Ακούστε το επόμενο κείμενο, όπως αυτό «δημοσιεύθηκε» στο 180-ο τεύχος (Νοεμβρίου – Δεκεμβρίου του 2019) του ηχητικού περιοδικού μας Ορθόδοξη Πορεία.
Γίνεται να τελεστεί Θεία Λειτουργία χωρίς Ιεροψάλτή; – Ιωάννου Φουντούλη.mp3
Δύναται να τελέση ο ιερεύς την θείαν λειτουργίαν άνευ ιεροψάλτου;
Κατά την τέλεσιν της θείας λειτουργίας είναι απαραίτητη η παρουσία του λαού. Μόνος του ο ιερεύς δεν είναι δυνατόν να τελέση την λειτουργία. Αυτό μόλις είναι ανάγκη να το ειπή κανείς. Μία ματιά στο κείμενο της θείας λειτουργίας είναι ικανή να δείξη πως σε κάθε σημείό της προϋποτίθεται η παρουσία του λαού. Αυτός θα απαντήση το «Αμήν» στις εκφωνήσεις του ιερέως και το «Κύριε, ελέησον» στα ειρηνικά, στις συναπτές και στις εκτενείς, το «Παράσχου, Κύριε», στις αιτήσεις, το «Και μετά του πνεύματός σου» στις ευλογίες, και αυτός θα ψάλη τους διαφόρους ύμνους που παρεμβάλλονται στα διάφορα σημείά της, όπως το «Άξιόν εστίν», το «Είδομεν το φως το αληθινόν», το «Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον» κλπ. Εξ άλλου με το «δεηθώμεν» και το «αιτησώμεθα» καλεί ο διάκονος ή ο ιερεύς τον λαό να δεηθή και βάζει στο στόμα του τα αιτήματα της προσευχής. Οι ευλογίες επίσης απευθύνονται προς τον λαό και όχι προς τα αντικείμενα που βρίσκονται στον ναό. Και οι ευχές διαρκώς ομιλούν για τον «παρεστώτα λαόν». Είναι δηλαδή η θεία λειτουργία διάλογος μεταξύ ιερέως και λαού, θυσία που προσφέρεται από ολόκληρο την χριστιανική κοινότητα ή από μέρος αυτής, στην οποία ιερεύς και λαός έχουν δικούς των και αυστηρά καθωρισμένους ρόλους στον διάλογο αυτόν, που χωρίς την παρουσία του ενός παύει να είναι διάλογος και χωρίς την συμμετοχή του ενός γίνονται ακατανόητα όσα λέγει ο άλλος.
Πόσο απαραίτητη είναι η συμμετοχή του λαού φαίνεται και από αυτή την ευχή της αγίας αναφοράς, που διακόπτεται για να ειπή ο λαός ό,τι του ανήκει, που χωρίς αυτό χάνεται η συνέχεια της όλης ευχής. Επί παραδείγματι: «Τον επινίκιον ύμνον άδοντα… και λέγοντα» και λέγει ο λαός την συνέχεια «Άγιος, άγιος…» και πάλι ο ιερεύς συνεχίζει: «Μετά τούτων και ημείς των μακαρίων δυνάμεων…». Ή «Τα σα εκ των σων σοι προσφέρομεν («προσφέροντες» έχουν τα χειρόγραφα» κατά πάντα και δια πάντα» και ο λαός: «Σε υμνούμεν…» και συνεχίζει ο ιερεύς «Έτι προσφέρομέν σοι…».
Λέγοντες «λαό» εννοούμε σήμερα τον ψάλτη, που ή επειδή τα μέλη της ψαλμωδίας έγιναν συν τω χρόνω δύσκολα, ή από έλλειψι γραμματικού, λειτουργικού ή μουσικού καταρτισμού έπαυσε να συμμετέχη στην θεία λειτουργία ενεργώς και να ψάλλη ό,τι του ανήκει, αφήνοντας στους ψάλτες να μονοπωλήσουν τα δικαιώματά του.
