Στο συγγραφικό έργο των Τριών Ιεραρχών ανιχνεύουμε εικόνες που παραπέμπουν στην άθληση και στην καλλιέργεια ασκητικής νοοτροπίας. Οι λέξεις άσκηση-ασκητισμός έχουν συνδεθεί με την πορεία και τη ζωή της Εκκλησίας. Συναρτώνται με την αφοσίωση σε ένα έργο και αποτελούν παράγοντα ισορροπίας, όχι τρόπο στέρησης αγαθών. Με τον τρόπο και τη στάση ζωής τους οι Τρείς Ιεράρχες μας δίδαξαν για την τήρηση του μέτρου και την αποφυγή υπερβολών.
Επεσήμαναν ότι οι παράμετροι της άσκησης απαιτούν κατάλληλη προσαρμογή στις δυνατότητες των ασκουμένων, προτρέποντας παράλληλα στην αξιοποίηση της παρούσας στιγμής, δηλαδή στην αξιοποίηση των συνθηκών που συντρέχουν τη στιγμή της άσκησης, «Καιρός επιτηδειότατος ημίν ο παρών» αναφέρει στο προοίμιο των όρων κατά πλάτος ο Μέγας Βασίλειος. Παράλληλα τονίζουν και την αξία του αναστοχασμού για τον προγραμματισμό των επόμενων βημάτων της άσκησης.
Οι αγώνες της αρχαίας Ελλάδος είχαν σκοπό την σωματική άσκηση αλλά παράλληλα στόχευαν και στην ηθική και πνευματική καλλιέργεια.[1] Επιπρόσθετα είχαν και νόημα θρησκευτικό, αφού συνήθως αφιερώνονταν στους Θεούς και Ήρωες. Στην έναρξη και στη λήξη τους γίνονταν θρησκευτικές τελετές, ενώ τα έπαθλα συνήθως αποτελούνταν από κλαδιά ιερών φυτών.[2] Οι περισσότερο γνωστοί αρχαίοι αγώνες ήταν: οι Ολυμπιακοί, τα Πύθια, τα Νέμεα, τα Ίσθμια. Στα είδη των επάθλων στους αρχαίους αγώνες αναφέρεται ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, αντιπαραβάλλοντας τα έπαθλα αυτά με τα δώρα του Θεού.[3]
Αρχικά οι Πατέρες της Εκκλησίας και οι Τρείς Ιεράρχες, κράτησαν επιφυλακτική στάση απέναντι στους αθλητικούς αγώνες, διότι θεώρησαν ότι η τέλεσή τους παρέπεμπε στην Αρχαία Ελληνική Θρησκεία. Ζήτησαν την αποσύνδεσή τους από τις λατρευτικές τελετές και όταν παρατηρούσαν υπερβολές, προέβαιναν σε αυστηρές συστάσεις προς τους πιστούς. Ζητούσαν προσαρμογή στις νέες συνθήκες και σεβασμό των ιερών χώρων, όπως στην περίπτωση του Ιερού Χρυσοστόμου, που ζήτησε περισσότερη υπευθυνότητα από τους πιστούς, όταν αυτοί προτίμησαν να παρακολουθήσουν ιπποδρομίες και θέατρα σε ώρα θείας λειτουργίας.[4] Έλεγξε την άκαιρη και μη προσαρμοσμένη στις περιστάσεις επιλογή, δεν μίλησε για απόρριψη της διασκέδασης. Αυτό προκύπτει άλλωστε και από το σύνολο του έργου του. Στον Κατηχητικό του Λόγο που κλείνει τη Θεία Λειτουργία της Αναστάσεως προτρέπει: «Ει τις ευσεβής και φιλόθεος, απολαυέτω της καλής ταύτης και λαμπράς πανηγύρεως.…. Πλούσιοι και πένητες μετ’ αλλήλων χορεύσατε˙…»
Η παράδοση των αρχαίων αγώνων ανιχνεύεται σε Χριστιανικές εορτές, κυρίως της Ανοίξεως και του Καλοκαιριού, στο περιεχόμενο των οποίων εντάχθηκαν και αγωνίσματα ευγενούς άμιλλας [π.χ. Εορτή του Αγίου Γεωργίου, της Αγίας Τριάδος..].
