Ίσως διάβασες την κρίση το Ι. Φιλήμονος: «υπεγράφη συνεπώς επ’ αυτού του ιερού θυσιαστηρίου (την Κυριακή 24 Μαρτίου 1821) ο γενικός συνοδικός αφορισμός και ανεγνώσθη, φρικιώντων των ακροατών και αυτών αναμφιβόλως των υπογραψάντων Πατριάρχου και Αρχιερέων. Από το κείμενο αποστρέφει το πρόσωπον αυτής η θεία και ανθρωπίνη δικαιοσύνη» Δημ. Φωτιάδη, η επανάσταση του 21, τόμ. 1ος, σελ. 402.
Πάντως θα συμφωνούσες πως τότε μόνο κατανοείς και ερμηνεύεις τις πράξεις ενός ιστορικού προσώπου, όταν ξεκαθαρίσεις το σκοπό, τα ελατήρια, τα αποτελέσματα καθώς και τις προσωπικές και γενικές συνθήκες, κάτω από τις οποίες ενήργησε το ιστορικό πρόσωπο. Τοποθετείς, λοιπόν, κατάλληλα και το συγκεκριμένο γεγονός του αφορισμού μέσα στο σύνολο των γεγονότων – καταστάσεων της εποχής εκείνης, όταν σημειώνεις πως ήταν παλαιά συνήθεια των τούρκων κατακτητών, να χρησιμοποιούνται εκκλησιαστικά επιτίμια σαν πολιτικά μέσα. Τα επιτίμια και οι αφορισμοί ήταν τα πνευματικά όπλα του πατριάρχη την εποχή της τουρκοκρατίας.
Έτσι το 1805 λ.χ. είχες αφορισμό από τον προκάτοχο του Γρηγορίου Ε’ πατριάρχη Κων/πόλεως Καλλίνικο Ε’ για τους κλέφτες της Πελοποννήσου, ανάμεσα στους οποίους συμπεριλαμβανόταν και ο Θ. Κολοκοτρώνης. Από το γραμματικό του Θ. Κολοκοτρώνη Μιχ. Οικονόμου έχεις και μαρτυρία για το πώς αντιμετώπισε ο Θ. Κολοκοτρώνης εκείνο τον αφορισμό: περνώντας, μετά την εκδίωξή του από την Πελοπόννησο στην υπηρεσία των Επτανησιακών ταγμάτων βρέθηκε καπετάνιος σε καταδρομικό πλοίο στο Αιγαίο! «Τότε (μετά το 1808) πλησιάσας και εις το όρος του Άθω, όπου τότε ήτον και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε’, απέστειλεν αυτώ επιστολήν, με την οποίαν εφανέρωνε ότι ήτο συμπατριώτης του φιλελεύθερος ο Θ. Κολοκοτρώνης και τώρα πλέον κουρσάρος, αλλά βρέθηκε σ’ αυτή τη θέση εξαιτίας του αφορισμού της Μεγάλης Εκκλησίας που έγινε για καταδίωξίν τους και για βοήθεια στους συμπατριώτες του Δημητσανίτες που είχαν οικείων στο φόνο του αδελφού του Γιάννη και άλλων οικείων και συγγενών του και έκανε την εξομολόγηση ότι ήθελε να εκδικηθεί αυτούς με αίμα. Ο Γρηγόριος Ε’ απάντησε σ’ αυτόν ότι ο μεν αφορισμός είχε επιβληθεί σαν μέτρον οικονομικόν των περιστάσεων και προληπτικόν κακών, εκδοθέν υπέρ των τότε κινδυνευόντων Πελοποννησίων χριστιανών, κατ’ απαίτησιν της απειλούσης αυτούς εξουσίας, πνευματικώς μεν δεν εδέσμευε, τινά, ούτε αυτόν. Έλυε μόλον – τούτο ο Γρηγόριος και τότε παντός τοιούτου δεσμού και εσυγχώρει και ευλόγει αυτόν. Και εσυμβούλευε να μη μνησικακή δια πράγματα γεγονότα εξ ανάγκης κατά θείαν συγχώρησιν ή παραχώρησιν, ν’ απέχη από σκληράς πράξεις και εκδικήσεις, ίνα η Θεία Δύναμις σώση και του λοιπού, ως έσωσεν αυτόν και μέχρι τούδε, και είη μετ’ αυτού πάντοτε το Θείον Έλεος, ησυγχώρησις, η ευλογία. Και η απάντησις αύτη κατένυξε την καρδιάν του, μεγάλην εμποιήσασα αυτώ εντύπωσιν, ως ωμολόγει» Μ. Οικονόμου, απομνημονεύματα αγωνιστών του 21, σελ. 35.