Με την έννοια αυτή χωρίς ψάλτη – δηλαδή χωρίς ένα πρόσωπο που να παρίσταται και να εκπροσωπή κατά την ψαλμωδία τον λαό – δεν επιτρέπεται η τέλεσις της θείας λειτουργίας. Εξ άλλου και η στοιχειώδης ευπρέπεια κατά την ώρα της θείας λατρείας επιβάλλει κάποιος υπεύθυνα και επάξια, κατά το δυνατόν, να ψάλλη τους ανήκοντας στον λαό ύμνους. Στην Δύσι, που κάθε ημέρα λειτουργούν όλοι οι ιερείς, χωρίς καμμιά φορά την παρουσία του λαού, δεν έλειψαν τέτοιου είδους έκτροπα, να λειτουργή δηλαδή μόνος ο ιερεύς χωρίς κανένα παριστάμενο, αλλά και εκεί επεβλήθη ένας τουλάχιστον να παρευρίσκεται και να διακονή και να αντιφωνή στον ιερέα. Και στην Ανατολή μαρτυρούνται τέτοιου είδους λειτουργίες, που έγιναν από ασκητάς ιδίως, χωρίς την παρουσία του λαού ή ενός τουλάχιστον πιστού, άλλ’ αυτό είναι σπανία εξαίρεσις, που έγινε σε περίπτωσι εκτάκτου ανάγκης. Και πάλι οι συγγραφείς των βίων των αγίων αυτών νοιώθωντας το άτοπο του πράγματος σημειώνουν πως οι άγγελοι συλλειτουργούσαν και αντιφωνούσαν στα λεγόμενα από τον ιερουργούντα. Αυτά στην θεωρία.
Στην πράξι είναι αλήθεια ότι οι ιερείς μας βρίσκονται πολλές φορές στην ανάγκη να κάμνουν μόνοι των και χρέη ιεροψάλτου. Υπάρχουν μικρές ενορίες σε απομεμακρυσμένα χωριά, στα οποία ο ναός και το χωριό δεν διαθέτουν άνθρωπο, που να μπορή έστω και όπως – όπως να «ξελειτουργήση», όπως συνηθίζεται να λέγεται, τον ιερέα. Εκτός από αυτή την περίπτωσι και σε ιδιωτικές λειτουργίες, ιδίως σε μικρά χωριά και εξωκκλήσια, σπάνια υπάρχει δυνατότης να συμμετάσχη στην θεία λειτουργία και ιεροψάλτης. Ο ιερεύς και πάλι αναγκάζεται να αντιμετωπίση το ίδιο πρόβλημα. Και στις δύο περιπτώσεις πρέπει πρώτα να ξεύρη ο ιερεύς ότι ποτέ δεν μπορεί να παραλείψη όσα ανήκουν στον λαό, εφ’ όσον αυτά αποτελούν, καθώς είδαμε πιο πάνω, αναπόσπαστο μέρος της όλης θείας λειτουργίας. Αλλά και ούτε πάλι ταιριάζει στον ιδιαίτερο ρόλο του ως ιερέως να λέγη και τις απαντήσεις του λαού. Ιδίως σε μερικά σημεία ο τρόπος αυτός μπορεί να οδηγήση στο παράλογο. Επί παραδείγματι να εύχεται την ειρήνη στον λαό και να αντεύχεται ο ίδιος για τον εαυτό του το «Και μετά του πνεύματός σου». Σε άλλα σημεία, όπως στα αντίφωνα, στα τροπάρια της εισόδου, στον τρισάγιο και στον επινίκιο ύμνο, στο «Είδομεν το φως» κλπ. είναι μικροτέρα η αντίθεσις αυτή, αλλά πάλι θα δυσκολευθή ο ιερεύς, γιατί δεν θα ξεύρη πότε να ειπή τις ευχές και θα γίνεται χασμωδία κατά την ώρα της θείας λειτουργίας.