Στο συγγραφικό έργο των Τριών Ιεραρχών λέξεις που παραπέμπουν στη διαδικασία της άσκησης, είναι λέξεις και φράσεις όπως: κανόνες, άθλησις, παίδευσις, όροι, αγωγή, πώς δει είναι, πώς δει κοσμείσθαι, αλλά και λέξεις που περιγράφουν τη δεοντολογία της ακήσεως: εγκράτεια, αποταγή, νηστεία κ.ά..
Προκειμένου να γίνει κατανοητό το νόημα των λόγων τους και αποδεκτό από το ευρύ κοινό, αξιοποιούσαν εμπειρίες και εικόνες από τις συνθήκες και τους τρόπους άθλησης της αρχαίας εποχής, αλλά και σύγχρονες της εποχής τους. Ο Μέγας Βασίλειος, για παράδειγμα, δανειζόταν και εικόνες από τη στρατιωτική ζωή, προκειμένου να τονίσει την αναγκαιότητα εστίασης σε ένα στόχο. Παράλληλα τόνιζε την αξία της στρατηγικής και την αναγκαία παράμετρο της πειθαρχίας.[5]
Παρέθεταν με λόγο πειστικό τα επιχειρήματά τους και εναρμόνιζαν τη θεωρητική γνώση με την πρακτική εφαρμογή. Η παράμετρος αυτή εξηγεί το γεγονός ότι τις ομιλίες τους παρακολουθούσαν ακροατές όλων των μορφωτικών επιπέδων. Πολλά από τα έργα τους αποτελούν απαντήσεις σε ερωτήματα που υπέβαλε το ακροατήριο. Το γεγονός αυτό συντελούσε στην αμεσότητα και παραστατικότητα του λόγου τους.[6]
Στα συγγράμματά τους τονίζουν την αξία της ομαδικότητος και συμμετοχικότητος στον αγώνα. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος με αγωνία επεσήμαινε την αξία της αλληλεγγύης, ταυτίζοντας το προσωπικό συμφέρον με το συμφέρον του πλησίον. «Τότε γαρ μεριμνήσεις τα σα, όταν τα σα ζητής εν τω του πλησίον συμφέροντι.»[7] Με αυστηρότερο τρόπο εστιάζει στην αξία της ομόνοιας και ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, επισημαίνοντας τις συνέπειες που προκύπτουν από την απουσία της: «…α κατά αλλήλων επινοούμεν, κατά πάντων έχουσι…»[8] και θεμελιώνει το επιχείρημά του στα λόγια του Αποστόλου Παύλου: «Μηδείς τα εαυτού ζητείτω, αλλά το του ετέρω έκαστος.»[9]
Πράγματικά είναι παράλογο να ζητούμε αποτελεσματικότητα σε ομαδικούς αγώνες, εάν οι αθλητές δεν εναρμονίζουν την ατομική προσπάθεια με την δύναμη του συνόλου.
Παραδείγματα συλλογικότητος διαφαίνονται σε όλα τα έργα τους και είναι χαρακτηριστικό ότι γνώριζε ο ένας τα κείμενα του άλλου, παραπέμποντας αναλόγως τους αναγνώστες. Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος μιλώντας για τις προδιαγραφές της ασκητικής ζωής, παρέπεμπε στα έργα του Μεγάλου Βασιλείου επισημαίνοντας στην πράξη την αξία της αλληλοσυμπληρώσεως. Σχετικά με την ομαδική άσκηση επισημαίνεται και η ευθύνη που αναλαμβάνει ο επίκεφαλής, ο οποίος οφείλει ισομερές ενδιαφέρον και διαρκή μέριμνα για όλα τα μέλη, εικόνα που παραπέμπει στον προπονητή μίας ομάδος.