Έχεις και τις απόψεις του τούρκου ιστορικού Δζεβδέτ πασά για τον αφορισμό του Μαρτίου 1821 από το Γρηγόριο Ε’: «Τις ημέρες εκρήξεως της επαναστάσεως του Υψηλάντου, ο Γρηγόριος Ε’ μετά δύο μητροπολιτικών ακολουθών φιλικάς και εμπιστευτικάς συμβουλάς φρονίμων υπέβαλεν αναφοράν εις τον σουλτάνον λέγων ότι οι χρηστοί υπήκοοί του δεν ήταν αναμεμειγμένοι, ούτε εγνώριζαν και προσπίπτουν συν γυναιξί και τέκνοις εις πόδας του και ικετεύουν να δείξει ευσπλαγχνίαν… Όταν στη Βεζυρική διαταγή της 28 Μαρτίου 1821 αναφερόταν: γνωστά είναι εις όλους τα εν Βλαχία και Μολδαβία γεγονότα και η αποδεδειγμένως επικατάρατος κακουργία του Ρωμέικου έθνους…. Και όσοι ενέχονται εις την επανάστασιν ταύτην και είναι εν γνώσει ταύτης, αναζητούνται και φονεύονται καθ’ ημέραν και οι Γενίτσαροι ζητούσαν από το πατριαρχείο κατάλογο των ελληνικών οικογενειών, ο Γρηγόριος Ε’ με τον πατριάρχη Ιεροσολύμων προσπάθησε ν’ αποδείξει μ’ επίσημη πράξη (=τον αφορισμό) ότι η επανάσταση δεν είχε χαρακτήρα γενικό. Έτσι (πείσθηκε και) δεν εκδόθηκε από τον Σεϊχουλ-ισλάμ (=αρχηγό των πιστών του Ισλάμ) φετφάς (=διάταγμα) περί εξοντώσεως πάντων των Ελλήνων… και επλήρωσε με εξορία και με την ζωήν του ο Σεϊχουλ-ισλάμ… Οι αφορισμοί και οι κατάρες του πατριάρχου όστις ήτο μέλος της φιλικής εταιρείας απέβλεπαν να συγκαλύψουν κακάς προθέσεις του πατριαρχείου. Άλλοι λέγουν ότι ο πατριάρχης ηθέλησε να προλάβει κίνημα και ν’ αλλάξει πολιτικήν, ίσως και να μετενόησε. Πάντως συνετέλεσε να σωθεί η ζωή των χριστιανών». Νικηφ. Μοσχόπουλου, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως κατά τους τούρκους ιστοριογράφους, σελ. 116, 144, 146.
Μπορείς να λάβεις υπόψη σου και τις κρίσεις ξένων ιστορικών και συγγραφέων, όπως λ.χ. του TH GORDON: «Με διαταγές του σουλτάνου ο πατριάρχης της ανατολικής εκκλησίας κεραυνοβόλησε τον Υψηλάντη και τους οπαδούς του με αφορισμό» TH GORDON, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως 1821, σελ. 180.
Και του Άγγλου κληρικού της πρεσβείας στην Κων/πολη WALSH τη ρεαλιστική κρίση – μαρτυρία: «Αφού τον εξανάγκασαν να αφορίσει την επανάσταση τον κρέμασαν. Πράγμα που σημαίνει ότι ο σουλτάνος είχε προαποφασίσει την εκτέλεση. Έπρεπε όμως να γίνει μετά την απόσπαση του επιτιμίου» Κυρ. Σιμόπουλου, πώς είδαν οι ξένοι τους έλληνες του 1821, σελ. 122.
