίες. Σε πολλές γαλέρες και άλλα πλοία, τα οποία συμπολέμησαν με το χριστιανικό στόλο, ήταν κυβερνήτες Έλληνες. Σε εκθέσεις της εποχής αναφέρονται οι Αλέξ. Πιτζαμάνος, Γ. Καλλέργης, Χ. Κουδοκάλης, Σ. Χαλκιόπουλος, Π. Μπούας (φονεύθηκε κατά τη ναυμαχία), Α. Τζιμάρας, Α. Κουτούβαλης, Α. Καλλέγκας, Φ. Βομβίκος, Δ. Καλαφάτος, Μοδίνος, Σιγούρος κ.α. Οι συντάκτες των εν λόγω εκθέσεων, αλλά και οι ιστορικοί, όπως ο Σαγκρέδο, εξαίρουν την ανδρεία, τη ναυτική εμπειρία, την προσήλωση στο καθήκον των Ελλήνων αυτών, όπως και τη συμβολή τους στη ναυμαχία.
ΑΘΗΝΑ 2009
Από το βιβλίο: Θαλασσινός Γ. Δημήτριος, Ναυμαχίες.
Βιογραφικό σημείωμα.
Ο Θαλασσινός Δημήτριος γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε Κλασσική φιλολογία και θεολογία στο πανεπιστήμιο Αθηνών και διοίκηση επιχειρήσεων στα ΚΑΤΕΕ Πάτρας. Έχει γράψει πολλά άρθρα, κυρίως για το Βυζάντιο αλλά και για την εποχή της Αναγέννησης. Συνεργάτης των περιοδικών «Εικονογραφημένη Ιστορία» και «Ιστορικά Θέματα». Είναι Πατέρας της Άννας Μαρίας.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
Παράβαλε και:
Λησμονημένοι Ηρωες της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου, 7 Οκτωβρίου του 1571.