Συνδύαζαν τις ηλικιακές φάσεις με στάδια και τόνιζαν ότι κάθε στάδιο έχει διαφορετικές ποιοτικές προδιαγραφές, τα δικά του πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα. Τους όρους και τους κανονισμούς της ασκήσεως καθόριζαν με λεπτομερείς αναφορές, όπως προκύπτει από τα έργα του Μεγάλου Βασιλείου «Όροι κατά πλάτος», «Όροι κατ’ επιτομήν», «Ασκητικός Λόγος», «Λόγος εις την υποτύπωσιν της ασκήσεως», καθώς και από τις «Ασκητικές Πραγματείες» του Ιωάννου Χρυσοστόμου.
Ο αγώνας για τους Τρεις Ιεράρχες αποτελούσε στάση ζωής και αυτό αποτυπώνεται στο έργο τους. Αντλούσαν παραδείγματα από την διαδικασία των αγωνισμάτων και θύμιζαν τους λόγους του Αποστόλου Παύλου: «εάν δε και αθλή τις, ου στεφανούται, εάν μη νομίμως αθλήση»[10]
Οι λέξεις αγώνας και αγωνία περιγράφουν σχήμα που δεν έχει γωνίες, όπως είναι ο κύκλος. Κυκλικού σχήματος ήταν και οι αγωνιστικοί χώροι. Ο συμβολισμός του κυκλικού σχήματος αξιοποιήθηκε με ποικίλους τρόπους στα αρχαία αλλά και στα νεότερα χρόνια.[11] Το κυκλικό σχήμα των αγωνιστικών χώρων ενδεχομένως υπενθύμιζαν και τα έπαθλα των στεφάνων που απονέμονταν στους αθλητές.[12]
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος εστιάζει στις δυσκολίες και στα εμπόδια αλλά θυμίζει και τις νίκες που συνδέονται με τους αγώνες. Επιπλέον διευκρινίζει ότι αυτός που βρίσκεται σε αγωνία, δηλαδή σε περιοχή άθλησης, επιβάλλεται να είναι νηφάλιος, ώστε να είναι σε θέση να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις των αθλημάτων. «Ο γαρ αγωνιών νήφει»[13]
Στη δεοντολογία της αθλήσεως αναφέρεται και ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος,[14] επισημαίνοντας παράλληλα ότι ορόσημο για τον αγώνα των Χριστιανών αποτελεί η θυσία του Χριστού.
Στο έργο του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου αξιοποιούνται εικόνες από το άθλημα της πάλης, ώστε να περιγραφεί η νίκη του Χριστού επί του θανάτου: «Καθάπερ τις αθλητής γενναίος, όταν επί μετεώρω τον ανταγωνιστήν άρας και καταρράξας, λαμπροτέραν αποφαίνει την νίκην., ούτω και ο Χριστός….»[15] Ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος μάλιστα αποκωδικοποιεί και ορισμένα από τα μυστικά του αθλήματος της πάλης: Το γεγονός ότι ο αθλητής βρίσκεται στο έδαφος, δε σημαίνει πάντα ότι ηττήθηκε, αλλά ενδέχεται η θέση αυτή να αποτελεί μέρος της στρατηγικής του, ώστε να κάνει τη σωστή κίνηση και να «προσγειώσει» τον αντίπαλο.[16]
Στο στάδιο δεν επιτρέπεται ν’ αγωνίζεται κανένας παραβλέποντας τους κανονισμούς. Διαφορετικά θα τον αποδοκιμάσουν με φωνές και θα χάσει τη νίκη ο εκβιαστής στην πάλη ή ο αγωνιζόμενος σε κάτι άλλο παράνομα και αντίθετα προς τους ορισμένους κανονισμούς του αγωνίσματος, έστω κι αν είναι γενναιότατος και τεχνικότατος.[17]
Στα έργα του Μ. βασιλείου απαντώνται συχνά όροι της φυσιολογίας, διότι είχε σπουδάσει και Ιατρική, ενώ κάνει λόγο για την καθοριστική στήριξη που πρόσφεραν στους αθλητές και αλείπτες.