Αλλά και από έλληνες ιστορικούς έχεις αξιόλογες γνώμες και κρίσεις, τις οποίες αποδέχεσαι κατά πάντα, όπως λ.χ. από το Διονύσιο Κόκκινο. «Η πράξη αυτή του πατριάρχη Γρηγορίου Ε’ δεν ήταν αποτέλεσμα ολιγοπιστίας από αδυναμία, αλλά πράξη συνέσεως και σκληρή προσπάθεια για αποτροπή του μεγάλου κακού, των σφαγών» Διον. Κόκκινου, ιστορία της ελληνικής επαναστάσεως του 1821, τόμ. Α’, σελ. 251.
Και ακόμα ερευνητές σου παρέχουν τη μαρτυρία ότι ο Γρηγόριος Ε’ είχε εκδώσει μυστικό συγχωρητικό έγγραφο που ήρε τον αφορισμό του Αλεξ. Υψηλάντη την νύχτα της Μεγάλης Δευτέρας ή τη νύχτα της Μεγάλης Παρασκευής στις 3 μετά το μεσονύκτιο: κατέβηκε ο πατριάρχης στο ναό και επί παρουσία των μητροπολιτών Καισαρείας, Δέρκων, Εφέσου, Χαλκηδόνος, Νικομηδείας και Νικαίας, μετά από ειδικά γι’ αυτό, το λόγο συνταχθείσα ευχή έκαψε το αφοριστικό έγγραφο: «Καθ’ α δέδωκας ημίν εντολήν του δεσμείν και λύειν, καταλύομεν τον αφορισμόν τούτον, ον ακουσίως επετείναμεν κατά του χριστεπωνύμου ποιμνίου σου» Π. Αγγελόπουλου, τα κατά τον πατριάρχην Γρηγόριον Ε’, σελ. 300.
Να προσθέσεις ακόμα ότι δεν έσπευσε ο Γρηγόριος Ε’ στην έκδοση του αφορισμού, αλλά αρκετά καθυστέρησε – δείγμα και τούτο ότι ακούσια οδηγήθηκε στην οδυνηρή αυτή ενέργεια. Καθόσον η είδηση για την επανάσταση στη Μολδοβλαχία έφθασε την 1η Μαρτίου στους τούρκους˙ ακολούθησε η αποκήρυξη του Τσάρου στις 14 Μαρτίου και η άδεια από τη Ρωσία στην πύλη να εκστρατεύσει Τουρκικός στρατός στις ηγεμονίες. Τελευταίος και μόλις στις 23 Μαρτίου – όταν είχε κριθεί η επανάσταση πλέον – ο Γρηγόριος Ε’ αποκήρυξε τον Αλεξ. Υψηλάντη.
Εξάλλου σχετικά με το λόγο για δυσμενή αποτελέσματα στους υποδούλους θα παρατηρούσες πως όσο να κυκλοφορήσει το κείμενο του αφορισμού, κυκλοφόρησε η είδηση του μαρτυρίου του Γρηγορίου Ε’, που δεν ανέστελλε μα προωθούσε και συνάρπαζε για την επανάσταση. Και να δεχτείς πως ζημιώθηκε ηθικά από τον αφορισμό ο Αλέξ. Υψηλάντης και η επανάσταση του 21, θα πρέπει να προσθέσεις και το ότι οι υπόδουλοι αντιλήφθηκαν την αλήθεια και γράφοντας ο ένας στον άλλο διαφώτιζε, όπως έγινε και λίγους μήνες πιο μπροστά, το 1820 και με τον αφορισμό των Σουλιωτών: «Ο πατριάρχης βιαζόμενος υπό της πόρτας σας στέλλει αφοριστικά και εξάρχους, παρακινώντας σας να ενωθείτε με τη Πόρτα. Εσείς όμως να τα θεωρείτε αυτά ως άκυρα, καθότι γίνονται με βίαν και δυναστείαν και άνευ της θελήσεως του πατριάρχου» Χρυσοστ. Παπαδοπούλου, η εκκλησία Κων/πόλεως και η επανάστασις του 1821, σελ. 20.
