Πολλοί αγνοούν το πως εξελίχθηκε και διαμορφώθηκε η Προηγιασμένη στην Εκκλησία μας και ότι υπάρχει και Προηγιασμένη του Αγίου Ιακώβου, την οποία μπορούν να τελούν. Φως στη Λειτουργία αυτή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ρίχνει το ακόλουθο άρθρο:
Η ΑΡΧΑΪΚΗ ΠΡΟΗΓΙΑΣΜΕΝΗ – Καθηγητού κ. Αριστείδη Πανώτη.
(» Εκκλησιαστική Αλήθεια» 16.3.1989)
Η Εκκλησία είναι η πατρική μας οικία, η οποία μας συναθρίζει και μας παραθέτει τημ μυστική τράπεζα του » Αρτου της Ζωής», στηρίζουσα την κοινή πίστη, την κοινή εν Χριστώ βιωτή.
Η Συναξη και η Ευχαριστία αποτελούν τον κύριον άξονα της Χριστιανικής Λατρείας. Η Συναξη είναι προϋπόθεσις συμμετοχής στο Ποτήριον της ζωής, την Ευχαριστία. Η Ευχαριστία είναι το πασχάλιο χαρμόσυνο Μυστήριο, έκφραση του συνόλου των συμπροσευχομένων, ρίζα και κορμός κάθε λατρευτικής μας εκδηλώσεως. Ακόμη η Ευχαριστία είναι ο ανεκτίμητος θησαυρός, ο οποίος περιήλθε από τον Θεο, δια του Ιησού Χριστού στην Εκκλησία και μας αγιάζει, επηρεάζει την εσωτερική μας ζωη και σώζει την ψυχή του ανθρώπου.
Στην αρχαία Εκκλησία ήταν αδιανόητη η μη προσέλευση του χριστιανού σε κάθε ευχαριστιακή σύναξη και η μη κοινωνία των αχράντων Μυστηρίων. Ακοινωνησία είχαν μόνον οι αμαρτάνοντες. Για δε τούς ασθενείς, η Θεία Κοινωνία μεταφερόταν στο σπίτι τους.
Το πασχάλιο Μυστήριο της Ευχαριστίας, η τελεία Θεία Λειτουργία, λόγω του αναστασίμου επινικίου χαρακτήρα του, νωρίς αποκλείσθηκε από τις πένθιμες μέρες της Μ. Τεσσαρακοστής. Η Μ. Τεσσαρακοστή είναι περίοδος συντριβής του πνεύματος και ολοκαρδίου θλίψεως για την επάξια βίωση των Παθών και της Αναστάσεως του Σωτήρος. Οι πέντε μέρες νηστείας κάθε εβδομάδας ήσαν «αλειτούργητοι», κατά παλαιόν έθος, που διατυπώθηκε σε απόφαση της τοπικής Συνόδου της Λαοδικείας της Φρυγίας, του 360 (κανών 49) και επικυρώθηκε από την Πενθέκτη Οικουμενική Συνοδο του 692 (κανών 52). Η τελεία Θεία Λειτουργία επιτρεπόταν μόνο κάθε Σαββατο, μέρα ευχαριστίας για τη Δημιουργία του κόσμου και κάθε Κυριακή, μέρα μνήμης της Αναστάσεως. Κατά τις εορτάσιμες αυτές μέρες οι Χριστιανοί, ήδη από τον Β αιώνα, παρελάμβαναν προηγιασμένο Αρτο, «Κοινωνίαν οίκοί κατέχοντες», για την κατ’ ιδίαν μετάδοση τις μέρες της νηστείας, όπως σήμερα πολλοί ευσεβείς πιστοί πράττουν με το αντίδωρο.
Κατά τις νηστείες οι χριστιανοί έτρωγαν μια φορά την ημέρα, μετά την Θ Ωρα (3 μ.μ.), – ώρα ολοκληρώσεως της Σταυρικής Θυσίας του Κυρίου – μετά την τέλεση της Λυχνικής προσευχής, του Εσπερινού. Πριν παρακαθήσουν στην τράπεζα για το δείπνο, κοινωνούσαν του Σωματος του Κυρίου, αφού τελούσαν μικρή κατανυκτική Ακολουθία, με κέντρο επιλύχνιους ψαλμούς και αγιογραφικά Αναγνώσματα.
Συν τω χρόνω όμως, οι οικογενειακές ή μοναστικές αυτές «Μεταδόσεις» συγκέντρωναν πολλούς νηστευτές και από ιδιωτικές οι Συνάξεις προς Κοινωνίαν, έλαβαν δημόσιο χαρακτήρα και εντάχθηκαν στις τελετές της κοινής λατρείας του Ναού, υπό την ευθύνη του Πρεσβυτερίου.