Η συνέπεια στο στόχο δημιουργεί προϋποθέσεις νίκης και για το λόγο αυτόν οι Τρεις Ιεράρχες τονίζουν την σημασία της προγύμνασης.[18] Προγύμναση απαιτείται και για την κατανόηση των κειμένων της Αγίας Γραφής. Ο Μέγας Βασίλειος υπενθυμίζει το παράδειγμα του Μωυσή, που αρχικά προγυμνάστηκε στις επιστήμες των Αιγυπτίων και κατόπιν, ήταν σε θέση να κατανοήσει το λόγο του Θεού.[19]
Στα κείμενα του Μεγάλου Βασιλείου περιγράφονται τρόποι προγύμνασης των αρχαίων αθλητών προκειμένου να λάβουν μέρος στους αγώνες. Συγκεκριμένα αναφέρει: «Παράδειγμα ο χειροδύναμος αθλητής Πολυδάμας, που πριν κατεβεί στους Ολυμπιακούς Αγώνες, αναχαίτιζε καταμεσίς του δρόμου τάάρματα πούέτρεχαν και μ’ αυτό τον τρόπο δυνάμωνε τους μυς του. Επίσης ο Μίλων ο Κροτωνιάτης δεν μετατοπιζόταν έξω από τόαλειμμένο σκουτάρι κι αντιστεκόταν στο σπρώξιμο όπως τα κολλημένα με μολύβι αγάλματα. Μ΄’ ένα λόγο, γυμνάζονταν για να είναι έτοιμοι στάαγωνίσματά τους.»[20]
Προκειμένου να περιγραφεί το βάρος των βιοτικών αναγκών, αξιοποιούνται εικόνες από το άθλημα της άρσης βαρών.[21]
Εκτός αυτού ο Μέγας Βασίλειος διευκρινίζει την ανάγκη να υπάρχει συμβατότητα ανάμεσα στον τρόπο προπόνησης και στο άθλημα. Επισημαίνει χαρακτηριστικά: «Στους γυμναστικούς αγώνες και στους μουσικούς επίσης διαγωνισμούς, όποιος λαβαίνει μέρος, έχει υπόψη του τόαντίστοιχο στεφάνι. Όποιος αθλείται στην πάλη ή στο παγκράτιο, δεν χάνει τον καιρό του να παίζει κιθάρα ή αυλό.»[22]
Προκειμένου ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος να μιλήσει για τη χαλιναγώγηση των παθών, δανείζεται εικόνες από τις ιπποδρομίες,[23] ενώ την εικόνα του Ηνιόχου αξιοποιεί ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος για να τονίσει την αξία της αυτογνωσίας και αυτοσυγκράτησης. Τις θεωρεί προαπαιτούμενες παραμέτρους προκειμένου να αναλάβει θέση ευθύνης.[24]
Ο δρόμος επίσης είναι μία από τις συμβολικές εικόνες, που συνδέονται με την πορεία μας στη ζωή και την εικόνα αυτή αξιοποιούν στα έργα τους οι Τρεις Ιεράρχες. Δεν είναι βεβαίως ένας ούτε μοναδικός, όπως άλλωστε και οι πραγματικοί δρόμοι. Μόνο που οι πνευματικοί δρόμοι, επισημαίνει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, έχουν συγκεκριμένους περιορισμούς και διαφορετικές προδιαγραφές από αυτές των συμβατικών. Οδηγούν στη σωστή αποτίμηση των ανθρωπίνων υποθέσεων, χωρίς να τις υπερτιμούν, ούτε να τις υποτιμούν. Η εικόνα του δρομέα που είναι ανάγκη να είναι απαλλαγμένος από επιβαρύνσεις και εξαρτήσεις, ώστε να κινείται με μεγαλύτερη ελευθερία, αξιοποιείται για να περιγράψει τον αγωνιστή στα ζητήματα της πίστεως. Μάλιστα ο Ιερός Χρυσόστομος εστιάζει σε δύο τρόπους προετοιμασίας:
i. απαλλαγή από τα βάρη και τις ποικίλες δεσμεύσεις.