Αναμφισβήτητα θα ονόμαζες το Γρηγόριο Ε’ «Πατριάρχη της οδύνης», συμφωνώντας με το Δημ. Μπαλάνο πως «η μαρτυρική ζωή είναι πικρότερον, αλλά πλέον επιβεβλημένον καθήκον και αυτού του μαρτυρικού θανάτου. Συνησθάνθη συναίσθημα πικρότερον και αυτού του θανάτου, όταν θυσιάζων πάντα εγωισμόν και αποβλέπων εις το αληθινόν εθνικόν συμφέρον, ηναγκάσθη να αφορίσει. Υπογράφων απεμάκρυνε τας υπονοίας της Πύλης περί συμμετοχής εις το κίνημα, μη υπογράφων δεινή η τιμωρία» Δ. Μπαλάνου, λόγος της 23/3/1939 στην Ακαδημία Αθηνών.
Και την καλύτερη ανακεφαλαίωση θα τη διάβαζες στην ιστορία του ελληνικού έθνους τόμ. ΙΒ’, σελ. 33- 36: «Επικρίθηκε ο Πατριάρχης και επικρίνεται ακόμη, επειδή έστερξε στον αφορισμό και έστειλε τις νομοθετικές εγκυκλίους. Οι επικριτές όμως δεν αναλογίζονται τι θα πάθαινε το έθνος, αν ο πατριάρχης τηρούσε αρνητική στάση απέναντι στις αξιώσεις του σουλτάνου. Συμμορφώθηκε, άλλωστε, τότε ο πατριάρχης προς τη σταθερή παράδοση της εκκλησίας, που με παρόμοια στάση κατόρθωσε σε ανάλογες κρίσιμες περιστάσεις να σώζει το γένος. Άλλωστε θα ήταν εντελώς παράλογη και ανεύθυνη διαφορετική απόφαση. Αν δεν γινόταν ο αφορισμός ήταν σχεδόν βέβαιο ότι θα εξοντώνονταν εκατοντάδες χιλιάδες ορθοδόξων χριστιανών. Αν γινόταν ήταν απλώς πιθανό να επέλθει αποθάρρυνση για την επανάσταση, αλλά σε πολύ περιορισμένο βαθμό. Οι Έλληνες θα κατανοούσαν, πίστευε ο πατριάρχης, ότι ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι ήταν προϊόντα βίας και ανάγκης και επομένως οι δυσμενείς συνέπειές τους θα ήταν ασήμαντες…
Πραγματικά ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι του πατριάρχη δεν είχαν επίδραση στην Ελλάδα. Η επανάσταση εξαπλώθηκε τον Απρίλιο, το Μάιο και αργότερα σε περιοχές, όπου είχαν φτάσει και είχαν ανακοινωθεί ο αφορισμός και οι εγκύκλιοι. Και επομένως: «Η προσεκτική εξέταση των γεγονότων μας οδηγεί αβίαστα στο συμπέρασμα ότι ο αφορισμός, τον οποίον άλλωστε έκαψε μυστικά σε ειδική τελετή η σύνοδος, έσωσε τη ζωή μεγάλου αριθμού Ελλήνων, που ζούσαν στην Πόλη. Πρόλαβε τεραστίας εκτάσεως σφαγές. Όπως έδειξε η έκβαση των γεγονότων ο εικονικός αυτός αφορισμός δεν είχε κανένα δυσμενές για το γένος αποτέλεσμα, ενώ ο ίδιος ο Γρηγόριος Ε’ επλήρωσε με το αίμα του την εξέγερση των Ελλήνων» Ι. Μ. Χατζηφώτη, βυζάντιο και εκκλησία, σελ. 68.
Συνεχίζεται. …
Από το βιβλίο: Ιστορικές γραμμές, του Φιλολόγου – Ιστορικού, Εκπαιδευτικού Μ.Ε., Ιωάννου Ν. Παπαϊωάννου.
Τόμος Α’. Λάρισα 1979
Η/Υ επιμέλεια Σοφίας Μερκούρη.