Στην περίπτωσι των μικρών χωριών θα πρέπει ο ιερεύς με κάθε τρόπο να ενθαρρύνη τους κατοίκους να πλησιάζουν το αναλόγιο και να βοηθούν στην λειτουργία. Δεν χρειάζεται πολλές γραμματικές γνώσεις, ούτε εξαιρετικά μελωδικές φωνές. Ο ζήλος και η άσκησις μπορούν εύκολα να τα αναπληρώσουν. Σ’ αυτό μπορούν να βοηθήσουν και οι διδάσκαλοι και τα παιδιά των σχολείων. Αν το πάρη «στα ζεστά» ο ιερεύς μπορεί να καταρτίση σιγά – σιγά καλούς ψάλτες από ευλαβείς ανθρώπους και καλοπροαίρετα παιδιά, που σίγουρα θα υπάρχουν και στο μικρότερο χωριό. Η προσπάθειά του αυτή για μία ανταξία για τον δοξολογούμενο Θεό λειτουργία, και από Εκείνον θα ευλογηθή και στο ποίμνιό του θα βρη ανταπόκρισι. Υπάρχουν παραδείγματα καλών ιερέων που από το τίποτε εδημιούργησαν στα χωριά των ωραίους χορούς και καλούς ιεροψάλτες και ενεθάρρυναν την συμμετοχή του λαού στην θεία λειτουργία, όπως υπάρχουν παραδείγματα και άλλων δυστρόπων ή αδιαφόρων, που και τους υπάρχοντας απεμάκρυναν από το αναλόγιο και τον λαό και τα παιδιά απεξένωσαν από την θεία λατρεία.
Στις ιδιωτικές πάλι λειτουργίες, στις οποίες συνήθως παρίστανται ευσεβείς γυναίκες, μπορούν και αυτές να ενθαρρυνθούν να λέγουν τις απλούστερες έστω απαντήσεις και τους πιο γνωστούς ύμνους – όπως το «Αμήν», το «Κύριε, ελέησον», το «Παράσχου, Κύριε», «Σοι, Κύριε», τα αντίφωνα, το «Άγιος ο Θεός», μερικά γνωστά τροπάρια κλπ., το «Πιστεύω» και το «Πάτερ ημών» – διαβαστά ή στις πιο απλές και εύκολες μελωδίες. Αυτό θα έχη το διπλό καλό αποτέλεσμα, ότι και αυτές πιο ζωντανά θα μετέχουν στην λατρεία και έτσι και καλλίτερα θα την γνωρίσουν και θα την αγαπήσουν και θα συνηθίσουν ενεργά να προσεύχωνται κατ’ αυτή, και τον ιερέα θα ξεκουράζουν και σύμφωνα με το πνεύμά της και το γράμμα της θα τελήται η θεία λειτουργία.
Ο ιερεύς πάλι μπορεί να ψάλη ένα δύσκολο τροπάριο ή ένα χερουβικό ή «Άξιον εστίν», αν δεν μπορή να το ειπή απλά το εκκλησίασμα. Ας μη ξεχνά δε ο ιερεύς ότι οι απλές μελωδίες είναι και πιο σύμφωνες με την παράδοσι της Εκκλησίας. Στο Άγιον Όρος επί παραδείγματι, όπου αυστηρά τηρούνται οι αρχαίες παραδόσεις, τα «Αμήν», «Κύριε, ελέησον», «Παράσχου, Κύριε», «Και μετά του πνεύματός σου», «Έχομεν προς τον Κύριον», «Άξιον και δίκαιον», «Άγιος, άγιος», «Σε υμνούμεν» κλπ. λέγονται όχι από τον χορό, αλλά από ένα απλό μοναχό, τον «διαβαστή», σε πολύ απλή μελωδία, σχεδόν στον τόνο της ομιλίας ή της αναγνώσεως.
Σαν συμπέρασμα λοιπόν, από όλα όσα μας έδωσε αφορμή η ερώτησις αυτή να ειπούμε, μπορούμε να βγάλωμε, ότι επιτρέπεται η τέλεσις της θείας λειτουργίας χωρίς την συμμετοχή ιεροψάλτου εφ’ όσον οι ανάγκες το επιβάλλουν, αλλά επιβάλλεται ο λαός, ο οποίος απαραιτήτως έστω και στο πιο ελάχιστο ποσοστό παρίσταται στην λειτουργία, να λαμβάνη μέρος σ’ αυτή, με την ενθάρρυνσι και βοήθεια του ιερέως, όσο περισσότερο μπορεί και όσο καλλίτερα μπορεί.
Από το βιβλίο του αειμνήστου Καθηγητού της Θεολογικής σχολής του Α.Π.Θ., Ιωάννου Μ. Φουντούλη: Απαντήσεις εις Λειτουργικάς απορίας. Τόμος Α’. ΣΤ’ έκδοσις.
Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι, 1991.
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