ii. έμφαση στην ενδυνάμωση του δρομέα με την προσευχή, την αγάπη και την εγκράτεια που είναι αναγκαίο να είναι σύμμετρος, ούτε έντονη ούτε άτονη.[25]
Αξιοπρόσεκτη είναι επίσης μία επισήμανση του Μεγάλου Βασιλείου: «Εγώ δε και σφαλεράν είναι την επ’ άκρον ευεξίαν ιατρών ήκουσα.»[26] Παραπέμπει ενδεχομένως η φράση αυτή στις υπερβολές χρήσης ειδικών σκευασμάτων και στις επικίνδυνες επιλογές προκειμένου να αποκτηθεί υπερβολική δύναμη. Είχε ίσως υπόψη και το λόγο του Αριστοτέλη, σύμφωνα με τον οποίο «…τα τε υπερβάλλοντα γυμνάσια και τα ελλείποντα φθείρει την ψυχήν, σώζεται δε η σωφροσύνη υπό της μεσότητος…»και διδάσκει ότι υπάρχει στενή ενότητα μεταξύ ψυχής και σώματος του ανθρώπου και ότι η σωματική άσκηση είναι ευεργετική για την ψυχή.[27]
Αγωνοθέτης για τους Χριστιανούς είναι ο Χριστός, που έδωσε το παράδειγμα και εξοπλίζει τους αθλητές.[28] Απαραίτητη προϋπόθεση για το έπαθλο είναι η συμμετοχή στους αγώνες: «των αγωνιζομένων, ου των άνω καθεζομένων οι στέφανοι»
Παραπομπές
[1] Στοιχεία για την πορεία και εξέλιξη των αρχαίων αγώνων περιέχονται στη Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις Μαρτίνος, Αθήνα 1962, Τόμος 1ος, σ.355-356.
[2] Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις Μαρτίνος, Αθήνα 1962, Τόμος 1ος,σ. 356.
[3] Συγκεκριμένα αναφέρονται: κότινος Ολυμπιακός, μήλα Δελφικά, Ίσθμική πίτυς, Νεμαίας σέλινα. Βλ. Γρηγόριος Θεολόγος, Εις μάρτυρα Κυπριανόν, 19: Αύταί σοι των εμών λόγων αι απαρχαί, ω θεία και ιερά κεφαλή• τούτό σοι και των λόγων γέρας και της αθλήσεως• ου κότινος Ολυμπιακός, ούτε μήλα Δελφικά παίγνια, ουδέ Ισθμική πίτυς, ουδέ Νεμαίας σέλινα, δι ὧν έφηβοι δυστυχείς ετιμήθησαν• αλλά λόγος, το πάντων οικειότατον τοις Λόγου θεραπευταίς• ει δε και των σων άθλων και λόγων άξιον, του Λόγου το δώρον.
[4] P.G. 56,263-272. Η ομιλία με θέμα: προς τους καταλήψαντας την Εκκλησίαν και αυτομολήσαντας προς τας ιπποδρομίας και τα θέατρα, εκφωνήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 399.
[5] Μέγας Βασίλειος, Επιστολή 119, κανόνες 18 και 20.
[6] Ο αείμνηστος Καθηγητής της Θεολογικής ΑΠΘ. Παναγιώτης Χρήστου σημειώνει στο βιβλίο του για τον Μέγα Βασίλειο: Το απέριτον της εκθέσεως προσδίδει εις τα έργα του ασύνηθες θέλγητρον. Χρήστου, Παναγιώτης, Ο Μέγας Βασίλειος, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1978, σ.171
[7] P.G. 55, 254
[8] Γρηγόριος ο Θεολόγος, Λόγος 3ος, 84.
[9] Α Κορ. 10,24.
[10] Β Τιμ. 2,5.
[11] Περισσότερα στοιχεία για το νόημα του κυκλικού σχήματος κυρίως στο χορό καταχωρίζονται στο βιβλίο: Βαρβίτσας, Νικόλαος, Παραδοσιακοί χοροί και η διδασκαλία τους, Θεσσαλονίκη 2008, σσ. 46-47.
[12] Ταμείον Πατρολογίας, Αθήνα 1883, σ.55.