Στις μέρες των νηστειών, παρεκτός Σαββάτου και Κυριακής και της ημέρας του Ευαγγελισμού, ιδίως κατά την Τετάρτη, ημέρα μνήμης του Συνεδρίου της προδοσίας και την Παρασκευή, ημέρα των Αγίων Παθών του Σωτήρος, γινόταν «η των Προηγιασμένων Ιερά Λειτουργία».
Στις κατά τόπους Εκκλησίες συνέδεσαν την τελεία ευχαριστιακή τους Ταξη μετά Εσπερινού, αφού αφαίρεσαν την Αναφορά με την Μεταβολή των Τιμίων Δωρων και κράτησαν τα Αναγνώσματα, τις Δεήσεις και την Κοινωνία. Ετσι διαμορφώθηκαν οι Ακολουθίες, ή Λειτουργίες των Προηγιασμένων. Η Εκκλησία της Αλεξανδρείας, έχουσα την Ευχαριστία κατά την Παράδοση του Ευαγγελιστή Μαρκου, διαμόρφωσε Προηγιασμένη Ταξη «κατά Μάρκον». Οι Εκκλησίες Αντιοχείας και Ιεροσολύμων, έχοντας την Ευχαριστία κατά Παράδοση του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου, διαμόρφωσαν την «κατά Ιάκωβον» Προηγιασμένη. Το ίδιο έγινε και στην Κωνσταντινούπολη, όπου επικράτησαν οι Λειτουργίες της Βυζαντινής Ταξεως. Διαμορφώθηκε κατ’ αυτές Προηγιασμένη Ταξη, της οποίας η πατρότητα διαφιλονικείται μεταξύ πολλών. Από δε τον Ε μόλις αι. και από τον Ρωμης Γρηγόριο Α τον Διάλογο. Την Προηγιασμένη αυτή έχουν σήμερα σε χρήση όλες οι Ορθόδοξες Εκκλησίες.
Ακριβώς πότε άρχισαν επισήμως να τελούνται οι Προηγιασμένες Λειτουργίες, δεν είναι γνωστό. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία βρίσκεται στο Πασχάλιο Χρονικό του Ζ αιώνος. Αφθονότερες είναι οι μαρτυρίες από τον Θ αιώνα και αφορούν πλέον την Βυζαντινή Προηγιασμένη.
Εν τούτοις, άξιον ιδιαίτερης μνείας, είναι ότι στην ψευδεπίγραφη συλλογή των Αποστολικών Διαταγών, έργο του τέλους του Δ αιώνος (βιβλίο η., κεφ. λε -λστ ), ο «ομιλών» Αδελφόθεος Ιάκωβος δίνει οδηγίες τελέσεως εσπερινής συναθροίσεως, με συμμετοχή κατηχουμένων, φωτιζομένων, «εν μετανοία» και πιστών, οδηγίες για αιτήσεις και ευχές «μετά το ρηθήναι τον επιλύχνιον ψαλμόν (140)», ίσως για την εν συνεχεία Θ. Κοινωνία. Το διάγραμμα τούτο παρέχει την ίδια περίπου διάταξη και το περιεχόμενο της Προηγιασμένης, το οποίο εξ άλλου μαρτυρείται και από τον πορφυρό κώδικα Rossanensis. Φαίνεται, ότι η παράδοση περί του Ιακώβου, ως διαμορφωτή της Προηγιασμένης, η οποία μαρτυρείται από τον Θεόδωρο Ανδίδων (Migne PG 140,460) και τον Ψευδο-Σωφρόνιο (Migne PG 87,3981), ήταν διαδεδομένη ευρύτερα κατά τούς μέσους χρόνους και για την βυζαντινή Προηγιασμένη. Εξ ου και ο Αγιος Συμεών Θεσσαλονίκης διευρύνει την καταγωγή της γράφοντας: «είναι άνωθεν και εκ των διαδόχων των Αποστόλων εστίν» (Migne PG 155,904). Η αναφορά στον Αδελφόθεο Ιάκωβο φαίνεται να έχει σχέση με τη διαμόρφωση Προηγιασμένης και από τον Αντιοχείας Σευήρο (511-518), εγγυητή τότε της Αποστολικής Παραδόσεως στην Αντιοχειανή Εκκλησία.
Οτι η Εκκλησία των Ιεροσολύμων, ήδη από τον Δ αιώνα, είχε Προηγιασμένη την δεύτερη Λειτουργία, την οποία τελούσε κατά την Μ. Πεμπτη στη Βασιλική του Μαρτυρίου, στο Γολγοθά, αναφέρεται από την Αιθερία (Προσκυνητήριον κεφ.35) και από τον ιερό Αυγουστίνο ( Επιστολή 118).
Ασφαλώς αυτή η Προηγιασμένη είχε εσπερινά «πάντα τα της συνάξεως» – εφόσον ήταν παννυχίς – «δίχα της των μυστηρίων τελετής», ως μαρτυρεί για τις κατά Τετάρτη και Παρασκευή Λειτουργίες της Μ. Τεσσαρακοστής ο ιστορικός Σωκράτης ( Εκκλ. Ιστ. κεφ. ε 22) και δεν θα ήταν κάποια διαφορετική Ταξη από την αρχαιοπαράδοτη, τη φερόμενη από το όνομα του πρώτου Επισκόπου Ιεροσολύμων, Ιακώβου του Αδελφοθέου. Η Προηγιασμένη της Μητρός των Εκκλησιών, ήταν φυσικό κατά την διαδρομή των αιώνων, να διαδόθηκε και στις λοιπές Εκκλησίες και να άσκησε επιρροή και στη Βυζαντινή. Οι περιπέτειες των Εκκλησιών της Παλαιστίνης και Συρίας και η επικράτηση της Βυζαντινής Ταξεως σε όλα τα Ελληνορθόδοξα Πατριαρχεία της Μεσης Ανατολής, εκτόπισε την αρχαϊκή Προηγιασμένη από τη θεία λατρεία. Παρέμεινε όμως στη μνήμη της Εκκλησίας, ότι το όνομα του Αδελφοθέου, έχει σχέση με Προηγιασμένη.
Πρώτοι οι οποίοι επεσήμαναν τα Διακονικά της Προηγιασμένης αυτής, στα τέλη του ΙΘ. αιώνος, ήσαν ο Αγγλος Brightman και ο Ρώσος Α. Dmitrievsky, από το Σιναϊτικό χειρόγραφο 1040 των μέσων του ΙΒ. αιώνος. Στην Ελλάδα τα Διακονικά αναδημοσίευσε ο μακαριστός Καθηγητής Δημ. Μωραϊτης, το 1955, στην εργασία του για τη Βυζαντινή Προηγιασμένη. Σ’ εκείνον όμως, στον οποίο οφείλει χάριτας η Εκκλησία και η Λειτουργική Επιστήμη, είναι ο Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου θεσσαλονίκης Μακαριστός Ιωάννης Φουντούλης. Ο όντως διαπρεπής και ρέκτης αυτός Λειτουργιολόγος, με βαθειά ευσέβεια και άριστη γνώση των πηγών και της εν χρήσει Ταξεως της Λατρείας, πέτυχε την αποκατάσταση της αρχαϊκής Προηγιασμένης του Αγίου Ιακώβου, συνδυάζοντας τα διασωθέντα Διακονικά, με το κείμενο της τελείας Θ. Λειτουργίας, ως και τις διατάξεις του διασωθέντος Τυπικού του Ναού της Αναστάσεως των Ιεροσολύμων. Προσέφερε δε στον ιερό Κλήρο και το Λαο, την κατανυκτική και μυσταγωγική Προηγιασμένη του Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου το 1979, εις δόξαν Θεού.
Δεκα έτη μετά την έκδοση εκείνη, επιχειρούμε τώρα νεώτερη, με πληρέστερες τελετουργικές οδηγίες, για λειτουργική χρήση, ευλογία της Α.Μ. του Πατριάρχου Ιεροσολύμων κ. Διοδώρου. Εφόὅσον μάλιστα υφίσταται κανονική κάλυψη της τελείας Θείας Λειτουργίας του Αγίου Ιακώβου από την Πενθέκτη Οικουμενική Συνοδο του 692 (Mansi, 11,956), επεκτείνεται η κανονικότητα και επί της Προηγιασμένης αυτής, καθ’ ότι, «το έλαττον υπό του μείζονος ευλογείται».
Η/Υ ΠΗΓΗ:
Ιερός Ναός Αγίου Λουκά Πατησίων.
Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων Τιμίων Δώρων – Αγίου Ιακώβου του Αδελφοθέου.
Παράβαλε και:
Η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, το λειτουργικό κείμενο με Νεοελληνική απόδοση από την Αδελφότητα Θεολόγων η «Ζωή.