[13] Ιωάννης Χρυσόστομος, ομιλία ΝΑ , 371-387.
[14] Γρηγόριος Θεολόγος, Εις ιερομάρτυραν Κυπριανόν, 17.
[15] P.G. 59, 159.
[16] Γρηγόριος Θεολόγος, Ειρηνικός λεχθείς εν Κωνσταντίνου πόλει, 16:.Οράτε νόμους αθλήσεως, και παλαιστών αγωνίσματα, οι τω κάτω κείσθαι πολλάκις νικώσι τους υπερκειμένους.
[17] Γρηγόριος Θεολόγος, Απολογητικός της εις τον Πόντον φυγής, 85.
[18] Λέξεις που συνδέονται με τη διαδικασία της προγύμνασης: αθλοθέτης, άθλων επιμελητής, προστάτης, επόπτης, βραβευτής και δεσπότης. Βλ. Ταμείον Πατρολογίας, Αθήνα 1883, σ.55.
[19] Μ. Βασίλειος, Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 3.
[20] Μ. Βασίλειος, Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 8. [Απόδοση στη Νεοελληνική: Βασίλειος Μουστάκης].
[21] Μ. Βασίλειος, Λόγος Ασκητικός 2.
[22] Μ. Βασίλειος, Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων, 8. [Απόδοση στη Νεοελληνική: Βασίλειος Μουστάκης].
[23] Ιωάννης Χρυσόστομος, Ομιλία προς τους καταλείψαντας την Εκκλησίαν και αυτομολήσαντας προς τας ιπποδρομίας και τα θέατρα.
[24] Γρηγόριος Θεολόγος, Απολογητικός της εις τον Πόντον φυγής, 47.
[25] Μ. Βασίλειος, Όροι κατά πλάτος, 16,2.
[26] Μ. Βασίλειος, Προς τους νέους, όπως αν εξ Ελληνικών ωφελοίντο λόγων,9.
[27] Δημήτρης Λινός, Τι υποστηρίζει η Ορθοδοξία για την άσκηση; δημοσίευση στο Περιοδικό “life”, τεύχος Σεπτεμβρίου 2011, σελ.72, αναδημοσίευση στο http://gerontes.wordpress.com
[28] Γρηγόριος Θεολόγος, Εις Καισάρειον, τον εαυτού αδελφόν, επιτάφιος.
Η/Υ ΠΗΓΗ:
Αλφα Βήτα.gr: 22 Ιανουαρίου 2016
Παράβαλε και:
30 Ιανουαρίου, μνήμη των τρειών Ιεραρχών και ανάμνησις της ευρέσεως της θαυματουργού εικόνος της Θεοτόκου εν Τήνω: Λόγος πανηγυρικός, Υμνολογική εκλογή.
Οι Τρεις Ιεράρχαι – του αοιμνήστου καθηγητού, Ιωάννου Φουντούλη.
Η πρόταση των Τριών Ιεραρχών για την παιδεία της Ευρώπης – Πρωτοπρ. Γεωργίου Μεταλλυνού.
30 Ιανουαρίου, μνήμη των τριών Ιεραρχών: Εγκώμια εις τους τρις Ιεράρχας.
Οι μητέρες των Τριών Ιεραρχών – Αρχιμ. Μελετίου Βαδραχάνη.
Οι τρεις Ιεράρχες (videos).
Οι τρεις Ιεράρχες, άριστοι παρηγορητές των θλιβομένων.
Εκκλησία και Εξουσία: Πολιτειακές απόψεις των Τριών Ιεραρχών – Σεβ. Μητροπολίτου Αλεξανδρουπόλεως Ανθίμου
30 Ιανουαρίου, ανάμνησις της ευρέσεως της Αγίας Εικόνος της Μεγαλόχαρης της Τήνου: Ιστορικό (μέρος Α), Ακολουθία.
Ιστορικό της ευρέσεως της Αγίας Εικόνος της Μεγαλόχαρης της Τήνου, Μέρος Β. – Πρωτ. Ελευθερίου Ν. Κορνάρου.
